CC BY
0UOT 159.9+37.013.42.
KICiK YA§LI MOKTOBLiLORDO ON COX RAST GOLiNON HÜQUQAZiDD DAVRANI§LAR
KOROMOVA NATOVAN YADULLA QIZI
Qarbi Kaspi Universiteti, b.ü.f.d., Baki, Azarbaycan
HÜSEYNLi COMiLO ViDADi QIZI
Qarbi Kaspi Universiteti, magistr, Baki, Azarbaycan
THE MOST COMMON ILLEGAL BEHAVIORS IN YOUNG SCHOOL CHILDREN
Phd. KARAMOVA N.Y., HUSEYNLi J.V.
Summary. Behaviors that do not conform to the norms and rules of society are observed among young schoolchildren, and this is increasing over time. Although minors are not involved in crime, many illegal behaviors are manifested in them: crime, murder, theft, alcohol, drug, cigarette use, etc. The main difference between children of this age and the crimes of adults or minors is that we cannot call the behavior of these children illegal. The reason for this is that they are still between the ages of 6 and 10, and according to the Criminal Code, minors are involved in crime from the age of 14. On the other hand, the main reason that differentiates young adults from adults is related to mental
development and brain development.
Key words: Young schoolchildren, illegal behavior, crime, the ft, psychoactive substance use
Giri§
Son illarda istar ki<ik ya§li u§aqlar arasinda, istarsa da yeniyetmalar arasinda davrani§ pozuntularinin va huquqa zidd davrani§larin artdigini mu§ahida eda bilarik. Xususila, 6-10 ya§li u§aqlarda huquqa zidd davrani§larin muxtalif formalarini mu§ahida etmak mumkundur. Bunlarin yaranma sabablari olduqca geni§ izah olunsa da, umumilikda asas olaraq sosial faktorlari gotura bilarik. Bura aid eda bilarik: ilk novbada aila faktoru, maktab va sinif muhiti, sosial <evra va gundalik hayat faaliyyatini va s. Onlarin ya§indan asili olmayaraq toratdiklari bir <ox huquqa zidd davrani§larin §ahidi ola bilarik (2,6,16). Bizim maqsadimiz ki<ik ya§li maktablilarda an <ox rast galinan huquqa zidd davrani§lari, onlari yaradan sabablari ara§dirmaqdir. Bura da u§aqlarin psixi vaziyyati ila cinayatin qar§iliqli alaqasi, onlarin psixi xususiyyatlarindan asili olaraq toratdiklari cinayat formasi va bunlarin qar§isinin alinmasinda rol oynayan profilaktik tadbirlari muayyan etmakdir.
Ya§ dovrlarinin oyranilmasi psixologiyanin an vacib va ahamiyyatli problemlarindan biridir. Ya§ dovrlarinin, bir ya§ dovrundan digarina ke<id va bohran ya§larin psixoloji xususiyyatlarinin oyranilmasi u§agin inki§afinda onamli amillardandir. Maktabli ya§ dovrunun ba§langicini ta§kil edan ki<ik ya§li maktabli dovru, 6-10 ya§larini ahata edir. Bu ya§ u§aqlarin hayatinda olduqca onamli bir dovr sayilir. Bu ya§ dovrunu yeni ba§langic dovruda adlandira bilarik. £unki u§agin bu ya§da yeni bir muhita- maktab muhitina ba§lamasi, aparici faaliyyati olan oyun faaliyyatinin talim faaliyyati ila avaz olunmasi, ham<inin davrani§ motivinin asasli §akilda dayi§masi, u§aqda yeni sosial manin yaranmasi, yeni sosial rolun- §agird statusunun yaranmasi u§agin §axsiyyatinda koklu suratda dayi§ikliya sabab oldu (3,8,10,11,19). Ki<ik ya§li maktablilarin ya§ xususiyyatlarini bilmak , onlara istar talim prosesi ,elaca da tarbiya prosesinda i§lari va yana§mani duzgun qurmaga imkan verir. Bu dovrda u§agin ham fiziki, ham da psixoloji dayi§iklarini mu§ahida etmak mumkundur (13,18,30). Bu dovr bazan yeniyetmalik oncasi dovr va ya ilkin yeniyetmalikda adlandirilir. Buna gora da 7-11 ya§li u§aqlarin kilo va boylarinda suratli artim mu§ahida edilir. Xususan, bu inki§af qol va ayaqlarinda daha on plana <ixir. Ancaq fiziki boyuma qizlarda va oglanlarda farqli ola bilir.Adatan qizlar oglanlara nisbatan daha tez boyuyur. Hatta buna gora bazan yeniyetmaliya ba§lanic kimi qizlarda 9,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
oglanlarda isa 11 ya§ götürülür (5,8,17,25). Bu ya§daki u§aqlarda fiziki inki§afla birlikda cinsi inki§afda özünü göstarir. Onlarin badanlarindaki dayi§ikliklar cinsi farqindaliya gatirib 9ixarir, badanlarini daha yax§i tanimaga 9ali§irlar.(17,22,23,29). 7-11 ya§li u§aqlarda psixoloji inki§af özünü daha qabariq göstarir. Özlarini daha yax§i ifada etmaya ba§layirlar. Artiq öz hiss va emosiyalarini taniya va ifada eda bilirlar. Qorxunu, sevinci, utanci ayird etmayi bacarirlar. Onlarda artiq ölüm qorxusu, bacara bilmaram qorxusu, itirma qorxusu formala§ir. Ba§qalarinin hisslarini anlamaga 9ali§irlar. Masalan:yixilan va ya §iddat göran u§agin kadarli oldugunu anlaya va özü da kadarlana bilar. Bu ya§ta manlik formala§maga ba§layir. Bu ya§ta u§aqlarda görülan digar psixoloji alamat özgüvan inki§afidir. U§aq öz badanini sevmaya va dayarli oldugunu bilmaya, ünsiyyat qurmaga, ba§arili olmaga, qrup daxilinda aktiv rola sahib olmaga, sevilmaya ehtiyac duyur. 9gar bunlarin naticasi ugurlu olmazsa, hadsiz utancaq , 9akingan, sassiz va ya agressiv, özünaqapaniq, bacarigina va özüna inanmayan u§aqlar yeti§ir. Bu dövrda nazari §üur va tafakkür meydana 9ixir va iradi yadda§, abstrakt tafakkür formala§ir (29,31,34,36).
Psixoloji va fiziki inki§afdan alava u§agin sosial inki§afinda da dayi§ikliklar mü§ahida olunur. U§agin artiq sosial mühitda, camiyyatda, sinif ortaminda inki§afi va öz sosial rolunu manimsamasi, ünsiyyat dairasinin geni§lanmasi , an asasi özünü tanimaga ba§lamasidir. ilk önca u§agin sosial atrafi geni§lanir va daha 9ox dost qazanmaga 9ali§ir. U§aq tafakkür etmayi, üzr istamayi, tabrik etmayi öyranir. Bunlardan alava bu ya§larda artiq cinsa göra qrupla§malar olur. Xüsusan, oyun daxili qizlar ayri qrup, oglanlar ayri qrup olurlar (32,40). Bu dövr yeniyetmalik öncasi daha sakit dövr sayilir va u§aq qararsizliq i9inda olur. Bu qararsizliq isa böyümakla, u§aqliq arasinda qalmaqla bagli yaranir. Bununla da utancaqliq va hassasliq xüsusila artir (3,4,29,38)
Ki9ik maktabli ya§ina tasadüf edan 7 ya§ böhrani u§agin maktaba daxil olmasi ila özünü göstarir. Bu zaman asas yenilik özüna sevginin va asasan qeyri-adekvat özünüqiymatlandirmanin yaranmasidir. Bu isa maktabdaki ugur va nailiyyatdan asili olaraq a§agi va ya yüksak ola bilar. Burada böhrana dogru aparan asas amil, u§agin hayatindaki asas rol modelinin ba§qasi ila avazlanmasidir (7,9,12). Bu ya§ qrupundaki u§aqlarda bir sira psixoloji problemlarla qar§ila§maq mümkündür. Bunlara aid eda bilarik:davrani§ pozuntularini, oliqafreniya, diqqat aksikliyi va hiperaktivlik, autizm-spektr pozuntusu, özgüvan aksikliyi, aqressiya, özüna qapanma, qorxular , ünsiyyat problemlari va s.(7, 11,15). Bu psixoloji problemlar u§agin hayatinin müxtalif sferalarinda 9atinliklara sabab ola bilir va hatta onun anlaqli va ya anlaqsiz cinayat töratmasina qadar gatirib 9ixarda bilar. Ki9ik ya§li maktablilarin davrani§larinin cinayat sayilmasi ü9ün ya§larinin az olmasina baxmayaraq, onlarda bir 9ox hüquqazidd, deviant davrani§lari mü§ahida etmak mümkündür (14,15). Bu ya§larda xüsusila, spirtli i§9i qabulu, bazan narkotik maddalarin istifadasi, siqaret istifadasi, ogurluq, cinsi zaminda töradilan cinayatlar va bir 9ox müxtalif cinayat formalarini mü§ahida etmak mümkündür (16,18,). Bu davrani§ formalari onlarda müxtalif sabablardan yarana bilar. Bu zaman asas sabablardab biri da, aila faktorudur. Xüsusan da aila daxilinda qeyri-qanuni narkotik maddalarin istifadasi va ya sati§i , alkoqol asiliginda aziyyat 9akan valideynin va ya valideynlarin olmasi, konfliktli aila münasibatlarinin olmasi, fiziki va cinsi zorakiliga maruz qalmaq, aila daxili münasibatlarinda u§aqlar arasinda müqayisalar va ya ayri se9kiliyin olmasi, ham9inin tak u§aqdirsa digar u§aqlarla müqayisalarin davamli §akilda özünü göstarmasi, valideyn tiplarinin:avtoritar valideynlar, laqeyd valideynlar, hadsiz qoruyucu valideynlar, mükammaliyyat9i valideynlar, liberal valideynlar, xaotik (qari§iq) valideynlarin u§agin adaptasiya va inki§afina tasiri,bo§anma va itkilar (20,26,35) talim va tarbiya sisteminda yaranan problemlar:tarbiya üsulunun dogru se9ilmamasi, burada yaranan nöqsanlarin aradan qaldirilmamasi, u§aga va ya mühita uygun olmayan metodlarin se9ilmasi va s, bunlardan alava u§aq ü9ün yeni olan maktab va talim mühitinda yaranan problemlar yaxud 9atinliklar: sinif mühitinda va ya sinif yolda§larla yaranan 9atinliklar, burada tazyiqa va ya bullinga maruz qalmaq, müallim tarafindan §iddat va ya tahqir (36,40), öz dost atrafi ila münasibati va ümumiyyatla zaman ke9irtdiyi insanlar, yeni dövra uygun informasiyanin va sosial §abakalarin inki§afi va aktualligi, u§aqlar arasinda, xüsusan da, maktablilar arasinda sosial §abakalardan aktiv va dogru olmayan üsullarla istifada, internet asililigi va iqromaniyanin aktualligi (30,37), müayyan oyunlarin, cizgi filmlarin, cizgi film qahramanlarinin, animasiyalarin va ya filmlarin u§aqlarin
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
hayatindaki rolu, son dövrlarda aktual olan koreyali qruplarin u§aglarin dü§üncalarina tasiri, müxtalif qruplarin va tariqatlarin,qurumlarin mövcudlugu va u§aqlarin, xüsusila da kigik ya§li u§aqlarin psixologiyasi va dü§üncalarindaki rolu kimi sadaladigimiz bir 9ox masalalar u§aqlarin psixoloji vaziyyatinda müayyan problemlar yarada bilar. Bunlardan an ba§licasi özüna qapanma, aqressiya, tacrid olunma , asosialliq va antisosialliq, özgüvan aksikliyi va bunun tamalinda özünü tasdiq istayi, özünü müqayisa, zaif va bacariqsizam dü§üncasi, özünü qabullana bilmamak va s. kimi psixoloji problemlardir. Bu saydiqlarimizin har biri isa u§aqlarda , ham^nin yeniyetmalarda müxtalif hüquqazidd davrani§lara gatirib 9ixara bilar.
Cinayat töradarkan on dörd ya§i tamam olmu§, lakin on sakkiz ya§ina 9atmayan §axslar yetkinlik ya§ina 9atmayanlar hesab olunur.Yetkinlik ya§ina 9atmayanlar cinayat töratdikda, onlara caza tayin edila bilar va ya tarbiyavi xarakterli macburi tadbirlar tatbiq edila bilar (1). Malum oldugu kimi 14 ya§ va ondan yuxari ya§larda qanunazidd amal töratdiyina göra cinayat macallasina asasan caza tatbiq edila bilar, lakin ondan a§agi ya§ qruplarinda bu qanunazidd amal hesab edila va caza tatbiq edila bilmir (22). Gamze Akku§ ilgezdiya göra u§aqlar cinayat töratmir, onlar sadaca cinayata sövq edilir. Son 5 il arzinda iki milyondan u§aq cinayati qeyd olunub. Bu isa günda ü9 yüzdan, saatda 55 dan 9ox u§agin cinayatin ya qurbani, ya da cinayati töradani olmu§dur. A9iqlamalara göra yaralama va ogurluga göra bunlar i9arisinda xüsusila cinayat, yaralama, ogurluq, cinsi cinayatlar, narkotik maddalardan istifada va ya satmaq va s daha 9ox mü§ahida olunmu§dur. 9n önamlisi isa bu cinayat formalarinin 11 ya§dan a§agi u§aqlarda da 9ox rast galinmasidir (16,18,19,20,21). U§aqlarda an 9ox rast galinan hüquqa zidd davrani§lardan biri da ogurluqdur. Hala ki9ik vaxtlardan etibaran u§aqlar qon§unun hayatindan icazasiz meyvalar qopartmaga 9ali§irlar va ya taxta par9alari, müxtalif a§yalar va s. götürürlar. Onlarin bu harakatini ogurluq kimi adlandirmaq düzgün olmur, xüsusila 3-6 ya§da mü§ahida edilan bu davrani§lar asasan maraq duyduqlari, onlari hayacanlandiran a§ya va ya §eylara qar§i oynadiqlari oyun formasidir. Ham9inin bu ya§larda sahib olma duygusu tam formala§mami§dir. U§aqlar bazan öz a§yalarini götürüb , ba§qalarininkini alirlar.£ünki onlar icazasiz almagin yanli§ oldugunu bilmirlar. Ancaq bu ya§dan sonra onlarda dogru va yalni§ dü§üncasi formala§maga ba§layir. Ancaq yena da icazasiz a§yalari almaq kimi bir 9ox hallar görüla bilar va bu müxtalif sabablardan ola bilir. Barabarsizlik va ya haqsizliq dü§üncalari va ya sevilmadiyi, aksiklik duygusu onlari ogurluga sövq eda bilar (15,24,26).
Ki9ik ya§li maktablilarda an 9ox rast galinan hüquqa zidd davrani§lardan biri da madda va alkoqol istifadasi, ham9inin narkokuryerlikdir. Bu masala da asas amil son illarda narkotik maddalarin va alkoqolun istifadasinin olduqca kaskin artmasi va a9iq §akilda tabligatidir. Burada iki asas faktor rol oynayir: aila va sosial 9evra . Ba§da qeyd edilan sabablari burada aid eda bilarik. Valideynlarin birinin va ya har ikisinin madda yaxud alkoqol istifada9isi olmasi, daha dogrusu asiliqdan aziyyat 9akmasi, valideynlarin madda sati§inda, narkokuryerlikda aktiv faaliyyati yaxud ümumiyyatla ailanin olmamasi, natamam aila va s onlarda bu hüquqazidd davrani§i tatiklaya bilar. Burada asas amil Albert Banduranin "sosial öyranma" nazariyyasinda qeyd etdiyi kimi u§aqlar valideynlarinda gördüklarini taqlid yolu ila davam etdirilar. Bazan bu genetik va ya irsi faktor kimi dayarlandirilsada, aslinda taqlid yolu ila hayata ke9irilir (21). Bundan alava sosial 9evradaki u§aqlar, yeniyetma va yeti§kinlar ki9ik ya§li u§aqlari öz manfaatlarini alda etmak ü9ün müxtalif üsullarla bu harakatlara tahrik eda bilarlar.
U§aqlarda rast galinan digar hüquqazidd davrani§lar isa adam yaralama va mala zarar vurma, xuliqanliqdir. Xuliqanliq aslinda daha 9ox yeti§kinlarda görülsa da u§aqlarda da görüla bilir. Xüsusan aila sistemi olmayan u§aqlarda, valideyn himayasinda böyümayan va kü9ada, 9ölda , sahibsiz böyüyan u§aqlarda. Malum oldugu kimi bu söz bo§, safil hayat tarzi ke9iran, norma va qanunlara tabe olmayan, onlari pozan insanlara deyilir. Adatan kü9alarda müxtalif nasnalari götürürlar, camiyyatda müxtalif söyü§lar söyürlar va s. Ancaq bu ya§ta an 9ox rast galinan formasi, ma§inlarin müxtalif hissalarini sökmak va ya satmaq, ma§in i9indan ogurluqlar, insanlara müxtalif yollarla zarar vurma va s davrani§lardir (22,24,27).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Ümumilikda isa sadaladigimiz va digar deviant davrani§lari hayata keçiran uçaqlarda depressiya, isterika , eyforiya, agressiya , affekt vaziyyati mü§ahida oluna bilir. Hatta onlarda olan deviant davrani§lari psixoloji masalalara göra tasniflaçdira bilarik (27,41).
Depressiyada olan yaxud depressiv simptomlar olan uçaqlarda zövq ala bilmamak, daimi yorgunluq va istaksizlik , motivasiyasizliq hallari, diqqatda yaranan problemlar, müvaqqati özünaqapanma, günahkarliq, a§agi özünüqiymatlandirma, ümidsizlik, galacaya badbin baxiçlar va s bu kimi alamatlar görüla bilir. Ona göra da cinayatlar, narkotik madda, alkoqol,siqaret istifadasi daha çox mü§ahida edilir. Bunlar isa daha çox tez tasira dü§ma va ümidsizlikla bagli olur yaxud qrup va ya digar insanlarin sövq etmasi ila (6,39).
isterik vaziyyati olan uçaqlarda emosional cahatdan va sinir sisteminda müayyan qadar oyaniqliq olur va daha agressiv , daha aktiv va gargin olduqlari ^ün müxtalif cinayatlar, xuliqanliq, baçqasina va ya baçqasinin malina qastan zarar vurma , alkoqol va ya narkotik istifadasi daha üstünlük ta§kil edir (6, 41).
Eyforiya-emosional vaziyyatin birdan va qisa müddatli yüksalmasidir. U§aq anidan özünü normadan kanar yax§i va enerjili hiss edir. Eyforiya va affekt halinda u§agin cinayatlari qafl va istamayarakdan oldugu ^ün,sakit hali alanda artiq mayusluq va peçmanliq hisslarini keçirdirdlar. Hamçinin eyforiya va affekt vaziyyatindaki istanilan davrani§ sonrasi onlarda pe§iman§iliq yüksak saviyyaya çatarsa takrar cinayatlar,ya da duygularini basdirmaq üçün va ya insanlarin tasiri ila alkoqol istifadasi, tütün istifadasi va ya madda istifadasi hall üsuluna çevrilir (1,6,33,37,38)
Kiçik yaçli uçaqlarda an çox rast galinan hüquqazidd davraniçlara diqqat yetirdik. Burada ilkin masuliyyat ailanin, valideynlarin üzarina dü§ür . Tarbiya üsulundaki nöqsanlarin farqina varib dayiçmak garakdir. Valideyn u§aq ^ün ilk rol modeldir va bunu nazara almaqlari u§agin tarbiyasinda köklü dayi§ikliklar yarada bilar. Digar cahatdan yeni bir mühita daxil olduqlari ^ün talim prosesi onlarin dü§ünca va davraniçlarina tasir edir ona göra da müallimin pe§a bacariqlari önamli rol oynayir. Uçaqlara düzgün yanaçmali ,fardi psixoloji xüsusiyyatlari nazara almali , dars metodlarini hazirlayarkan onlari nazara almali, sinif mühitina hakim olmali va idara etmayi bacarmali, sinif daxili konflikti kontrol altinda saxlamagi bacarmalidir (7,8,28,33). Uçaqlara özgüvanli olmaq, özünü sevmak öyradilmali va sevildiyi hiss etdiilmalidir. Hamçinin sosial çabakalar rol oynadigi ^ün baxdigi film, cizgifilm, oynadigi oyunlara diqqat yetirilmali va mahdudluq yerina daha öyradici va keyfiyyatli hayat tarzina çevrilmalidir.
Natica
Belalikla, kiçik maktablilarin ya§ dövrünün psixoloji xüsusiyyatlarini va bu ya§ dövründa qarçiya çixacaq çatinliklari, bu dövrda müxtalif hüquqazidd, deviant davraniçlarin sabablari va naticalarini mü§ahida etdik. 9sas sabablar sosial faktorlar olsa da psixoloji faktorlarinda böyük rol oynadigi malumdur . Uçaqlarin fardi psixoloji keyfiyyatlari da an az digar amillar qadar onu cinayata ta§viq eda bilar. Lakin sabab na qadar müxtalif va geni§ olsa da , onlarda rast galinan asas davrani§larin: qatl, cinayat, ogurluq, xuliqanliq, narkotik madda,alkoqol va tütün istifadasi, qastan insana zarar vurma va ya baçqasinin malina zarar yetirma va s kimi camiyyatin normalarina zidd davraniçlar oldugu malum olmuçdur.Hamçinin onlarin psixoloji problemlari töratdiyi cinayatla çox six alaqalidir. Bütün bunlara göra da, u§agin camiyyata daha faydali yetiçmasi, fardin §axsiyyata çevrilmasinda ailanin, camiyyatin, maktabin rolu danilmazdir va buna qar§i tadbirlarin görülmasinda qarçiliqli faaliyyatin , amakdaçligin çox böyük önami vardir.
9D9BÍYYAT SÍYAHISI
1. Azarbaycan Respublikasinin Cinayat Macallasi (sah.84-92)
2. Bayramov Э , S . öliyev B H. Huquq psixologiyasi. Baki. 2012. Sah.318.
3. Bayramov 9.S., ölizada Э.Э. Psixologiya, Çinar,2002
4. Çalabiyev N.Z. U§aq psixologiyasi.2005
5. Karamova N.Y. öqli zaif yeniyetmalarda emosional garginliyin psixofizioloji göstaricilara tasirinin xüsusiyyatlari АМЕА A.i.Qarayev adina Fiziologiya institutunun va Azarbaycan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Fizioloqlar Camiyyatinin elmi asarlarinin külliyyati. Fiziologiya va biokimyanin problemlari. XXVI cild, Baki, 2008, sah.117-122.
6. Karamova N.Y., §irinova A. Э., Abbaszada C.Z., ösadzada 9.S. Yeniyetmalarda hüquqazidd davrani§larin asas sabablari. Qarbi Kaspi Universiteti Elmi Xabarlar № 1, 2023 (Humanitar elmlar seriyasi), sah.54-60.
7. Karamova N.Y., Mammadov Z.H. Praktiki saglam va oliqofrenik yeniyetmalarda emosional stresin darketma proseslarina tasirinin müqayisali tahlili. АМЕА, "Maruzalar", LXII cild, №3-4, Baki, 2006, sah.112-119.
8. Karamova N.Y., §irinova А.Э. Yeniyetmalik dövrünün asas xüsusiyyatlari (adabiyyat icmali) "NATIONAL SCIENCE" journal. Международный исследовательский центр. «Endless Light in Science», Sah.432-436. Almaty, Kazakhstan, may, 2023, ISSN 2709-1201
9. Qadirov Э.Э. Ya§ psixologiyasi. Baki, 2008, 380 s.
10. Seyidov S.Î., Hamzayev М.Э., Psixologiya, Baki, 2007, 626 s.
11. Uçagin inkiçaf metodikasi. Açiq sahmdar institutu yardim fondu (sah 425,428)
12. Valiyev M.V., Mustafayev A.M. Înkiçaf va ya§ psixologiyasi. Baki, 2013
13. Zeynaloglu C. Talim faaliyyatinin psixoloji prosesi, Print-s naçriyyati .Baki 2017
14. Bayrakçi M. Sosyal ögrenme kurami ve egitimde uygulanmasi ,2007
15. Çuhadaroglu F. Ergenlik Döneminde Psikolojik Geliçim Özellikleri. Katki Pediatri Dergisi Adolesan Sayisi 2000; 21(6): 863-868 s.
16. Ercan O. Adolesanin Fiziksel Geliçimi. "Adolesan Sagligi, II. Ш Cerrahpaça Tip Fakültesi Sürekli Tip Egitimi Etkinlikleri" Sempozyum Dizisi No: 63. Istanbul, Aksu Basim Yayin. 2008;13-18s.
17. Îlgezdi G. A. Suça sürüklenen çocuklar raporu (2017-2021).
18. Kinik E. Adolesan Dönemde Fiziksel Büyüme ve Cinsel Geliçme. Katki Pediatri Dergisi Adolesan Sayisi 2000; 21(6) : 720-740s.
19. Mustafa K., "Geliçim psikolojisi açisindan ergenlik dönemi ve genel özellikleri", Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayi : 17 Yil : 2004/2 (231-256 s.)
20. Saygili S. Çocuk psikolojisi, 2013
21. Toprak U. Çocuk Suçlulugunun Karakteristik Ve Yapisal Özellikleri, 2022.
22. Tuna E., Oncul D., DSM-5 e göre Anormal Psikoloji. Atlas akademik basim yayin dagitim, 2020
23. Unutkan Ö. P. 0-18 ya§ çocuk egitimi proqramijnsan haklari. Çocuk haklari ve egitimi,2007
24. Yavuzer H. Dogum öncesinden ergenlik sonuna Çocuk psikolojisi , Remzi kitabevi ,2008
25. Абдурашитов Н. Ф. Семейная ситуация развития подростков-Правонарушителей // Молодежь в социокультурном Пространстве : мат-лы IV регион. Науч.-практ. Конф. Студентов, Аспирантов и молодых ученных (24 октября 2013 г.). Тобольск : ТГСПА 2014.
26. Атаханов Р., Абдурашитов Н. Ф. Детско-родительские Отношения подростков-правонарушителей в условиях их Пребывания в специальной школе // Инновационные Технологии в технике и образовании : сб. Ст. V междунар. Науч.-Практ. Конф. : в 2 ч. / Забайкал. Гос. Ун-т ; отв. Ред. М. И. Мелихова. Чита, 2014. Ч. 1. С. 16-27.
27. Горская Ю. М. Особенности развития личности в подростковом возрасте // Молодой ученый. 2020, № 43 (333), С. 71-73.
28. Горьковая И. А. Влияние семьи на формирование Делинквентности у подростков // Психологический журнал. 1994. Т. 15. № 2. С. 57-65.
29. Загвязинский В. И., Атаханов Р. Методология и методы Психолого-педагогического исследования : учеб. Пособие для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. 5-е изд., испр. М. : Академия, 2008.
30. Колесникова А.А., Семенова А.В. Психологические причины и особенности проявления расстройств пищевого поведения в подростковом возрасте // Педагогика: история, перспективы. 2021. Том. 4. № 4. с. 54-61. DOI: 10.17748/2686-9969-2021-4-4-54-61
31. Лезжова Г.Н., Орлов К.В., Тюрина Е.В., Макарова Л.В. Физическое развитие подростков 14-15 лет Москвы // Новые исследования, 2017, №4 (53), 111-126c.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
32. Сулимина О. В., Леонтьев Д. А. Траектории личностного развития у подростков, воспитывающихся в семье, и подростков-сирот.Вопросы психологии. 2014. № 4. С. 30-48
33. Хломов К.Д. Подросток на перекрестке жизненных дорог: социализация, анализ факторов изменения среды развития. Психолого-педагогические исследования, 2014. Том 6. № 1. С. 2-10
34. Chambers CV. Childhood and adolescence. In: "Textbook of Family Practice". (ed) Rakel RE 5th ed. Philadelphia: W.B. Saunders Company. 1995;634-659pp.
35. Cris H., "Adolescent schizophrenia", Advances in Psychiatric Treatment, 2000, vol. 6, pp. 83-92
36. Dolgin K. G., The adolescent: Development, relationships, and culture (13th ed.), Boston, MA: Pearson, 2011.
37. Karamova N. Y., Gurbanova L.M., Guliyeva N.M., Jafarova E.E. Comparative analysis of cognitive changes under the influence of exams stress in healthy and mentally retarded adolescents aged 14-16. Revista Universidad y Sociedad : Hacia un mejor posicionamiento de la comunicación científica, un reto necesario. Vol. 14, núm. 5 (2022), p.142-149. ISSN (electrónico): 2218-3620, Editorial "Universo Sur".Cuba.
38. Karamova N.Y., Abbaszadeh J.Z. The Influence of Stress Factors on the Emergence of Illegal Behavior in Adolescents Materials of the International Scientific Conference « Modern word order-political-legal challenges» Georgian Technical University, Faculty of Law and international Relations, Tbilisi, Georgia, 27.02.2022, p.25
39. Karamova N.Y., Kazimli Í.Q. Analysis of Causes of Illegal Behavior tezis Materials of the International Scientific Conference « Modern word order-political-legal challenges» Georgian Technical University, Faculty of Law and international Relations, Tbilisi, Georgia, 27.02.2022, p.29.
40. Lerner R.M., Steinberg L., The scientific study of adolescent development: Historical and contemporary perspectives. Handbook of adolescent psychology: Individual bases of adolescent development, John Wiley & Sons, 2009, 3-14 pp.
41. Malone S.E., "Adolescent Depressive Symptoms and Substance Use: The Mediating Influence of Health Service Utilization" (2013). Sociology Theses, Dissertations, & Student Research. P.27.
42. Susman E.J., Rogol A. Puberty and Psychological Development. In: "Handbook of Adolescent Psychology". 2th ed. Hoboken, New Jersey. John Wiley&Sons, Inc. 2004; 15-44pp.
43. World Health Organisation. Tobacco or Health: A global status Report. Geneva; World Health Organization 1997.p.123
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
