CC BY
3ЭОК 93. 930.23
КЕЦЕСТ1К МАЦТА ДАЙЫНДАУ НАУЦАНШЫЛЫГЫ: БАРЫСЫ ЖЭНЕ ЦЫЛМЫСТЬЩ КОДЕКС БАПТАРЫНЬЩ ЦОЛДАНЫЛУЫ
КАРИБАЕВ СЭРСЕБАЙ 0СКЕН¥ЛЫ
М. Эуезов атындагы О^У доцентi, т.г.к., Шымкент, ^азакстан
ТYйiн: Кецес Yкiмеmi взгнгц алгашцы жылдарынан бастап - ац Орта Азияда, Закавказье аймагында жэне ОцтYстiк Казацстан аудандарында мацта шаруашылыгын цайтадан вркендету жвтнде бiр цатар нацты шараларды юке асырды. РСФСР Халыц комиссарлары Советнц Туршстан мен Азербайжан мацта шаруашылыгын цайтадан цалпына келтiру туралы 1920 жылга желтоцсанда В. И. Ленин цол цойган декреттерi мацта шаруашылыгын цалпына келтiрiп, вркендетуге негiз цалады.
Казацстанныц мацта шаруашылыгында бiрiншi бес жылдыц букш Кецестер Одагындагы сияцты елдщ мацта жвнiндегi тэуелЫздт Yшiн курес уранымен вттi, вйткет бул кезде КСРО-ныц тоцыма внеркэсiбi жыл сайын 50 % - ке жуыгы шет елдерден экелiнген мацтамен жумыс ютейтт.
Кецес Yкiметi шетел алдындагы мацта внiмдерi бойынша тэуелдштнен цутылу Yшiн Орта Азия мен Казацстанныц ОцтYстiгiнде мацта шаруашылыгын дамыту жвтнде нацты шаралар белгшеп, оны цысца мерзiм штде репрессиялыц шаралар негiзiнде ЖYзеге асырды.
Мацта дайындау науцаны барысында (1928/29 жэне 1929/30 жж.) РСФСР Кылмыстыц кодекстщ 61, 62, 73, 105, 107, 131, 168, 169, 58-8, 58-10, 58-7 баптары цолданылып, бай-кулак, орташа, кедейлер жаламен цугын-CYргiн цурбанына айналды.
Клт свздер: Кецес вкiметi, Казацстан, ОцтYстiк Казацстан, ужымдастыру, мацта шаруашылыгы, мацта дайындау науцаны, репрессиялыц шаралар, ацтау.
1. ^азан тeцкерiсшен кешнп алгашцы жылдарда елдеп азамат согысы мен жалпы экономикалык ^йзелю салдарынан макта eндiрiсшщ одан эрi тeмендеуi байкалды. Ягни, макта епа алкабыныц азаюы мен ешмдшп ^рт темендедь Екшшщен, токыма eнеркэсiбi непзшен елде eндiрiлген мактага тэуелдi болатын. Бiрак отандык макта элi де халы; шаруашылыгыныц кажеттшпн толы; камтамасыз ете алмады. Сол себепт Кецес елi шетелден макта сатып алуга мэжбYP болды. Осындай кYржелi жагдайдан шыгу Yшiн Кецес Yкiметi азаматтык согыстыц аякталуын кYтпей, ауылшаруашылыгыныц осы мацызды саласын калпына келтсру жэне дамыту Yшiн шаралар колдана бастады. 1918 жылдыц 17 мамырында В.И. Ленин кол койган «^ркютанда суару ж^мыстарын уйымдастыру туралы» Халык Комиссарлары Кецесiнiц декретiмен 500 мыц десятина (654 мыц га жуык) жердi суару Yшiн ирригациялык к¥рылыска 50 млн. рубль бeлу карастырылган болатын. Бeлiнген каржыны айлар бойынша игеру тeмендеriдей жоспарланды:
2. Кесте -ЦЦ
3. № 4. Айлар 5. Ж^мсалган каржы 6. ¥йымдастыру ж^мыстарыныц шыгындары
7. 1 8. Мамыр 9. 9.770.000 рубль 10. 370.000 рубль
11. 2 12. Мамыр 13. 10.000.000 руб. 14.
15. 3 16. Шшде 17. 7.000.000 руб. 18.
19. 4 20. Тамыз 21. 6.000.000 руб 22.
23. 5 24. ^ыр^йек 25. 6.000.000 руб. 26.
27. 6 28. ^азан- 29. 11.230.000 руб. 30.
Желтоксан
1920 жылы 27 карашада Халык Комиссарлар Кецес В.И. Лениннщ колы койылган «^ркютан жэне Эзiрбайжан Социалистiк Кецеспк республикаларында макта шаруашылыгын калпына келтiру шаралары туралы» декрет шыгарды, онда елде макта шаруашылыгын кетеру бойынша жан-жакты шаралар карастырылган. Бул жарлыктар, атап айтканда, макта еару Yшiн жещлдштер белгiледi, макта фермаларында ауыспалы егiстердi енгiзудi жэне бурын болган жерлердi калпына келтсруд^ сондай-ак жаца тэжiрибелi алкаптар мен селекциялык мекемелердi уйымдастыруды карастырды.
Главхлопком келiсiмшарт жасасу жэне макта сатып алу iсiн реттеуге багытталган шаралар кабылдады, ирригациялык жYЙенi ретке келтсру мэселелерiмен айналысты, тукым корын калпына келтсру, мактаныц енiмдiлiгiн арттыру бойынша ю-шаралар еткiздi.
1921 жылы 3 тамызда В. И. Ленин кол койган Ецбек жэне корганыс Кецесшщ «Мелиорациялык серiктестiктер туралы» каулысына сэйкес, 1924 жылы ^азакстанныц ощустшнде 5 мелиоративтш серiктестiк курылды. 1925 - 1926 жылдары 55, ал 1927 жылы 130 мелиорациялык серштеспк жумыс iстедi. Олар 52.400 шаруашылыкты бiрiктiрдi. Будан баска, 1925 жылдыц 1 казанына карай ^азакстанда 6072 пайшы-мYшенi бiрiктiрген 23 макта жинайтын серштеспк жумыс iстедi.
1926 жылы кацтарда Мэскеуде макта еарушшердщ БYкiлодактык кецес етiп, макта шаруашылыгына кооперацияныц катысуы туралы мэселенi карастырды. Кецес ез шешiмдерiнде макта аудандарында кооперациялардыц эртYрлi нысандарын, оларды уйымдастырушылык ныгайту децгей бойынша белгiледi.
Ауыл шаруашылыгы кооперациясын ныгайтумен катар, iрi макта совхоздарын куруга кiрiстi. 1924 жылы КСРО-ныц кептеген макта егетiн аудандарын тукыммен камтамасыз ететiн «Пахта-Арал» совхозы курылды.
1926 жылы ^азакстанда макта егшетш егiс алкаптарыныц согыска дейiнгi децгеш асып тYCтi. Шиттi мактаныц ешмдшп мен тауарлык тYсiмi айтарлыктай есть 1927 жылы мактаныц енiмдiлiгi гектарынан 8,25 ц. курады, ал тауарлык ешм 49,280 тоннаны курады. Yкiмет белгiлеген шараларды жYзеге асыру нэтижесшде макта шаруашылыгы тез калпына келе бастады жэне 1927 жылы макта егу алацы согыска дейiнгi децгейге жетсе, 1928 жылы мактаныц жалпы енiмi (50 мыц тоннага) артык ендiрiлдi.
КСРО токыма енеркэсiбi бiрiншi бесжылдыктыц басында ендiрiстiц согыска дешнп децгейiнен айтарлыктай асып тYCтi. Дегенмен, ол халыктыц токыма буйымдарына Yнемi есiп келе жаткан суранысын элi де толык канагаттандыра алмады. Кецеспк токыма енеркэсiбiнiц дамуыныц ец осал жерi макта ендiрiсi болды. Кецес Yкiметi жыл сайын шетелден макта сатып алуга 100 миллион рубльге дешн акша жумсады. Кецестiк Токыма енеркэабшщ одан эрi дамуы оныц шикiзат базасын жан-жакты кецейту кажеттшгше негiзделдi.
Кецестiк билiк пен большевиктш партия басшылары бул жагдайдыц себебi елде макта шаруашылыгыныц одан эрi дамуына кедергi келтiретiн усак тауарлы ауыл шаруашылыгы, сондыктан оны ужымдастыру керек деп шешедi.
1927 жылы желтоксанда БКП(б) XV съезiнде шагын шаруа кожалыктарын iрi, артельдi ужымдык шаруашылык жолына кешiру туралы мэселе талкыланады. Партияныц XV Съезi елдщ улттык экономикасындагы жоспарлы басталудыц ныгаюына жэне кала мен ауылдыц капиталиста элементтерiне карсы социализмнiц жYЙелi тYPде басталуын уйымдастыру кажеттiлiгiне CYЙене отырып, халык шаруашылыгыныц алгашкы бес жылдык жоспарын куру туралы нускау бердь Осы директивага CYЙене отырып, 1929 жылы сэуiрде еткен XVI партия конференциясы КСРО халык шаруашылыгын дамытудыц бiрiншi бесжылдык жоспары туралы мэселеш талкылады. Съезд ауыл шаруашылыгын ужымдастыруды жан-жакты дамытудыц багытын белгiледi, совхоздар мен колхоздар желiсiн кецейту мен ныгайту жоспарын белгшедь
31. БYкiлодактык коммуниста (большевиктер) Орталык Комитетi 1929 жылгы 3 мамырдагы жэне 18 шшдедеп шешiмдерiнде алдагы Yш жылдыц шшде макта импортынан кутылу жэне КСРО-ныц токыма енеркэабш одан эрi дамыту туралы мiндет койды. БКП(б) Орталык комитетi бiрiншi бесжылдыктыц соцында кецестiк токыма енеркэсiбiн макта импортынан босатып кана коймай, Кецес Одагыныц токыма енеркэсiбiн одан эрi кецейту Yшiн резерв куру Yшiн макта алкаптарын барынша кецейту жэне макта ешмдшпн арттыру желiсi бойынша макта шаруашылыгын Yдемелi дамыту кажеттiгiн атап етiлдi [2].
32. Бул каулы макта есiрудi камтамасыз етуге багытталган шешiмдер кабылданган макта егетiн аудандардыц партиялык уйымдарында талкыланды. БКП(б) Сырдария округтiк комитетiнiц екiншi пленумы 1929 жылы ез шешiмдерiнде БКП(б) ОК каулысыныц ^азакстанныц негiзгi макта ауданы ретiнде Сырдария округi Yшiн айрыкша мэнi бар екенiн атап еткен. Пленум макта аудандарыныц барлык аудандык комитеттерiне осы каулыны ездерiнiц пленумдарында, партиялык уяшыктар жиналыстарында, кыстак кецестерде талкылауды тапсырды.
33. Макта егiлетiн егiс алацын таяудагы жылдар iшiнде 1 млн. гектарга, ал макта шыгымдылыгын - 40 пайызга улгайту кезделдi. Бiрiншi бесжылдык iшiнде макта аудандарына 15 мыц трактор жэне 1,5 млн.тYрлi ауыл шаруашылыгы машиналарын ж1беру кезделдь БКП(б) ОК-тi макта шаруашылыктарына мамандар даярлау максатында агрономиялык курстардыц кец желiсiн уйымдастыруды усынды.
34. Машина техникасына негiзделген iрi шаруашылыктар гана мактаныц енiмдiлiгiн арттыруды камтамасыз ете алатын едi. Сондыктан БКП(б) ОК 1929 жылгы 3 мамырда: «токыма енеркэсiбi Yшiн шикiзат ендiрумен айналысатын шаруашылыктарды контрактациялау жэне ужымдастыру практикасын кецейтуге жэне жаксартуга ерекше назар аударылуга тиiс. Тек кана кец ужымдастыру непзшде ауыл шаруашылыгымыздыц темен децгейi мен артта калуын, оныц темен енiмдiлiгiн ецсеруге болады» [3], - деп каулы кабылдайды.
35. БКП(б) ОК макта шаруашылыгыныц табысты дамуы шагын шаруа кожалыгынан iрi ужымдык ендiрiске кешу непзшде гана жузеге асырылуы мYмкiн екенш атап еттi. БКП(б) ОК каулысы негiзiнде Мэскеуден бас макта комитет Ташкентке ауыстырылды.
36. ^азакстан мен Кшдш Азия республикаларыныц макташы-ецбекшiлерi партиялык жэне кецеспк уйымдардыц басшылыгыныц пэрменше сэйкес оны орындауга кiрiсiп, макта ендiрiсiн жылына 1929 жылгы 294 840 тонна талшыктыц орнына 720 720 тонна талшыкка жеткiзудi кездеп, алдагы Yш жылда макта епс алкабын улгайту туралы шешiм кабылдайды.
Алайда, макта багдарламасын орындау Yлкен киындыктар тугызды. Бул киындыктар республиканыц экономикалык даму децгейiнiц, макта ендiрумен айналысатын халыктыц техникалык сауаттылыгыныц темендшмен жэне жергiлiктi инженерлiк-техникалык кадрлардыц аздыгымен байланысты болды.
37. ^азакстанныц макта алкаптарындагы кектемгi егiс науканы 1930 жылы уактылы аякталды. 1930 жылга карай ^азакстандагы макта егiлген алкаптар 1916 жылгы децгейден 2,5 есе асып тYCтi. ^азакстанныц макта аудандарында ужымдастыру табысты еттi.
38. 1930 жылы макта шаруашылыгын дамытуга ^азакстанныц Yш жаца ауданы тартылды. Республикада макта еплген егiс алацы 1930 жылы 1929 жылмен салыстырганда 155,9 пайызга улгайды [4].
39. Кектемп егiс науканын уакытылы орындауда жэне багдарламаны орындауда республикадагы колхоздарыныц туракты ныгайтылган материалдык-техникалык базасы Yлкен мацызга ие болды. 1930 жылы ^азакстанныц колхоздары мен совхоздары, мысалы, 3 мыц трактор жэне баска да кептеген машиналар алды. Бул техниканыц Yлкен пайызы республиканыц макта аудандарына жiберiлдi. 1930 жылгы кектемгi епс науканында тек «Пахта-Арал» совхозыныц епспктершде 100-ден астам трактор мен сепюштер жумыс iстедi. ^азакстандагы ец iрi макта
шаруашылыгы - «Пахта -Арал» совхозы 1930 жылы республикада макта дайындау бойынша бiрiншi болып шыкты. 1930 жылы ол жылдык eндiрiстiк жоспарды 105 пайызга орындады [5].
1930 жылы ^азакстанныц макта тазалау зауыттары бойынша шиттi мактаны дайындау сэтл eттi. Келес макта тазалау зауыты 1930 жылы шиттi макта дайындау жоспарын 173 пайызга, Велико-Алексеевка зауыты 157 пайызга, ТYркiстан зауыты 137 пайызга орындады. ^азакстанныц макта тазалау зауыттары бойынша орта есеппен 1930 жылы шитл макта дайындау жоспары 151,8 пайызга орындалды [6].
1931 жылдыц акпанындагы мэлiмет бойынша ужымдастыру негiзiнен макта eсiрумен айналысатын ^азакстан шаруаларыныц 55,1 пайызын камтыды. 1931 жылдыц eзiнде-ак когамдастырылган сектор ^азакстанныц макта шаруашылыгында шешушi рел аткарды. Макта егiс кeлемiнiц 80,5 пайызын колхоздар, 10,6 пайызын кецшарлар к¥рады. Жеке шаруа кожалыктарыныц Yлесi 8,8 пайызга дейiн тeмендедi.
Республиканыц барлык ецбеккерлерi 1931 жылы макта шаруашылыгын дамытуда жетiстiктерге жеттi. Макта егу жумыстары аякталып, макта егшген егiс алкабы бойынша жоспар 114,4 пайызга орындалды.
1931 жылы «Правда» газет будан былай КСРО-ныц токыма eнеркэсiбi мактаныц сырткы нарыгына тэуелдi болмайтыны туралы жазды[7]. Республиканыц макташы-ецбеккерлерiнiц кажырлы ецбегi КСРО-ныц мактага тэуелдшпн жою жeнiндегi тарихи мшдеттш табысты орындалуын камтамасыз етуде eзiндiк орны бар деп есептеймiз.
1932 жылдан бастап макта шаруашылыгы Республиканыц Ощуспк ^азакстан облысынан баска ощуспк - шыгыс облыстарында да тарады. Макта егiсi Алматы облысыныц Панфилов жэне баска аудандарында, ^ызылорда облысыныц Сырдария, Шиелi жэне Жацакорган аудандарында, Жамбыл облысыныц Шу, Талас, Луговой, Свердлов, Жамбыл жэне Сарысу аудандарында да егшетш болды. Нэтижесiнде макта епсшщ аумагы 133,8 мыц гектарга жеттi. 1935 жылы шиттi мактаныц жалпы eнiмi 72,6 мыц тонна болды.
Алайда, кешннен жер - су жагдайы макта eсiруге колайсыз аудандарында бул дакылдыц егiс кeлемi орынсыз улгайюы салдарынан оныц eнiмi шугыл тeмендеп кеттi. Сондыктан 1934 жылдан бастап республиканыц макта егуге ауа райы колайсыз Жамбыл, Алматы жэне ^ызылорда облыстарында макта епс бiрте- бiрте азайтылып, кейiн мYлдем егiлмейтiн болды.
КСРО-ныц токыма eнеркэсiбiнiц макта бойынша сырткы нарыкта тэуелдi болмауында ^азакстанныц макташы-ецбеккерлерiнiц ецбегi зор. Алайда, осы табыстарга калай жэне кандай курбандыктармен жеттiк? Оган жауапты казiргi кездегi мурагат корларындагы кужаттарды купиясыздандыруга байланысты жYргiзiлiп жаткан жумыстар нэтижесiнде ала алдык.
«Кошчи» Одагыныц уйымдарына CYЙене отырып, партиялык-кецестiк органдар «байларга» кедейлердiц таптык жеккeрушiлiгiн тудырды, оны ауыл тургындарыныц аукатты топтарына карсы койып, таптык кактыгыстар тудырды. Билш органдары бай-шаруаларга карсы жазалау шараларын кецiнен колданды. РСФСР ^ылмыстык кодексiнде жер учаскелерiн, мYлiктердi жэне баска мYлiктердi жасырганы Yшiн Yш жылга дейiн бас бостандыгынан айыру карастырылды.
Архив кужаттары кeрсеткендей, ужымдастыру кезiнде орта шаруалар, колeнершiлер, ал кейбiр жагдайларда тiптi кедейлер де «бай-кулак» санатына жаткызылып, оларга карсы шаруаларга карсы озбырлык пен зорлык-зомбылык етек алды. Эрине, мундай саясат ауыл тургындарыныц наразылыгын тудырды.
БКП(б) ОК 1930 жылгы 5 кацтардагы «¥жымдастыру каркыны жэне мемлекеттiц колхоз курылысына кeмек кeрсету шаралары туралы» каулысында ужымдастыруды дамыту барысында оны eткiзуге карсылык бiлдiрген эрбiр адам «зац алдында жауап бередi» деп айтылган. 1930 жылы 11 кацтарда «Правда» газетiнде «Кулактарды тап ретшде жою кYн тэртiбiне айналды» атты алдыцгы катарлы макала жарияланды [8].
1930 жылы 30 кацтарда БКП(б) ОК Саяси Бюросы «Жаппай ужымдастыру аудандарындагы кулак шаруашылыктарын жою шаралары туралы» каулысында бай-кулак шаруашылыктарын Yш санатка белдi. Бiрiншiсi - кецеспк мемлекет пен колхоз курылысына карсы шыккандар; олар камауга алынып, сотталды жэне олардыц отбасы республика аумагынан кешiрдi. Екiншiсi-ец бай кулактар, байлар отбасыларымен бiрге шалгай аудандарга шыгарылды. Yшiншiсi - калган кулактар мен усак байлар, олар ужымдык шаруашылыктардан тыс жерлерге кешiрiлдi, олар Yшiн арнайы коныстар курылды.
Мундай саясат тек кулактарга гана емес, жеке шаруалардыц Yлкен тобына катысты бурын-соцды болмаган зорлык-зомбылык болатын. Оган орта шаруалардыц едэуiр белш де кiрдi.
ОАК мен ХКК-нщ 1930 жылгы 1 акпандагы «Жаппай ужымдастыру жэне кулактарга карсы ^рес аудандарында ауыл шаруашылыгын социалистiк кайта куруды ныгайту женiндегi ю-шаралар туралы» каулысымен кулактар жердi жалга алу жэне баска адамдардыц ецбегш «пайдалану» мYмкiндiгiнен айырылды.
1930 жылы кацтарда курамында халык судьялары, прокурорлар юрген кулактарга карсы кYрес женшдеп комиссия курылып, округтарга жiберiлдi. Осы комиссиялардыц басшылыгымен аудандар мен ауылдык жерлерде кедейлер, ауыл белсендiлерi жэне «^осшы» одагыныц екiлдерi, сондай-ак кала жумысшылары кiретiн топтар курылды.
БКП(б) ОК-нщ 1930 жылгы 5 кацтардагы каулысында казак ауылыныц осы большевикпк эксперимент жYргiзуге жеткiлiксiз дайындыгын ескере отырып, ужымдастыруды 1933-1937 жылдары аяктау кезделдi. Алайда, Сталиннiц тiкелей кысымымен елдiц жогаргы саяси басшылыгында бул акцияны «зорлык-зомбылык эдiстерiмен» элдекайда ертерек аяктауга болады деген авантюристiк сешмдер басым болды.
^азакстанныц С.Садуакасов жэне тагы баска кейбiр басшы кызметкерлерi режимнiц республикадагы ауыл шаруашылыгын ужымдастыруды жеделдетуге арналган курсымен келiспейтiндiктерiн ашык айтканы Yшiн оларды оцшыл деп жариялап, соцында репрессияга ушыратты.
Жергiлiктi билш курылымдары уйымдастырушылык жэне тYсiндiру жумыстарын жYргiзудiц орнына алдау мен зорлык-зомбылык аркылы ужымдастыруды жиi жYргiздi. Ашык зорлык-зомбылыктыц осындай эдiстерiн кецiнен колдану нэтижесiнде наукан басталганга дейiн бiрде-бiр колхоз болмаган жекелеген аудандар жYЗ пайыздык ужымдастыру туралы есеп бердь
Макталы аймактардагы шаруа кожалыктарын ужымдастыруды жYзеге асыру, кулактар мен байларды жоюмен катар жYPдi. Ол ез кезепнде шаруашылыкты жYргiзу, ерiктi ужымдастыру принциптершщ билiк тарапынан бузылуы макташы-ецбеккерлердщ (бай, кулак, аукатты, орташа, кедей-К.С.) карсылыгына тап болды. Кулактар мен байлар мYмкiндiгiнше жер учаскелерiн сумен шайып, жарамсыз етуге тырысты, макта егишн бYлдiрдi, макта сабактарын, макта егшген жерлердi жыртты, тiптi жекелеген белсендi колхозшылар мен когамдык кызметкерлерге шабуыл жасады. Эрине, олардыц карсылыгы зацды болатын.
¥жымдастыру кезецiнде Мемлекетке макта жетюзу жоспарлары Yнемi ест отырды. Ауылшаруашылык дайындау жоспарларын орындау Yшiн зорлык-зомбылык эдiстерi жаппай колданылды. Макта дайындау науканы барысында (1928/29 жэне 1929/30 жж.) РСФСР ^ылмыстык кодекстщ 61, 62, 73, 105, 107, 131, 168, 169, 58-8, 58-10, 58-7 баптары колданылды. БYкiл елдi жайлаган кугын-сургш, зорлык-зомбылык Сырдария округше де жаппай керiнiс тапты. Оган мурагат корларындагы материалдар дэлел бола алады. Мысалы, Сырдария округы прокуроры Акжаровтыц ^азак АКСР Эдшет Наркомына жолдаган мэлiметiнде 20 акпан 1930 жылы барлык макта id бойынша 703 ютщ 646-ы каралып, 240 - ы сотталган. Оныц iшiнде орташалар мен кедейлер де бар. 1- учаскелш халык соты бойынша 18 орташа, 4 кедей, 21-учаскелш халык соты бойынша 11 орташа, 9 кедей, 4 - учаскелш халык соты бойынша 23 орташа,
18 кедей, 20 - учаскелш халык соты бойынша 8 орташа, 18- учаскелш халык соты бойынша 38 орташа, 14 кедей сотталган. Бiз мунда бес учаскелш халык сотыныц мэлiметiн берш отырмыз. Ал округте 27 учаскелш халык соты жумыс iстеген. Сотталушылардыц кeптiгi соншалык, халык соттары idi карап Yлгере алмайтындыгын архив кужаттарынан аныктап отырмыз [9].
1930 жылдыц 1 кацтары мен 3 акпаны арасындагы макта дайындаумен айналысатын Шымкент, Иржар, Келес, ^араспан, Арыс, Жацакорган, Сайрам, Бадам, Беловод аудандары бойынша 349 кылмыстык iс тYсiп, 342 ю сотта каралады. Сот Yкiмiнее сэйкес, 3 жылдан жогары -20 адам, 3 жылга дешн-83 адам, 2 жылга дешн-122 адам, 1 жылга дешн-120 адам, 6 айга дешн-21 адам, мэжбYрлi жумыска-10 адам, барлыгы 402, оныц шшде 1-уi шартты тYPде жаза аркалады.
Элеуметтiк жагдай бойынша бай-кулактар-188, аукатты-95, саудагерлер-13, орташалар-21, кедейлер-11, кызметшiлер-4,баскалар-43 адам, барлыгы-423 адам сотталып, 160 шаруа кожалыгы тэркiленедi[10].
Макта дайындаумен катар мактаны уакытылы мемлекетке eткiзу барысында кешiктiрiлген жеке тулгага да, макта артельдерше де штраф салу аркылы жазалау кец етек алды. Мысалы, ТYркiстан ауданы 1930 жылдыц 25 кацтары мен 1 акпан аралыгында - 5989 руб. 69 коп., ал 1-5 акпан аралыгында - 2157 руб. 69 коп., ^ызылкум ауданы- 6283 руб.75 коп., штраф тeлеген[11].
Мактаны уакытылы eткiзбегенi Yшiн 1930 жылы 9, 12, 30 кацтарда «^ызыл ^уралай», «Шакан», «Ынтымак», «Сауыр», «Заканар» артельдерi, сонымен катар, Шерметов, Мамадиев, Бикмуратов, Ниязкулов, Назарметов, Юсупбаев, Сатымханов, Гатуров, Мералов, Ходжаев, Таировтар id Шымкент учаскелш халык сотына жiберiлiп, жазаланды[12].
1929 жылдыц 2 желтоксаны мен 1930 жылдыц 1 кацтары аралыгында ТYркiстан ауданы бойынша 16 жэне 17- учаскелш халык соты Yкiмiмен Бабаджан Абдусаитов, Досмат Абдугазиев, Сайдаля Агбаров, Бурсатов Анис, Койлеков Аман Усманов Арыкбай, Нуров Султанмурат, Баймурзаев Абдукапар, Алимбетов Бакыт, Акымов Джуман, Декамбаев Ибрагим, Усманов Абдурау, Абдурахимов Дададжан, Турсунов Абдугали, Абдумазитов Калип, Баймбетов Султанбай, Изатулаев Насыр, Изатулаев Вали, Нарсулаев Майдулла, ал 1930 жылдыц 1 акпан -5 акпан аралыгында Ходжаев Имам, Турсумметов Джакуп, Якубов Бакем, Бухарбаев, Макаев, Досымов, Кулумбетов, Култаев Джулам, Мулланазаров, Мамбетов, Гультаев Худаяр РСФСР ^ылмыстык кодексшщ 16,73, 105,107, 111, 116,117, 131, 162, 169 баптары бойынша сотталады[13].
Бул ^рсет^ отырган архив кужаттары бiр гана ауданныц бiр айлык мерзiмдегi iске асырылган айыптау материалдары. Мундай мэлiметтер округ бойынша eте кeп, бiз мысал ретiнде гана берш отырмыз. Архив кужаттары бул азаматтардыц накактан-накак, жала жабылып, жазалангандыгын кeрсетедi.
Кецестер Одагын шетелдiк макта eнiмдерiне тэуелдiлiгiнен куткару жолында ^азакстан макташы - ецбеккерлерi жанкиярлык ецбек етп. Алайда, оныц eтемi- халыктыц калыц тобыныц зорлык-зомбылык, кугын^ргш сиякты шараларды басынан eткерумен сипатталады. Жаппай ужымдастыру, отырыкшылыкка кeшiру, мал-мYлiктi тэркшеу, астык, макта дайындау, егш егу, егш ору наукандары, жeн-жосыксыз тYрлi салыктардыц кысымы халыкты ашындырып, билшке карсы кeтерiлуiне алып келдi. 0з кезегшде билiк те eз халкын аяусыз, басып жаншыды. Жаппай тYрлi репрессиялык шараларды жYзеге асырып, ГУЛАГ жYЙесiндегi тYрмелерге жазыксыз жапты.
Хрущевтш «жылымык», Горбачевтiк «кайта куру», Тэуелаздштщ алгашкы жылдарындагы актау шаралары жYргiзiлгенiмен, казiргiдей кугын^ргш курбандарын толык актау колга алынбады.
Ендiгi максатымыз - кецеспк билiк тарапынан кугын^ргш кeрген азаматтарымызды саяси да, кукыктык жагынан толык актай отырып, эдiлеттiлiктi орнату. Алдагы уакыттар да мундай жагдайга жол бермеу.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Декрет Совета Народных Комиссаров. Об организации оросительных работ в Туркестане. https://istmat.info/node/29997
2. «Правда» за 8 мая и 28 июля 1929 г.
3. Пичугин И.Г. Шефская помощь текстильщиков республикам Советского востока в развитии хлопководства. Ученые записки. Т. XXXVIII. Серия историческая Вып. 4. Вопросы истории Казахстана. Алма-Ата, 1959. стр.30-40
4. КР ОММ, К.74, ТЬбе. 3, бума 92, ю 1079, 76-77 парак
5. Кр ОММ, К.74, ТЬбе. 3, бума 88, ю 1044, 22 парак
6. «Советская степь» за 29 декабря 1930 г.
7. «Правда» за 5 января 1931 г.
8. «Правда» 11 января 1930 г.
9. ТОМА, Ф.816, пзбе1, бума 7, ю 59, 94-97 парак
10. ТОМА, Ф.816, пзбе1, бума 7, ю 59, 145 парак
11. ТОМА, К, 816, пзбе 1, бума 8Дс 59, 120 парак
12. 12.ТОМА, К. 816, пзбе 1, бума 7, ю 59, 29 парак
13. 13.ТОМА, К816, пзбе 1, бума 7, ю .59, 58 парак
