CC BY
10ЭОЖ 001.4
1932-1933 ЖЫЛДАРДАГЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫЦ ДАГДАРЫС: ЦАЗАЦСТАН ТАРИХЫ
НЕГ1З1НДЕ СЫНИ ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ
УКИРТАЕВА ДИНАР ОРАЛБЕКОВНА
«С.Аманжолов атындагы Шыгыс ^азакстан университет» КЕ А^ Гуманитарлык гылымдары жогары MeKTe6i ^азакстан тарихы жэне гуманитарлык элеуметтiк пэндер кафедрасыныц БББ 7М01601- «Тарих»
мамандыгыныц 2 курс магистранты
Ацдатпа. Мацалада, Казацстан тарихындагы ец саясиландырылган мэселелердщ 6ipi -1932-1933 жылдардагы ашаршылыцты жэне цазац этносыныц демографиялыц дагдарысы жотнде мэселе царастырылган. Каз1рг1 цазац тарихнамасында осы жылдардагы оцигаларды орталыц билттщ республиканыц байыргы халцына царсы багытталган цандай да б1р мацсатты, алдын ала жоспарлы эрекет1 реттде тYсiндiру басым. Автордыц птртше, мэселет этностандыру эрекетi мYлдем негiзсiз болып корiнедi жэне тарихи шындыцца еш цатысы жоц. Мацалада 1932-1933 жж аралыгында болган ашаршылыцты тек бiздiц елде гана емес, КСРО-ныц барлыц аймацтарында жург1зыген ауыл шаруашылыгындагы кец ауцымды социалисты ужымдастырудыц нэтижеЫ реттде болган тэжiрибе, - деп есептейдi. Ауылдармен цатар, кошт келген этностарда зардап шектi деседi, бул оз алдына елiмiздегi демографиялыц озгерiстi дэлелдейдi. Ягни, кош^цоныстанган халыцтардыц бул зардаптан аз циянат корут, ондагы бершген жерлермен, осындай табиги цубылыстарга Yйренуiмен тYсiндiредi. Бул ретте коп зардап шеккен жергiлiктi халыц едi. Себебi, кошпендi халыцтыц бул ужымдастыру саясатына даяр болмаганын корсеткет жотнде мацалада царастырылады.
Клт свздер: демографиялыц дагдарыс, отырыцшылыц саясат, ужымдастыру, жэнет.б.
Соцгы жылдары тарихты бурмалау мэселес саяси жэне гылыми ортада ерекше назар аударып отыр. Сол себепт кершшес жаткан Ресей мемлекет президентшщ буйрыгымен 2009 ж 15 мамырдан бастап, жогарыда аталган мэселемен ^ресш келедь Эрине, елiмiздщ тарихын бурмалау мэселес жацалык емес. Осыган уксас дэлелдер бурын да болган едь Бiр ерекшелш бул бурмалау алыстан емес, посткецеспк елдерден бастап келе жаткан кершшес мемлекеттерден шыгып отыр.
Елiмiздщ тарихын кайта карауга шешушi сертн, эрине КСРО-ныц ыдырауы жэне бурынгы одактас республикалардыц мемлекеттiк тэуелаздш алуы болды. Осылайша, тэуелсiз мемлекеттердщ арасында ерiксiз туындаган кайшылыктар мен келюпеушшктер кеп нэрсенi, соныц шшде ортак тарихымызды кайта карау, калыптаскан угымдарга кYмэн келтiру, еткендi бiр сэтпк саяси мYДделер мен максаттарга кызмет ету эрекеттерiн тугызды.
Ягни, Ресей мен посткецеспк елдер арасындагы жалпы тарих ете тенденциялы тYPде жазыла бастады. Экiнiшке орай, тарихи окигаларды еркiн тYсiндiру тек академиялык талкылаулармен шектелмейдi. Олардыц кепшiлiгi мектеп пен университетпк 6iлiм беру парадигмасын айкындайтын калыптаскан ресми тужырымдамаларга айналды. Бул алып кашпа тужырымдар 6iздiц елiмiздiц тарихи еткеншщ 6ейнесiн бурмалап кана коймай, регреске соктырады, ейткеш Ресейдi жаудыц 6ейнесiн калыптастыруга ыкпал етедi, ал буган ез алдына шектеу койылган.
Мэселен, тарихка деген осындай кезкарастыц дэлелi 1932-1933 жылдардагы болган ашаршылыктыц 75 жылдыгына байланысты Украина 6илiгi ашык Ресейдi сынга алды, оны халкына жасаган кастандыгы ретшде керсеттi. Осылайша, бул мэселе женшдеп отырыска Ресей тарапынан келуге Д.А. Медведев бастарткан болатын. ол ез сезшде бул жагдайды тек Украйнада
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
емес, посткецеспк мемлекеттерде зардап шект деп атап етп. Ягни ол мемлекеттердщ катарында бiзде бармыз.
Сол уакыттан берi бiраз нэрсе езгердi, мэселен ондагы ортак тарихы жэне аракатынасы женiнде танытып журген Украйнадагы саяси элиталарда езгердь Алайда, екi бауырлас халыктыц арасындагы тайга тацба басылгандай койылган ескертюштер ез орнын сактап калды. Сонымен катар, барлыгымызга мэлiм 2022 ж акпан айында бул елге, Ресей тарапынан «эскери операция» деген жуйемен шекара басып кiргенi мэлiм. ^аз1рп уакытта екi бауырлас халыкты тарихи жэне ортак деректермен байланыстыратын мэлiметтер ез кундылыгын жоя бастады. Сондай-ак тек мундай карым катынасты Украйна елше гана емес, казiр барлык посткецеспк елдерге акпараттык шабуылдар журш жатыр. Мэселен, такырыпка сэйкес жагдай, бiздщ елде орын алган едь
Атап айтканда, ^азакстанныц кецеспк тарихындагы ец саясиландырылган такырыптардыц бiрi ол, 1930 жылдардыц басындагы ашаршылык «казакстандык каареп» деген атпен кещнен танымал казак этносыныц демографиялык дагдарысымен байланысты. ^азiрri казак тарихнамасында 1930 жылдардыц басындагы казак ауылындагы трагедияны кебше орталык Yкiметтiц республиканыц байыргы халкына карсы багытталган максатты, алдын ала жоспарланган эрекетшщ салдары ретiнде тYсiндiрiледi.
Жалпы дэлелдерге назар аударайык, расымен 1930 жылдардыц басындагы ашаршылык ^азакстанда кец етек алды. Бул елiмiздегi сол кезде емiр сYрген ата-бабамызга ауыр тигенi де рас. Ашаршылыктыц себептерiн талдау шын мэнiнде олардыц аталган экономиканыц аграрлык секторы бойынша шаруа кожалыктарын ужымдастыру мен «социалиста кайта куру» тiкелей байланысын керсетедь Осылайша, КОКП ОК-нiц алга койган толык ужымдастыру курсы эуел бастан-ак бас тартуды тудырып кана коймай, партия тарапынан кызу колдауга ие болганын айта кеткен жен. Оныц Yстiне жергiлiктi жерлерден ужымдастыру каркынын жеделдету туралы усыныспен карсы жоспарлар келе бастады. БYкiлодактык коммунистiк партия ^азак елкелiк комитетiнiц 1929 жылы желтоксанда еткен пленумы «Республика ауыл шаруашылыгыныц негiзгi мiндеттерi туралы» мэселеш карап, «заманауи жагдайда социалистiк экономиканыц каркынды дамуы» женiнде бурын кабылданган ужымдастыру каркыны жеткiлiксiз жэне «кайта карауга» жатады деген шешiмдерге келген болатын.
Пленум ^останай, Петропавл уездерш жэне Павлодар уезiнiц екi ауданын толык ужымдастыру аймагы деп жариялап, оларга бiр жыл iшiнде «жYЗ пайыз ужымдастыру» мiндетiн койды [7, б. 118]. БYкiлодактык большевиктер коммуниста партиясы Орталык Комитетiнiц бiршама кешшрек кабылданган «¥жымдастырудыц каркыны жэне колхоз курылысына мемлекеттен кемек керсету шаралары туралы» (1930 ж. 5 кацтар) каулысыныц езi кездейсок емес. белгш бiр себептермен жергiлiктi жерлердiц бастамасымен ^азакстанныц астыкты аудандары екiншi аймактык топка жаткызылды, мунда ужымдастыру непзшен 1931 жылдыц кYзiнде немесе 1932 жылдыц кектемшде аякталуы керек едi [9, б. 72-73].
Эрине, бул бершген мерзiмде орындау киын едь Нэтижесiнде барлык ецiрде ужымдастыру бойынша 1930 ж 1 сэуiрде 50,5%, ал 1931 ж барысында 65 % кожалык шаруашылыгы ужымдастырылды [7, б. 120]. Аграрлык сектордагы элеуметпк саясаттыц кYрт езгеруi ауыл шаруашылыгыныц жагдайына керi эсерiн тигiздi. 1930 жылдыц езшде ^азакстанныц астыкты аудандарында жоспарланган кецейтудiц орнына егiс алкаптарыныц кыскаруы байкалды. Мысалы, Петропавл ауданында 1930 жылы егiс келемi 1929 жылмен салыстырганда 27%-га азайды [13, б. 76]. Ал одан кешнп жылдары егiс алкаптарыныц шамалы улгаюы байкалса да (жалпы ^азакстан бойынша егю келемi 1929 жылгы 3798,7 мыц гектардан 1940 жылгы 5795,1 мыц гектарга дейiн естi), дэндi дакылдардыц жалпы енiмi ескен жок, тiптi темендедi [6, б. 66-68].
Жаца багыт мал шаруашылыгыныц жагдайына будан да айкын эсер етп. Табын саны тез азая бастады. Жалпы ^азакстан бойынша мал басы 1929 жылы 40 млн бастан 1933 жылы 5 млн
баска дешн азайды [3, бб. 129-132]. Апаттыц накты келемiн елестету Yшiн республикадагы мал басыныц колхозга дейiнгi децгей 1960 жылдардыц басында гана калпына келгенiн еске тYсiру жеткiлiктi [6, б. 82-85].
Жалпы, негiзгi мал басыныц кыскаруыныц негiзгi себептерi де бYгiнде белгiлi - кYштеп ужымдастыру, иелiктен шыгару саясаты жэне малды кYштеп элеуметтендiру. ^азакстан бойынша малды жаппай сою жэне сату басталды. ^огамдастырылган меншiктi шаруалар кебiнесе «мемлекетпк» меншiк ретiнде кабылдады. Бул кезде тек тойынган шаруалар гына емес, «тэркiлеймiз» деп коркыткан сезден соц, тшт кедей шаруалар да малдан кутылуга умтылды.
Ал, казак ауылындагы ужымдастырудыц ерекшелiгi мунда кешпелi жэне жартылай кешпелi шаруашылыктарды отырыкшы емiр салтына «жоспарлы» кешiрумен катар журдь Партия нускауы бойынша коныстандыру толык ужымдастыру негiзiнде жургiзiлуi керек едь ^азак елкелiк комитетiнiц 1929 жылгы желтоксандагы пленумы ужымдастырудыц жалпы багытын жYргiзудiц кажеттi шарты кешпелiлердiц отырыкшы емiр салтына кешуi деген корытындыга келдi. 566 мыц кешпелi жэне жартылай кешпелi шаруашылыктыц 544 мыцы 1930 жылдыц кацтарына дейiн отырыкшы емiрге кешуi керек деп шешiлдi [12, б. 211].
Ягни, отырыкшылыктыц мэселесi ^азакстан Yшiн жацалык болган жок. Сонау 1924 жылы 17 сэуiрде БYкiлресейлiк Орталык Аткару Комитет мен РКФСР Халык Комиссарлар Кецес «^ыргыз Автономиясы халкыныц кешпелi, жартылай кешпелi жэне отырыкшы шаруашылыгына кешкен жерлерш баскару туралы» каулыны бекггп. Кецестiк Социалистiк Республикасы», онда елдi мекеннiц материалдык дайындыгына байланысты бiркатар iс-шаралар белгiленген.
Жалпы жогарда аталган мэселелерге токталсак, малдыц кырылуы ол кешпендшер мен жартылай кешпендi халыктар зардабын шектi.
Мал шаруашылыгы ешмдершщ жетiспеушiлiгi егiстiк шаруашылыгын алмастыра алмады, оныц табысты дамуы туралы барлык ресми органдар хабарлады. Егiншiлiкке дагдыланбагандьщтан жэне бурынгы малшылардыц карапайым епспк куралдарымен камтамасыз етiлмегендiгiнен казак ауылында енiм ете темен болды. Осыныц салдарынан ^азакстанныц кешпелi жэне жартылай кешпелi аймактарында 1932 жылы ашаршылык басталды. Ашаршылык туралы ец сенiмдi акпарат 1932 жылы жiберiлген санитарлык-эпидемиялык жасактардыц деректерiн камтиды.
^азакстандагы ^ызыл Крест Аткару Комитетi. Торгай облысы аумагын тексерген эпидемиялык бригадалардыц бiрiнiц жетекшiсi, эпидемиолог Стариков Актебе облыстык аткару комитетiне жолдаган жазбасында былайша хабарлайды: «Прибыл 15. 06. в Тургай... Явления голода принимают самые грозные формы: голодная смерть, психозы, истощение, доходящее до стадии атрофии и полная прострация. Здесь мне приходилось видеть питание отбросами кухонь, поедание корешков диких растений, мелких грызунов... Говорят, но я этого не видел, что бывали случаи трупоедства... В самом жутком состоянии находятся дети. Детское питание отсутствует. Обычно в детдоме с населением в 100-150 человек ежедневно умирает 1-2, а то и 3 ребенка, число которых немедленно пополняется за счет новых поступлений». Осылайша, эпидемиялык отрядтардыц сауалнама деректерi бойынша даладагы жагдай апатты болды: жергшкп халыктыц 30-35% аштыкка ушырады; 10-нан 15% -га дешн - эпидемиялык аурулармен (шешек, CYзек жэне ш CYзегi жэне т.б.); елiм-жiтiм, эаресе балалар арасында жогары болды [7, б. 149].
Баска дереккездер де ашаршылык туралы мэлiмет береди Сонымен 1932 жылы 1 акпанда В.Иогансен, П.Семенин-Ткаченко жэне Ю.Подбельский бастаган Павлодардан саяси жер аударылгандар тобы Орталык Аткару Комитетiнiц Президиумына сез сейлеген болатын. Олар ашаршылыкка бей-жай карамайтындыктарын айтты. Олар ездерiнiц етшштершде былайша жазды, ягни «в течение примерно полутора месяцев в Павлодар стекаются из районов голодные, опухшие и одетые в лохмотья люди. Преимущественно казахи. Город наводнен ими. Развелось
невероятное нищенство... Свалочные места усеяны голодными людьми, выбирающими и поедающими отбросы. Голод вызвал эпидемии (созданы даже чрезвычайные тройки по борьбе с тифом). Под городом и в самом городе постоянно находят трупы замерзших, бесприютных, голодных людей. Нередко можно встретить семейство казахов, бредущее неизвестно куда и тянущее за собой салазки со скарбом, поверх которого лежит труп ребенка, погибшего в пути»
Алайда республиканьщ партиялык-бюрократиялык басшылыгыныц кемекке шакырган yhï естшмедь Ресми кужаттарда жэне ^азакстанныц саяси жетекшшершщ сейлеген сездершде республикадагы ашаршылык «уакытша азык-тушк киындыктары» деп аталды [4, б. 11].
Ашаршылык шарыктау шегiне жеткен 1933 жылдыц кектемiнде егiнге арналган астык сакталатын колхоз кораларына, коймаларына шаруалардыц шабуылы жиiлей тYCтi. Епс науканын осындай жагдайда еткiзу Yшiн 1933 жылы ВКП Казрайкомы жанынан егiс жумыстарына басшылык жасау жэне тукым коргау мэселесi бойынша тетенше комиссия курылды. 1933 жылы 14 наурызда комиссия каулы кабылдап, обком хатшылары мен ОГПУ органдарына тукымдарды коргаудыц барлык шараларын кабылдауды тапсырды. Декрет облыстарда элеваторлар мен вокзалдардан колхоздар мен совхоздарга астык жетюзетш машиналар мен колонналарды кYзету Yшiн карулы жасак куруды, сондай-ак тукым сакталатын колхоз кораларында тэулiк бойы кезекшiлiк уйымдастыруды мiндеттедi.
Сол уакытта ашаршылык адаммен байланысты Yлкен шыгынга экелдi. ^азакстанныц байыргы тургындары арасындагы аштык пен демографиялык шыгын мэселес алгаш рет 1990 жылдары кетершдь Дэл сол кезде казак демографы М.Тэпмов жасаган «есептердщ» аркасында ужымдастыру кезещндеп казак халкыныц шыгыны туралы цифрлар пайда болды. Осы есептеулер бойынша ^АКСР-ныц байыргы тургындары арасындагы шыгын 1750 мыц адамды немесе сол кездеп республикада туратын барлык казактардыц 42%-ын курады [1, б. 67]. Содан берi бул керсетюш казак тарихнамасында аксиомага айналып, ешкашан байыпты талдауга ушыраган емес.
Сондай-ак, М.Тэпмов зерттеген ашаршылык курбандарыныц есебi айкын шиеленiсi кYмэн тудырмайды, ейткеш олар бул дереккездерге негiзделмеген, тек кана математикалык жолмен, халыктыц орташа еамш талдау негiзiнде жасалган. Бул есептеулер бiршама шикi болып кершед^ ейткенi курбандар арасында туылмаган халык саны жэне сол уакытта шет аймактар мен баска елдерге кешкен есебш (кешпендiлер) барын умытпауымыз керек.
Сонымен, тек 1931 жылдыц кыр^йек айыныц аягында гана ^азакстан статистика органдарыныц мэлiметтерi бойынша кешiп келген шаруашылыктардыц саны 56,5 мыцнан астам шаруашылыкты курады. Кешi-кон географиясы бiршама кец болды: Эзбекстан, ТYрiкменстан, Тэжшстан, Кыргызстан, каракалпак автономиялык округi, Едш бойы, Сiбiр, Украина, ^ытай жэне т.б. [7, б. 153]. Ягни, «кешькон» кешнп жылдары да жалгасты. 1932 жылдыц кектемiнен бастап ^азкрайкомга ^азакстанмен шектес жаткан барлык облыстардан: Едiл бойынан, Сiбiрден, Орта Азиядан «кешькон» туралы акпарат келе бастады.
Жалпы, коныс аударылган ауыл да айтарлыктай демографиялык шыгынга ушырады, буган жергiлiктi емес улттар - орыстар, украиндар, белорустар, немiстер жэне т.б. халык саныныц азаюы куэ [5, б. 168]. ^оныс аудару ауыл шаруашылыгын кайта курудыц аз кайгылы салдары оныц икемдiлiгi мен турактылыгымен, сондай-ак колайлы табиги-климаттык жагдайлармен тYсiндiрiлдi, ейткенi коныстанушылар Yшiн алкаптар астык шаруашылыгына колайлы аймактарга белiнген. Сонымен катар, коныс аударган халыктыц накты шыгынын казак этникалык тобыныц шыгынына караганда есептеу киынырак, ейткенi ^азакстан бiркатар себептерге байланысты: айтарлыктай игершмеген аумактардыц болуы, катал климат, халыктыц тыгыздыгы жэне т.б. ., КСРО-ныц туктр-туктршен иелiктен айырылган адамдар Yшiн жер аударылган негiзгi
[3, с. 117- 119].
орындардьщ GipÏHe айналды. Санак кезiнде «арнайы коныстанушылар» ^азакстандагы казак емес халыктыц «пайызын» arneyip арттырды.
Сонымен катар, орталык кецеспк жэне партиялык органдар аштык мэселесше мYлдeм эрекет eтпeдi деген уэж де, бiздiц ойымызша, нeгiзсiз сиякты. Жагдайды калыпка кeлтipy Yшiн орталык тарапынан бeлгiлi бip шаралар колга алынганы ce3ci3. Бул жылдардагы астык экспортыныц динамикасын ец болмаганда еске алсак та жeткiлiктi. Егер 1930 жылы КСРО 48,4 млн центнер астык экспорттаса, 1931 жылы - 51,8 млн, 1932 жылы - 18 млн, 1933 жылы - 17,6 млн, ал 1934 жылы бар болганы 8,4 млн [2, б. 55]. Мэскеу ^азакстанныц партиялык-шаруашылык басшылыгыныц аграрлык саясатта жiбepгeн ерескел «катeлepi мен кателштерше» де назар аударды. 1932 жылы кыpкYЙeктe КОКП ОК «^азакстандагы eгiншiлiк жэне оныц iшiндe мал шаруашылыгы туралы» каулы кабылдап, колхозшылардыц жеке пайдалануындагы мал басын eдэyip кeбeйттi. Ягни, бip жерлерде 2-3 мал басын немесе 10-20-га дeйiн кой, eшкi жэне 8-10 ipi кара устауга руксат бepiлдi [8, б. 538-539]. Баска жагынан Т.Р. Рыскуловтыц 1933 ж 9 наурыз кYнi жазган хатында бул мэселе жeнiндe былайша сипаттайды: «бездушного и бюрократического отношения» местных органов власти к проблемам коренного населения. По сообщению Т. Р. Рыскулова из выделенных голодающим жителям аула решением ЦК ВКП(б) от 17 сентября 1932 г. 880 тыс. пудов хлеба, до населения дошло лишь 111 тыс. пудов. Большая часть хлеба, по словам автора письма, «расхищалась районными центрами и разными учреждениями». В том же письме Т. Р. Рыскулов сообщает о том, что «местные работники» пытались скрыть истинные размеры сокращения поголовья скота и действительные причины «откочевок» [14].
Сондай-ак, бiздiц ойымызша, каз1рп кeйбip казак жэне орыс тарихшыларыныц 1930-шы жылдардыц басындагы элеуметпк зардаптардыц себептерш iздeyгe умтылуы да непзаз сиякты, сeбeбi eлiмiздeгi «xrni казанды» жYзeгe асыруды армандаган Ф.И.Голощекиннщ жеке касиeттepi дэлелдеп отыр. Ал, 1933 жылы акпанда ^азак обкомыныц бipiншi хатшысы Ф.И.Голощекин кызметшен алынып, кеп узамай атылганы белгш. ^азipгi тарихи эдебиетте оныц кызмет ете жагымсыз багаланады. Мунымен келюпеу киын, бipак оныц орталыктагы да, eлдi мeкeндepдeгi де партия тапсырмаларын eшбip курбандыкка карамастан сeзсiз орындауга дайын баска адал сталиншiлepдeн epeкшeлeнyi eкiталай. Барлыгын бipдeн шeшкiсi келетшдер «кавалериялык астанага шабуыл».кеп болды - орталыкта да, жepгiлiктi жерде де. Сталин XIV съезде жасаган баяндамасында: «Если задать вопрос коммунистам, к чему больше готова партия - к тому, чтобы раздеть кулака, или к тому, чтобы этого не делать, но идти к союзу с середняком, я думаю, что из 100 коммунистов 99 скажут, что партия всего больше подготовлена к лозунгу: бей кулака. Дай только, - и мигом разденут кулака» [15, с. 337].
Сонымен катар, статистикалык дepeктepдi талдау 1930 жылдардагы ^азакстанныц саяси элитасындагы улттык кадрлардыц айтарлыктай салмагын керсетедь 1937 жылгы халык санагы бойынша республика халкыныц 38,8 пайызын курайтын казактар партия курылымдарында Yлкeн Yлeскe ие болды. Сол жылы казактардыц 47,3 пайызы ^азакстан партия уйымыныц eсeбiндe турды, 33,7 пайызы орыстар, 10,2 пайызы украиндар, 2,1 пайызы татарлар болды. Партияныц Республикалык Орталык Комитeтi мYшeлepiнiц iшiндe казактар 47%, Орталык Комитет Бюросы мYшeлepiнiц 63,7% курады [11, б. 135-136].
Дорыта айтканда, 1930 жылдардагы ашаршылык пен жокшылыктыц сeбeптepi peтiндe этникалык iз iздeyгe болмайды. КСРО-ныц барлык аймактарында олар бipдeй болды: ауылдардан калаларга акша аудару аркылы индустрияландыру мэсeлeлepiн шешу, ауыл шаруашылыгын ^штеп ужымдастыру, алып елде кец аукымды социалистiк эксперимент peтiндe eттi. Жалпы, ашаршылык 1932-1933 жж болган бул бiздiц ортак кайгымыз, ортак трагедиямыз. Ал осы ортак бакытсыздык пен кайгымызды саяси шиeлiнiстepгe казipгi кезде араластыру орынсыз болады.
Ягни, K;a3ipri бiздщ басты максатымыз ол ашып тарихымызды эдiлеттi тYPде жас урпакка жария ету.
1. Абылхожин Ж., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия // Вопросы истории, 1989. № 7. С. 65-67.
2. Гинзбург И.С. Внешняя торговля СССР. М.: Соцэкгиз, 1937. 55 с.
3. Голод в казахской степи / сост. С. Абдирайымов, И.Н. Буханова, Е.Н. Грибанова, Н.Р. Джагфаров, Н.П. Осипов. Алма-Ата: Казахский университет, 1991. 208 с.
4. Голощекин Ф.И. О коллективизации в казахском ауле. Алма-Ата: Партиздат, 1932. 24 с.
5. Демографический энциклопедический словарь / Гл. ред. Д. И. Валентей. М.: Сов. энцикл., 1985.
6. Казахстан за 50 лет. Стат. сб. Алма-Ата: Статистика, 1971. 248 с.
7. Козлов А.П. Аграрные преобразования в Казахстане. (1920-1930 гг.). Монография. СПб: Изд-во СПбГУСЭ, 2009. 183 с.
8. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926 - июнь 1941 гг.). Документы и материалы. Ч.1 / Под ред. А.Б. Турсунбаева. Алма-Ата: Казахстан, 1967. 576 с.
9. Коммунистическая партия Советского Союза в резолюциях, решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т.5. М.: Политиздат, 1984. 446 с.
10. Об итогах декабрьского пленума ЦК и ЦКК и очередных задачах Казахской партийной организации // Народное хозяйство Казахстана. 1931. № 1-2. С. 17-29.
11. Орынбаева Д.Ш., Жакишева С.А. Социальный портрет коммунистов и партийной номенклатуры Казахстана в период репрессий в 1937-1938 гг. // Казахстан-Спектр, №1(7), 1999. С. 131-139.
12. Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. Алма-Ата: Казахстан, 1984. 758с.
13. Северо-Казахстанская область в 1917-1957 гг. Сборник статей / Под ред. Ю.А. Долгопятова, К.Л. Мелешко. Алма-Ата: Казгосиздат, 1957. 154 с.
14. Советское руководство. Переписка. 1928-1941 гг. РОССПЭН, 1999. http://trinitymodel.narod.ru/st_3.htm. (дата обращения: 10.11.2012).
15. Сталин И.В. Заключительное слово по политическому отчету Центрального Комитета XIV съезду ВКП(б): 23 дек. 1925 г. // Соч. М.: Государственное издательство политической литературы, 1947. Т.7. С. 353-391.
ПАИДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
608 с.
