12XFTAP 03.20
Кецестж кезец мен Кемел Токаев (жеке кYнделiгi мен замандастар естелтнен)
Мадияр Н. Шакиев
АН. Гумилев атындагы Еуразия улттык, университет^ Астана, К,аза^стан
E-mail: madiyar.shakiev@mail.ru https://orcid.org/0000-0002-2407-0500 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-121-133
Ацдатпа. Мацалада автор Кемел Тоцаев есшше цатысты 2000-2021 жылдар аралыгында шыццан жарияланымдар мен басылымдарды царастырады. Аталган уацыт аралыгындагы жарияланымдар iрiктелiп, мацаланыц мацсатын ашатындары гана тацдалды. Жазушыныц вмгрн цатысты кел-тiрiлген цунды деректердi тарихи тургыда талдап, архив цужаттарымен дэлелдей отыру мацаланыц мацсаты ретшде алынды. Осыган байланысты Казацстан Республикасы ¥лттыц архивтен, Орталыц мемлекеттт архивШц Кемел Тоцаев цорынан, ¥лттыц академиялыц ктапханадан алынган цужаттар цолданылды. Мацаланыц взекттт жазушыныц шыгармашылыц жанрына цазiргi цогам тарапынан сураныстыц артуынан, цазац эдебиетiндегi детективтк жанрдыц баста-масында турган тулганыц мурасына жацаша бага берт, Казацстан тарихындагы орнын межелеу. Автор Кемел Тоцаевтыц 1931-1933 жылдардагы ашаршылыц, ¥лы Отан согысы, согыстан кешн-гi Казац КСР-дегi мэдениет саласыныц вркендеуi сияцты тарихи оцигалар мен бетбурыстарды басынан кешiргенiне тоцталады. Соган байланысты цазiргi тацда мемлекеттж децгейдегi ашаршылыц мэселеашц квтерлу^ жазушыныц аталган трагедиялыц оцига кезiндегi вмiр кезецш те-рецрек зерттеудi цажет етедi. Сонымен цатар ¥лы Отан согысына цатысты квптеген архивтж цужаттардыц цупиялыгыныц жойылуына байланысты, майдангер-жазушыныц iрi шайцастарга цатысу барысы туралы жаца зерттеу кецiстiктерi ашылды. Осыган орай автор ашаршылыц пен согыс, мэдени врлеу кезiндегi шыгармашылыц жолы сияцты мэселелердi царастыру мтдеттерт алга цойды. Соцынан елеулi iз цалдырган цайраткерлер естдерт ардацтау, урпац тэрбие^ мен ел турацтылыгы ушт цажеттi улттыц идеологиялыныц цалыптасуында мацызды рвл атцарады. Осы орайда мацаланыц негiзгi мэселе^ реттде жеткЛжтi дэрежеде зерттелмеген Кемел Тоцаев есiмi царастырылады.
ТYЙiн сездер: Кемел Тоцаев; жазушы; ашаршылыц; согыс; Казац ССР; детективтк жанр; повесть; тулга; замандастар; эдебиет.
Received 15.07.2022. Revised 20.07.2022. Accepted 15.09.2022. Available online 30.12.2022. For citation:
Shakiyev M.N. Soviet period and Kemel Tokaev (according to notes from a personal diary and memoirs of contemporaries) // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 141. - №. 4. - P. 121-133. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-121-133. Для цитирования:
Шакиев М.Н. Советский период и Кемель Токаев (по записям из личного дневника и воспоминаниям современников)// Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 141. - №. 4. - С. 121-133. DOI: 10.32523/2616-7255-2022141-4-121-133.
Клркпе
KlазiрIi кезде жас улт буындары мен eнегелi урпак тэрбиелеуде тарихи тулгаларды ардактаудыц мацызды екенi сезаз. Осы орайда казак эдебиет1нщ детективт1к жанрыныц негiзiн калаушыларыныц бiрi деп санауга болатын каламгер Кемел Токаев тулгасы тарих гылымы тарапынан жетк1л1кт1 дэрежеде зерттелген деп нактылап айтуга киын. Тэуелсiздiк алганнан кейiн кептеген казак зиялылары мен когамга ерец ецбепн ащрген кайраткерлершщ есiмдерi кайта жацгырып, тарих беттер1ндег1 тиiстi орындарын алып, аткарган iс-эрекеттерiне жацаша бага бер1луде. К,азак,стан тарихы гылымындагы орын алып отырган оц сипаттагы бетбурыс тусында Кемел Токаев есiмi елецаз калмауы тиiс екенi анык,.
Макаланыц гылыми жацалыгы - тулгага байланысты К,азак,стан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архивiндегi гылыми айналымга енг1зiлмеген кужаттардыц колданылуы, соныц iшiнде замандастарыныц жогары 6ил1к тарапынан кудалауга ушыраганын дэлелдейт1н жеке ^нделшндеп колжазбалардыц макалага косылуы. Осы уакытка дейiн Кемел Токаевка катысты макалалар публицистикалык сипатта болгандыктан, келт1р1лген мэлiметтер гылыми тургыда накты архив™ кужаттармен кeрсет1лмедi.
Соцгы уакытта К,азакстанда мэдениет саласыныц еркендеу YPДiсi байкалады. Соныц iшiнде эдебиет, кинематограф, музыка салалары елiмiздi элемдiк децгейде танытуда. Галамтордыц кемепмен акпарат алмасу жылдамдыгы жеделдегенi мэл1м. Сол себепт1 элемдеп инновациялар, заманауи технологиялар,мэденибеталыстарколжет1мдi. Эдебиет саласыныц фантастикалык, шытырман окигалар жанрларына каз1рг1 когамныц кызыгушылык танытуы, ел1м1зд1ц когамынан б1рден жацгырды. Осы орайда аталган жанрда ецбектер жазган Кемел Токаев еам1нщ езект1л1г1 артады.
Кез келген кубылыска, мацызды окигага, белг1л1 тулгагага мерз1мд1 басылымдарда,
гылыми журнал жинактарында, кттап беттер1нде жазылып, талкыланып, бага бер1ледД. Эр адамныц ем1р жолына, аткарган кызмет1 аясына, тарихи окигаларга катыстылыгына байланысты архив кужаттары мен турл1 сипаттагы басылымдарда аты жазылып калады. К,арастырылып отырган Кемел Токаев тулгасына замандастары, Yзецг1лестерi мен шыгармашылыгымен жаксы таныс окырмандары бага берш, барынша психологиялык портрет1н суреттеуге тырыскан.
Кецеспк кезецде казак жер1 кептеген саяси, тарихи, идеологиялык, трагедиялык окигалар мен кубылыстарга толы болды. Сол езгер1стердщ т1збег1н, бар ем1рш толыктай аталган кезецде етк1зген Кемел Токаев биографиясынан байкауга болады. Ауыл шаруашылыгын ужымдастыру, ¥лы Отан согысы, согыстан кейшп эдебиет, енер, гылым салаларыныц еркендеу1, б1р сезбен мэдени ерлеу кезецдер1 жазушыныц кез алдынан етт1.
Кемел Токаев 1923 жылы 2 казанда, Алматы облысыныц К,аратал ауданы, К,алпе ауылында дYниеге келш, 1986 жылы Алматы каласында ДYниеден етт1. Агасы К,асыммен б1рге Шымкент каласындагы коргасын зауыты жанындагы балалар Yйiнде тэрбиеленш, кешн Фрунзе каласындагы эскери училищеде дайындыктан етедД. 1942 жылы 226 аткыштар дивизиясы курамында Сталинград шайкасындагы, майдан шебш бузып етет1н 7-ш1 гвардиялык танк полк1нщ курамында 1-ш1 Украин, 2-ш1 Беларусь фронттарындагы эскери к-кимылдарга катысты. Ауыр жаракат алганнан кешн 1945 жылы эвакогоспитальдыц медициналык комиссиясыныц шеш1м1мен эр1 карай эскери кызметш жалгастыруга жарамсыз деп танылды. Согыста керсеткен ерлш Yшiн эр тYрлi дэрежедеп медальдармен, ордендермен марапатталды. 1948 жылгы К,азак мемлекетпк университет1нщ тYлег1 «Ленинш1л жас» (каз1рг1 «Жас Алаш»), «К,азакстан пионерЬ> (каз1рг1 «¥лан»), «Социалист1к К,азакстан» (каз1рг1 «Егемен К,азакстан») газеттер1 редакцияларында тYрлi кызметтер аткарды. 1960-1977 жылдар аралыгында К,азак КСР
Жогаргы Кецеа «Ведомостарыньщ» бас редакторы болды. Ом1ршщ соцгы жылдары Казак ССР жазушылар одагында кызмет 1степ, кеб1не шыгармашылык жумыстармен айналысты (КР ОМА, 1778: 817).
Сурет 1. Кемел Токаев балалары Касым-Жомарт пен Бакытбекпен б1рге. (1954 ж.) (КР ОМА, 1038: 76).
Зерттеу эдктер1
Макала жазу барысында нарративт1к, хронологиялык тэс1лдер1 колданылды. Аталган тэалдердщ бул макалада колданудыц нег1зг1 себептер1 бар. Б1р1нш1, нарративт1к эд1с жазушыныц жеке касиеттер1н талдауда, замандастарыныц естел1к ой-птрлерше бага бере отырып, тулгалык келбет1не талдау жYргiзуге мYмкiндiк беред1. Екшш1, хронологиялык эдДс жазушы туралы жазылган жарияланымныц шыгу рет1 мен Кемел Токаевтыц шыгармашылык 1здетстершщ камтитын уакыт шецбер1 мен ецбектер1ндеп немесе жоспарлаган эдеби ецбектер1ндеп тарихи окигаларга нег1зделген. Сондыктан, хронология рет Кемел Токаев ем1р кезецдер1нщ рет1мен емес, жарияланымдардыц шыгу рет мен эдебиет жолындагы 1зден1стердег1 тарихи окигалар т1збег1н сактайды. Жазушы еамше катысты
жарияланымдардагы, шыгармашылык
1зден1стердег1 мэл1меттер косымша архивт1к деректермен толыктырылып, тарихи тургыда сараланды.
Каз1рг1 тацда тарих гылымындагы 1зден1стердег1 визуалды деректердщ мацыздылыгы артып, гылыми айналымда жи1рек колданылып келедт Соган байланысты, макаладагы козгалып отырган мэселелерге сай, Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1ндег1 Кемел Токаевтыц жеке корынан алынган фотосуреттер косылды.
Талк,ылау
Жауынгер-жазушы Кемел Токаев тулгасына катысты тарихнамага токталган кезде, гылыми 1здешстердщ аздыгыгына кез жетюзуге болады. Казакстан Республикасыныц президент! Касым-Жомарт Токаевтыц 2005 жылы «Эке туралы ой-толгау» атты ецбег1 шыкты. 2021 жылы ¥лттык академиялык ютапхана ужымы «Кемел Токаев» атты библиографиялык керсетк1ш1н кттапхана баспасынан шыгарды. Жогарыда аталган ецбектерде архивтак кужаттар кеп колданылуымен жэне жазушы ем1р1 туралы тыцгылыкты деректердщ кездесу1мен ерекшеленед1. Зерттел1п отырган тулгага арналып шыгарылган мерейтойлык жинактардыц сипаты кеб1незамандастарыныц кыска естел1ктер1 мен 1р1ктелген детективт1к шыгармалардыц жиынтыгымен гана шектеледг Каз1рг1 тацда Кемел Токаев еамше гылыми ортаныц кызыгушылыгыныц артуы, тарихнамалык базаныц кецею1не алып келуге мYкiн деген тужырым жасауга болады.
Кемел Токаевтыц жеке касиеттерше бага беру барысы мерз1мд1 басылымдардагы естел1ктерге непзделедт Аталмыш басылымдардыц барлыгы дерл1к тэуелаздДк алганнан кей1н баспага шыккан. Непзп хронологиялык шецбер1 2000-2021 жылдар аралыгы. Басылымдардыц хронологиясын саралау барысында непзп ею кезецге бел1п карастыруга болады. Олар: Кемел Токаевтыц 80 жылдыгына орай 20002010 жылдар аралыгында шыккан Хамит Элжанов (Элжанов, 2000), Касым-Жомарт
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 123
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Токаев (Токаев, 2005), Бижамал Рамазанова (Рамазанова, 2006), сиякты авторлардьщ жэне 90 жылдыгына орай жарык керген 2010-2021 жылдарды камтитын Асылов Нуртазаныц (Асылов,2020)естелiкжарияланымдарыболып табылады. Кейбiр авторлар макалаларында белгiлi бiр емiр кезещне, мысалга ¥лы Отан согысы немесе шыгармашылык iсiне аса назар аударады. Макалада Орталык мемлекетпк архивiндегi Кемел Токаевтыц жеке корынан, ¥лттык архивтен алынган кужаттар, К,асым-Жомарт Токаевтыц естел1к шыгармасы колданылды. Сонымен катар аталган жылдар аралыгында баска да кептеген авторлардыц макалалары жарыкка шыкты.
2000 жылдыц бiрiншi декадасында отандык басылымдардыц iшiнде А. Бараткызы, Ш. Елеукенов, Н. ЭлдДбаев, Э. Кожамураткызы, Б. Мукай, Э. Кыдырбек, Э. Мырза жэне т.б естелiк макалаларын атап етуге болады.
2010-2021 жылдар аралыгында Э. Эйплеуулы, М. Эк1мжанов (М. Эк1мжанов, Ж. Рахимова, Г. Айтжанбай, Е. Бектас жэне т.б авторлыгымен шыккан жарияланымдар аталган жылдар аралыгында басылып шыккан. Бiр авторлар оныц жеке тулгалык касиеттерiне, екLншi авторлар непзшен шыгармашылыгына токталады, ал Yшiншi авторлар эдебиет саласындагы ецбег1не де, психологиялык портрет1не де токталып кетедД.
Нэтижелер
2000 жылдыц 61р1нш1 декадасында мерз!мд! басылымдарда Кемел Токаев такырыбында бiркатар макалалар жарияланды. Осы жылдары жарык керген макалалардыц шшде Кемел Токаевтыц емiр жолындагы накты деректермен таныс авторлардыц жумыстарын керуге болады. 2000 жылы «Зац» газет1нде Абай атындагы Алматы мемлекетпк университепнщ жэне К,азакстан Республикасы ¥К,К-н1ц жогары институтыныц профессоры, академик Хамит Элжановтыц «Кемелiне келген Кемел едЬ> атты макаласы жарияланды (Элжанов, 2000). Бул макаланы карастырудагы ею негiзг1 себеп бар:
1) Жарияланым авторы, Хамит Элжанов, жазушыныц жакын достарыныц 61р1, жазушыныц эр тYрлi емiр кезецдерiнен бiрге еткен, ягни тiкелей дереккезге жаткызуга болады.
2) Макала авторы жазушы емiрiнен алынган б!ркатар фактiлердi келтiредi.
Жазушыныц биографиясына токтала отырып, автор непзшен шыгармашылык iзденiстерiне мэн берген. ¥зак уакыт мемлекетт1к кауiпсiздiк комитет1нде (КГБ) кызмет аткарган Хамит Элжановтыц Кемел Токаев жайлы естел1ктен Yзiндi келт1рсек: «Кемел майданнан оралганнан кей1н де ез1нщ барлаушылык тэж1рибес1н жазушылык жолмен жалгастырып, шым-шытырлык окигалы шыгармалар жазуга к1р1сп. Онда К^азакстан барлаушылары мен карсы барлаушыларыныц купия кызыкты жумыстарын жазушылык шеберл1кпен керсете б1лд1. Соныц ез1нде ол шыгармаларын жазарда оныц жоспарын, жYЙесiн калай жасау жен1нде мен1мен кецес1п отыратын. 0йткен1 мен ол кезде сырткы барлау бел1м1нде бастык болып 1стейтшмш. Мен Кемелге керект1 купия мэл1меттерд1 шектен шыкпай, нактылы адамдардыц аты-жендерш атамай бер1п отырдым» (Элжанов, 2000: 4).
2005 жылы Касым-Жомарт Токаевтыц «Эке туралы толганыс» атты ецбеп жарык керд1. Бул шыгарма экес1 Кемел Токаев пен анасы Турар Шабарбаева туралы жазылган. Аталган естел1к шыгарманы макаланыц нег1зг1 дереккез1 рет1нде алудыц б1рнеше себептер1 бар:
1. Автордыц Кемел Токаевка т1келей туыстык катыстылыгы.
2. Аталган ецбекте кунды архивт1к кужаттардыц колданылуы.
3. Зерттелш отырган тулгага катысты альтернативт келемд ецбектердщ болмауы.
Кемел Токаевты гылыми зерттеу такырыбы ет1п карастыруга, тарихи орнын белплеуге, тулгалык келбет1не бага беруге мYмкiндiк беретш оныц соцынан калдырган шыгармашылык 1з1 мен жазушы туралы эр турл1 жылдарда шыккан жарияланымдар болып табылады. Осы орайда оныц еамш
таныткан шыгармашылык жолга келу тарихына токталу нег1зд1.
¥лы Отан согысынан оралган майдангердщ казак эдебиетшщ детективт1к жанрына келу барысы Касым-Жомарт Токаевтыц келемд естел1к ецбепнде сипатталады. Кемел Токаев 1945 жылы Казак мемлекетпк университепнщ филология факультетше окуга тYседi. Студенток кез1нде б1л1мге, 1зденуге деген ынтасын жаксы Yлгерiмiмен керсетед! Жазушы оку бтргеннен кешн б1р жыл Жамбыл каласындагы облыстык газетте кызмет 1стейд1 Алматы каласындагы балалар аудиториясына арналган «Казакстан пионерЬ> (каз1рг1 атауы «¥лан») редакторлык кызметке ауысканнан кешн, болашак жазушы керкем шыгарма жазуга ниеттенед! Пионерлер туралы жазылган алгашкы «Жулдызды жорык» атты ецбег1 кептеген сындык птрлерге тап болады. Кешн Кемел Токаев милиция кызметкерлер1 туралы «Таскын» деп аталатын туындыны жазып, эдебиетт1ц детективпк жанрына бет бура бастайды. Аталган ецбеп ез аудиториясын тауып, окырман когамымен жаксы кабылданады, республикалык байкаудан ец басты жYлделiк орынды алады. Жазушы айтылган багытта тагы да кептеген туындылар жазып шыкты. Кемел Токаев казак эдебиепндеп ец сэтп, резонансты детективт1к жанрдагы ецбектердщ авторы ретшде танылып, Кецест1к кезецде де, тэуелаздДк алганнан кешн де ес1м1 мерз1мд1 басылымдарда кездесе бастайды (Токаев, 2005: 130).
Сурет 2. Кемел Токаев жолдасы Турар Шабарбаева мен баласы Касым-Жомарт Токаевпен б1рге. (1954 ж.) (КР ОМА, 1038: 76).
Кемел Токаевтыц шыгармашылыгында казак халкына катысты накты тарихи окигалар керсеплген. Детектив жанрында повестер, романдар жазган кезде шытырман окигаларын тарихи кубылыстарга непздеп ерктедД. Кейб1р сюжетт1к идеялары жYзеге асырылды, алайда жазушыдан байланысты емес жагдайлар салдарынан, кептеген шыгармаларын ез1нщ логикалык аягына дешн жетюзе алмады. Бул жагдайларды жазушыныц ем1р CYрген заманындагы саяси-идеологиялык жай ^шмен т1келей байланыстыруга болады. Кецеспк кезецдеп кепш1л1кке таралатын шыгармалар, газет, журнал басылымдарындагы макалалар кYрделi цензуралык тYзетулерден етш отырганы купия емес. Ал Мемлекетпк каушаздДк комитетттц архивтер1мен т1келей жумыс 1стеген Кемел Токаев шыгармалары тшсп органдар мен коммунистпк партия тарапынан аса тиянакты бакылауда турганы анык. Мысалы, жазушыныц Голощекин жYрг1зген саясатыныц нэтижеанде орын алган казак даласындагы жут туралы архив кужаттарымен жумыстанып, роман жазуды колга алуга жоспарлады.
Кемел Токаев колга алгысы келген такырып, казак халкы Yшiн аса ауыр кезец. Оны Казакстан Халык коммиссарлар кецесшщ терагасы Ораз Исаевтыц Сталинге жазган хатынан керуге болады. «1929 жылгы есепке караганда, Казакстанда жас малды коса алганда 40 миллион бас, ал каз1р 6 миллион бас калган. Соныц 1шшде 2 миллион совхоздарга, 4 миллион бас колхоздык жэне жеке секторга тиеал! Мал басыныц кеп белш бурынгы казактардыц мал шаруашылык аймактарына емес, орыс ултты шаруалар аймактарында шогырланган. Мал шаруашылыгы казак халкыныц кепш1л1к белшнщ нег1зг1 шаруашылыгы мен басты табыс кез1 болгандыктан, ужымдастыру шаралары жерплшт халыкка аса ауыр тид1 Каз1рг1 мал шаруашылыгындагы ахуал, казак ауылдарын дамытудагы жет1ст1ктер1м1зд1 жокка шыгаратынын нактылап айткан дурыс» (Тахаева, 2010: 204).
Жазушы Каратал ауданыньщ тумасы болгандыктан, осы ещрдеп ахуалга байланысты кыскаша мэлiметке токталу кажет. «Каратал ауданындагы ойга сыймайтын жагдай бэрiне белгiлi. Аудан экономикалык тургыда кулдырауга ушыраган. 1932 жылгы ауданга жiберiлген азык-тYлiк кемеп укыпсыз пайдаланылды. Жiберiлген азык-тYлiкке бакылау мен есеп тиiстi тYрде жYргiзiлмедi. Бурынгы аудан басшылыктыц кешпендДлерге арналган азык-тYлiк корын аудандык астык ендiру жоспарына косылып жiберiлуi салдарынан, 1932 жылгы желтоксан айындагы кешш кету децгеш кYрт есiп, 1933 жылдыц 1 кацтарына санаганда, ауданда 459 шаруашылык пен 1369 адам калды» (Тахаева, 2010: 279).
Осыган дейiн токталган Касым-Жомарт Токаевтыц «Эке туралы ой толгау» атты ецбепнде 1927 жылы БКП (б)-ныц XV съезiнде елде ауыл шаруашылыгын ужымдастыру бойынша наукан жYргiзу туралы шешiм кабылданганы айтылып, оныц зардабы бYкiл елдег1 ауыл тургындарына кас1ретт1 зардапка алып келгенi керсет1ледi. Эке туралы естел1к ецбекте ашаршылыкка токталудыц негш бар. Ашаршылыктан аман алып калу Yшiн атасы Тока, отбасын Фрунзе каласына кешiрiп алып, жут б1ткенге дейiн сол жердi паналауга шеш!м кабылдайды. Аталган калада Яков атты адам, туратын жер белiп берш, сол юаден кеп кемек кередт Фрунзеге коныс аударганнан кейiнгi 1933 жыл барша казак халкымен б!рге, сез болып отырган жануяга да ауыр тиедi. Осы жылы аса кайгылы окига орын алады. Экеа Тока азык iздеп кеткен уакытта, агасы Касыммен бiрге Кемел Токаевты милиция патрулi Yйс1з балалар деген оймен устап, жет1мдер Yйiне ^штеп алып кетед1. Касым-Жомарт Токаев келт1рген мэл1мет бойынша, «Сол кааретп кYнi эжем Yйде к1ш1 кызымен калады. Экемн1ц карындасы катты суыктан коргалап, пешт1ц жанында ойнап отырган екен. Б1р кезде аягы тайып, жанып турган отка тYсiп кеткен. Тесекке тацылган ана сэби1не кол ушын соза алмайды. Туган баласы т1р1дей ерт кушагына оранган кааретп окиганы керуден баска дэрмен1 жок ана жYрег1 де осынау жан
шошырлык кер1н1ске шыдай алмай, б1рнеше минуттан кей1н мэцг1л1к тыныс тапкан. Б1р сумдыкты сезген атам мен Яков жYгiрiп жеткен. Кайгылы окиганы керш, эл-дэрмеш курыган атам эйел1нщ жанына т1зерлей отырып, ег1лш жылаган. Осы аралыкта Яков пешке су шашып, одан жанып кеткен кыздыц денесш шыгарып алган» (Токаев, 2005). Кайгылы окигадан кешн, б1р мезетте бар отбасынан айырылган Кемел Токаевтыц экеа 1з-тузаз жогалган.
Осыган дешн келт1р1лген деректерден кешн, жазушыга ашаршылык такырыбы бейтаныс емес екеш бшшедГ Алайда жоспарлашан шыгарманыц жарыкка шыгуы мYмкiн болмады. Оган макала авторыныц айтуы бойынша келес1 окига себеп болды: «Ол алдымен патриоттык такырыпта Акмола облысыныц Мариновка кыстагында еткен кетер1л1с туралы повесть жазуга юркть Тарихтан белг1л1, 1919 жылы Кецес ек1мет1 орнаган, алайда, акгвардияшылар колчактардыц колдауымен тецкерк жасап, кецес жагындагы 3 мыц адамды атып тастаган, олардыц 1шшде 36 саяси большевик жетекш1лер1 бар ед1 Тецкеркшшер ешкандай сотсыз талайлардыц канын тег1п, Yйлерiн ертеп ж1берген. Жазыксыз атылгандардыц 1ш1нде айтулы азамат ЭдДлбек Майкетов те бар ед1 Мурагат материалдарына суйенш жазылган бул к1таптыц басты кешпкерлершщ б1р1 Атбасарда Кецес ек1мет1н орнатуга белсене араласкан сол кездеп Казакстан компартиясыныц б1ршш1 хатшысы Д.А.Конаевтыц кайын атасы едЬ> (Элжанов, 2000: 4). Хамит Элжанов сездерше караганда аталган тарихи окшага непзделген шыгарма жарыкка шыкканнан кешн жазушыныц ем1р1нде киын кезецдер басталды. Кемел Токаевтыц детективт1к жанрындагы шыгармаларын барынша шындыкка жанастырып жазгысы келгенш, кейб1р шыгармаларындагы кешпкерлердщ аттарын езгер1саз калдырганынан керуге болады. Жазушыныц бул шыгармашылык стил1 ^тпеген жерден жогары лауазымды шенеутктер катарынан кысымшылык керсетуге себеп тугызды. Бул жагдайды
макаладагы келеа сездерден байкауга болады: «Осындай к1тап жазганы Yшiн Кемел Жогаргы Кецестеп кызметшен де кетп, Казакстан Жазушылар одагындагы жумысын да токтатты. Ал, кттапты таратуга тыйым салынды, б1рак оныц кейб1р тауарлары мерз1мд1к баспасездерде жарияланып та Yлгерген ед1 Патриот жазушымыз когамда осындай ауыр жагдайга душар болды. Б1р адамныц кезкарасы бойынша Кецес ек1мет1не карсы адам болып шыга келдД» (Элжанов, 2000: 4).
Орталык мемлекетпк архившщ Кемел Токаевтыц жеке корынан табылган жазушыныц жеке ^нделшнде жогарыда айтылган ем1ршдеп кезец туралы кунды деректер келт1р1лд1. Окигага катысты кYнделiк жазбасын «6 ш1лде, 1977 жыл (сэрсенб1). Бул ^ндер1 кецг1 каушт1 1штей тынып, эдДлет шындыктыц жогына кYЙiнем» (КР ОМА, 1038: 55) деген сездер1мен бастайды. Колжазбаларда «Тацбалы алтын» шыгармасы Казак ССР Министрлер Кецеа жанындагы мемлекетпк каушаздДк комитет тапсырмасымен, ¥лы Октябрьдщ 60 жылдык мерекесше арналып жазып шыкканын айтады. Жаца повестьтщ Yзiндiсi аталган жылдыц 29-30 сэу1р айларында «Социалиста Казакстан» жарияланды. 1965-1978 жылдар аралыгында Жогаргы Кецес президиумыныц терагасы Сабыр Б1лэлулы Ниязбековпен болган диалог анык сипатталган: «Кемел, езщмен 12 жыл б1рге жумыс 1стед1к. Менщ езщ жетнде кещл1м кандай екенш б1лесщ. Эрдайым колдап келдДм. Б1рге жаксы жумыс югедк. Б1рак соцгы Yш кYн бойы кулагымныц ушын жеп бтрдт Бул не эцпме? - деп ЭбдДманап Т1леулиевт1 шакырып сурасам, Шэрш Ялымов Конаевтыц эйелшщ экеа екен, оган да (Плеулиевке) шакырып алып, катты ренжке керек» (КР ОМА, 1038: 55). Жогарыда айтылган ЭбдДманап Т1леулиев сол жылдары Мемлекетт1к каушазд1к комитетгнщ терагасыныц орынбасары кызмет1н аткарган жогары шендеп тулга. Кемел Токаевка «Тацбалы алтын» повестш жазып шыгуга кажетп купия архивт1к кужаттарга кол жетк1зуге атсалыскан. Жазушы кYнделiгiндегi
айтылып отырган окигага катысты жазбалар темендег1дей Сабыр Ниязбековтыц сездер1мен жалгасады: «Осында маза бермей жYрген к1аге «Б1лмей жазган шыгар» деп едДм, оны елейтген емес. Б1р сезбен айтканда, шыгармашылык жумыска ауыссац кайтед1?» (КР ОМА, 1038: 55). Демек, жазушы Жогаргы Кецес президиуымындагы бас редакторлык кызметшен ез ерк1мен кетпегеш анык.
Казак эдебиет1 Yшiн бейтаныс жаца детективт1к жанрда шыгармаларын жазып жYрген жазушыныц емш еркш ойлаган такырыптарда ецбектер жазуга тек кана жогары лауазымды шенеушктер гана емес, сонымен катар катац цензура айтылган болатын. 1940-1970 жылдар аралыгында, казак гылымы мен эдебиетш кецеспк идеологиясыныц арнасынан шыгармауга арналган каулылар шыгып отырды. Аталмыш каулылардыц б1рш, «Большевик Казахстана» саяси-экономикалык журналынан алып, мысал ретгнде келт1руге болады. «Феодалдык-рулык катынастар идеологиясы тургысынан казак эдебиет ек1лдер1нщ тарапынан еткенд б1ржакты насихаттау, казак ауылдарындагы таптык кYрестiц болганын мойындамау немесе бYркемелеу, революцияга дешнп жэне советпк кезецнщ казак эдебиет кайраткерлер1 катарынан байкалган феодалдык-реакциялык, буржуазиялык-ултшылдык кезкарастары нэтижесшде казак эдебиет! тарихын когам ем1ршщ материалдык белшнен, таптык кYрестен ажыратып керсетуге талпынды. Жогарыда айтылгандар Казак ССР-дыц Гылым академиясыныц тгл жэне эдебиет Институтыныц саяси кател1ктер1, аталмыш институттыц марксиспк-лениндДк идеологиядан алшактаганын дэлелдейдД» (Большевик Казахстана, 1947: 50).
Кемел Токаев шыгармаларын кецеспк кезец идеологиясына икемдеп, заман талабына сай жазды. Аталган талапка сай емес эдебиет саласыныц ек1лдершщ ецбектер1 синтезделмей, катац цензурадан етпей басылымга шыкпаганы белплт Гылыми ецбектер Казак КСР гылым академиясында талкыланса, кепш1л1к тиражбен шыгатын резонансты шыгармалар м1ндетт1 тYрде
К,азак КСР жазушылар одагында талкыланды. К,ажетп идеологиялык багыттан ауыткымауды «Орталык» аса бакылауда устап отырды.
Кемел Токаевпен узак жылдар Жогаргы Кецесте кызметтес болган, Тералканыц хатшысы лауазымында болган Бижамал Рамазанованыц «Ел1м деп соккан жYректерi» атты жинагы 2006 жылы шыкты. Жинакта жеке таныган белгiлi тулгалар туралы естелiктерi жазылган. Естелiк жарияланымында кызметтес болган жазушымен туыстык катынастары бар екенiне токталады. Автор Кемел Токаевтыц жеке касиеттерше, психологиялык портрет1не, кэс1би бiлiктiлiгiне бага берген.
¥зак жылдар бойы газеттерде жумыс iстеп тэжiрибе жинаган Кемел Токаев, 1960 жылы Казак КСР Жогаргы Кецеанщ «Жаршысына» кызметке орналасады. Бул Кецеспк курылымныц республикадагы мацызды органы. Аталган органда бас редактор лауазымына дейiн кетерiлiп, 1977 жылга дейiн кызмет аткарды. Мемлекетпк кызметте жасаса да жазушылык кэабш катар алып жYрiп, 17 жыл аралыкта «ТYнде атылган ок», «КемесК 1з», «Саргабанда болган окига» сиякты детективт1к шыгармалары жарык кердi (Рамазанова, 2006: 159).
Майдангер-жазушыньщ узак жылдар бойы жауапкерш1лш жогары кызметт1 аткарганы туралы Бижамал Рамазанованыц естелiк жазбаларынан керуге болады. Мэселен, «1с-кагаздардан баска жылына ек1 мэрте етет1н Жогаргы кецестiц сессияларыныц баяндамаларын, сейлеушiлердiц сездерш казакшалау, ауызба-ауыз (синхронды) тэржiмалау, сессиялардыц толык
стенографиялык к1таптарын, ай сайын етет1н Жогаргы кецес Президиуымыныц каулыларын аудару, «Жаршысын» шыгару сиякты жумыстар кеп болатын. 60-жылдардыц ортасынан бастап К,азакстанныц туцгыш зацдары (Азаматтык, Азаматтык 1с жYрг1зу, Неке жэне отбасы, су туралы, жер туралы, кептеген эк1мш1л1к зацдар)» кабылдана бастады. Бул зацдар сол уакытта туцгыш рет ана т1лiмiзде жарык керд1 Оларды казак т1лiне аудару Кемекец баскарган бел1м1н1ц
кызметкерлер1 мен казакша жаза алатын зацгер галымдардыц ецбектер1н1ц нэтижес1 болатын» (Рамазанова, 2006: 161).
Сурет 3. К,азак КСР-н1ц Жогаргы Кецес Президиумы аппаратыныц отырысы. (оцнан солга карай: К. Токаев, А. Часовникова, К. Акаев, Б. Рамазанова. 1974 ж.) (К,Р ОМА, 1038: 76).
¥лы Отан согысыныц 75 жылдыгы карсацында жарык керген «Айбын» республикалык эскери-патриоттык газетшде «¥рпакка есиет» такырыбында Кемел Токаевка арналган макала жарык керд1. Сурапыл согыс жазушыныц ем1р1ндег1 ауыр сынак болды. Макалада агасы К,асым Болтаев кел1к ротасыныц саяси жетекш1с1 ретшде, 186 аткыштар дивизиясыныц 290 аткыштар полкшщ курамында Ржев шайкасына катысып, 1942 жылы 22 акпанда каза тапканы туралы айтылады (Асылов, 2020: 6). Агасынан айырылганы туралы хабар Кемел Токаевка ауыр тиедД. Арада кеп уакыт етпей Кемел Токаев ез1 майданга аттанады. К,азакстан Республикасы К,арулы кYштерi Эскери тарихи музей1н1ц директоры, Асылов Нуртазаныц макаласындагы келес1 сездер бойынша, «Фрунзе жаяу эскер училищесшдеп сержанттар курсын б1т1рген 18 жасар Кемел, 226-шы аткыштар дивизиясыныц бел1мше командир1 рет1нде Сталинград майданына согыска аттанды. Сталинград корганысы урыстарына Yш ай катысканнан кей1н ол жараланып, эскери госпитальге тYCтi. Б1рак, онда узак жатпай, тез1рек майдан шебше ж1беруд1 ет1нд1. Сейт1п Кемел Токаев Б1ршш1 Украин, кей1ннен Ек1нш1 Беларусь
майданыныц курамына юрген майдан шебш бузып етет1н 7-ш1 гвардиялык танк полкше косылды» (Асылов, 2020: 6).
Сурет 4. К.Токаев, К.Кайсенов Киевке сапар барысында украиндык ардагерлермен кездесу1 (1963 ж.) (КР ОМА, 1038: 90).
Осыган дешн келт1р1лген макалалардыц ерекшелш архивтак кужаттардыц
колданылуымен сипатталады. Бурын купия болган архивт1к деректер де алынган. «Ерлш Yшiн» алгашкы медал1мен ержYрек кызыл эскер 1943 жылгы 5 тамызда наградталды. 2007 жылгы мамырда гана КСР Жогаргы Кецеанщ Президиумы атынан №7/Р буйрыгыныц мэтш купиясыз еплдД.
Автоматшылар бел1мшесшщ командир! гвардия сержанты Кемел Токаев «1943 жылгы 17 ш1лдеден бастап 1 тамыз аралыгындагы урыстардыц барлык кезещнде танк1лердщ касында Yздiксiз болган, оларды коргап, табандылыкпен жэне батыл 1с-кимыл жасаган. Зецб1ректен аткылаган октыц астында танк1лермен байланыста болды жэне мылтык-пулеметтщ ок атуынан киратылган танк1лер мен экипаждардыц жагдайын барлау жэне танк1лер Yшiн еткелдерд 1здеп табу бойынша колбасшылыктыц буйрыктарын орындады. Оз автоматынан 20-га жуык гитлершш жойды» деп жазылган (Асылов, 2020: 7).
Кемел Токаев согыс барысы туралы 1983 жылы «Солдат согыска кетп» атты автобиографиялык романын жазды. Керкем шыгармалык роман болса да, жазушы ем1ршщ майданда болган кезец туралы кунды мэл1меттерге толы. Ойткет жогарыда айтылгандай жазушы ез шыгармаларын накты архивт1к кужаттарга CYЙенiп жазган.
Детективт1к жанрда алгашкылардыц б1р1 болып шыгармалар жазган Кемел Токаев еам1нщ жетк1л1кт1 дэрежеде зерттелмей, елеуаз калуыныц себебш, аталган жанрдыц казак эдебиепне сщу процесшщ баяулыгымен тYсiндiруге болады. Каз1рп тацда детективт1к жанрдыц даму мэселелер1 мен туындаган киындыктары туралы зерттеулер мен гылыми кауым арасында талкылаулар каркынды жYрiп жатыр.
Сурет 5. «Сталинград корганысы Yшiн» медал1мен марапатталганын растаушы кужаты (КР ОМА, 1038: 35).
Сурет 6. Кемел Токаевтыц жеке 1андеп ез колымен толтырган кужаты (1955 ж.) (КР ОМА, 1778: 811).
2021 жылы Казакстан Республикасыныц ¥лттык академиялык к1тапханасыныц баспасында Кемел Токаевтыц
биоблиографиялык керсетк1ш1 шыкты. Аталмыш биобиблиографияда жазушы ем1рше катысты мацызды деректер, архивт1к кужаттар кеш1рмелер1, шыгармашылык ецбектер тшм1, замандастар естел1ктер1 мен белпл1 акын-жазушылардыц тулгага катысты ой-птрлер1 жинакталган. Солардыц шшде казак эдебиетшдеп детективт1к жанр мэселес1не токталып кеткен тулгалар бар. Журналист, акын Терегали Тэшенов бул мэселеге темендепдей птр б1лд1рд1 «Казак эдебиет1ндеп детектив жанрыныц кеш басында жазушы Кемел Токаев турганына ешк1мнщ таласы болмаса керек. Осы к1а б1з айтып отырган жанрдыц жYгiн б1рталай уакыт жалгыз ез1 CYЙредi. Кецес заманында детектив жазатын осындай санаулы адамдар гана КГБ-ныц, тергеу орындарыныц руксатымен мурагат актаруга кол жетазе алатын. Муныц да детектив жанрныц дамуына ез1нд1к эсер1 болганы анык. Ек1нш1 жагынан алып карасак, еркениетт1 елдерде детектив жанрыныц дамып кету непз1нде ол жакта гасырлар бойы кала т1рш1лштц Yздiксiз кайнап жатуынан. Озш-ез1 елт1ру, маньяктар, жезекшелер, уры-карылар ем1р1 - кала еркениет1тц улы жемш. Казак халкыныц калага шогырлануы (урбанизация) ендъенд жYзеге асып келедД. Сондыктан Yлкен калаларга тэн психология б1зге эл1 ащсш болган жок. Муныц да б1з айтып отырган жанрдыц дамуына эсер1 бар эрине. Yшiншiден, каз1рг1дей нарык заманында детектив жанрына баспалар тарапынан кызыгушылык тумай болмайды» (Муцалбаева, 2021: 93-94).
Шытырман окигалы детектитв1к жанр батыс элемшщ мэдени жет1ст1г1 екеш даусыз. Сондыктан аталган кепш1л1кке арналган эдебиетт1ц саласына жогары бил1к тарапынан аса мэн бер1лш, бар саяси тет1ктерш колдана отырып, социалист1к идеологияга сай жолга бурды. Кецест1к эдебиетте криминалдык сюжет кебше зулым-байлар мен эдДл жумысшылардыц класс аралык кактыгысына непзделген. Саяси жYЙенiц жай кYЙiне байланысты детективт1к жанрдыц 1ш1нде
саяси, тарихи, шпиондык, полициялык багыттары 1р1ктелш шыкты. «Батыс» пен КСРО-ныц арасындагы саяси шиелешсу кезецдер1нде саяси жэне шпиондык детективтер кептеп шыгып турды. Кепш1л1кт1 ел1кт1рет1н, туаткп т1лде жазылган жогарыда токталып кеткен багыттагы шыгармалар, халыктыц кещл ^йше ыкпал ет1п, сырткы жауга карсы уйыстыру саясатын жYрг1зуде куатты курал болды.
Кемел Токаев шыгармаларыныц мазмуны тарихи, шпиондык, полициялык детективтерге тэн. Купия архивт1к кужаттарга ерекше руксаты болган жазушыныц арнайы мемлкететт1к коргау мен 1шк1 ктер органдарымен тыгыз байланыста болганын б1лдДртедД. Каламгердщ шыгармалары ез заманыныныц идеологиясына сай жазылды жэне кебше полициялык детективт1к жанр сипатында жазылды. Кейб1р шыгармалары накты тарихи окигага непзделш, тарихи детектив элементтершен турса, кейб1р ецбектершде полициялык, шпиондык немесе косарлы жанр элементтер1 кездеседД. Мысалы, тарихи детективке «Соцгы соккы» ецбег1н, ал косарлы шпиондык-полициялык детективке «Таскын» шыгармасын атап етуге болады. Социалист1к идеологияныц шырмауындагы казак эдебиет1нде ецбек етсе де, казак менталитетш, туган жер табигатын артык рет ерекшелеп кетуге умытпаган жазушы шыгармаларында, казак милиция кызметкерлер1, чекситтер1 акылды, ержYрек, эдДл кешпкерлер болып келед1 Бул кер1тсп Кемел Токаевтыц ез елше, жерше, улттык болмысына деген Yлкен суй1спенш1лш деп тYсiнуге болады.
К,орытынды
Кемел Токаев ем1рше, тулга болып калыптасуына, шыгармашылык 1здешстер аясын тацдауына ыкпал еткен кецест1к кезецде орын алган окигалар т1збег1 болып табылады. Жеке басынан кептеген киын жагдайларды етк1зген жазушы, жогары адами моральдДк принциптерд жогалтпай, ХХ гасырдыц 5080 жылдар аралыгындагы интеллигенция ек1лдер1 арасынан ез орнын тапты. Белг1л1
эдебиет еюлдерше караганда, еам1 тарих беттер1ндег1 лайыкты орнында емес. Архивт1к кужаттарга CYЙенiп, тарихи окигалар нег1з1нде ер1лген керкем шыгармашылык туынды кажырлы ецбек, жазушылык каб1лет пен шыдамдылыкты кажет етед1. Жазушы шыгармаларыныц сэтт1 шыгуыныц кеп1л1 де шыдамдылыгы мен тиянакты ецбег1н1ц нэтижеа деуге болады. 0йткен1, замандастар естелшне караганда, Кемел Токаев б1р повесть немесе роман жазып шыгуга б1рнеше жыл жумсаган. Каламгерл1к жолында тарихи окиганы шыгармасына бурмалаусыз косканы Yшiн, белг1л1 шенеун1к тарапынан кудалауга ушыраса да кеш1р1ммен карай б1лген. Кемел Токаев соцынан елеул1 шыгармашылык мура калдырганы, казак эдебиет1не коскан
Yлесi даусыз. Жас буын тэрбиес1нде, когамда отансYЙгiштiк калыптастыруда елге кYн туганда жерiн абыроймен коргап, миллиондаган адамныц емiрiн алып кеткен сурапыл согыстан сынбай шыккан азаматтардыц есiмдерiн жетюзу мацызды. 0йткенi казiргi уакыттагы кубылмалы, тез езгерiп туратын заманда бул мэселенщ орны ерекше екенiне кез жетюзуге болады. Казiргi тацда элемдж бетбурыска iлесе жYрген Казакстан когамы тарапынан, шытырман окигалар жанрына кызыгушылык туындауына байланысты, аталган жанрдыц бастамасында турган тулганыц есiмiн, тарих гылымы тарапынан зерделеу кажет. Сондыктан, Кемел Токаевка катысты тарихи зерттеулерд эрi карай жалгастырудыц негiзi бар екет сезсiз.
Эдебиеттер тiзiмi
Асылов Н. ¥рпакка есиет // Айбын. - 2020. - № 4. (146). - Б. 6-7.
Элжанов Х. Кемел1не келген Кемел ед1 // Зац газет1. - 2000. - № 42 (317). - 4 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1778. Оп. 1. Д. 817. 5-9 бб.
Казакстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 76. 18 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 76. 33 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 76. 46 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 90. 6 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 76. 35 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1778. Оп. 1. Д. 811. 7 б.
Казахстан Республикасыныц Орталык мемлекетт1к архив1 (КР ОМА) Ф. 1038. Оп. 1. Д. 55. 26-29 бб.
Муцалбаева Y.Д., Ташимова Б.С., Умарова Г.Т., Акчурина Г.А. Биобиблиографиялык керсетк1ш. -Нур-Султан, 2021. - 120 б.
О грубых политических ошибках в работе института языка и литературы Академии Наук Казахской ССР // Большевик Казахстана. - 1947. - № 1.- С. 48-52.
Рамазанова Б.Р. Ел1м деп соккан журектерк ой толгау. - Алматы, 2006. - 239 б.
Тахаева М.К. Казак халкыныц кас1рет1 (Кужаттар мен материалдар жинагы: ХХ гасырдыц 20-шы, 30-шы жылдардагы Казакстандагы ашаршылык). - Алматы, 2010. - 414 б.
Токаев КК. Эке туралы толганыс. - Алматы: Парасат, 2005. - 199 б.
М.Н. Шакиев
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Советский период и Кемель Токаев (по записям из личного дневника и воспоминаниям современников)
Аннотация. В статье рассматриваются публикации и издания, касающиеся имени Кемеля Токаева, изданные в период 2000-2021 годов. Автором произведен тщательный отбор публикаций за вышеуказанный период времени и были выбраны только те публикации, которые раскрывают цели данной статьи.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 131
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
В качестве цели статьи был взят исторический анализ и подтверждение архивными документами ценных данных, относящихся к жизни писателя. В связи с этим, были использованы документы из Национального архива Республики Казахстан, Фонда Кемеля Токаева Центрального Государственного Архива, Национальной академической библиотеки. Актуальность статьи обусловлена возрастающим спросом со стороны современного общества на творческий жанр писателя, новой оценкой наследия личности детективного жанра казахской литературы, обозначением места писателя в истории Казахстана. Автор подчеркивает, что Кемель Токаев пережил такие исторические события и переломные моменты, как голод 1931-1933 годов, Великая Отечественная война, послевоенное развитие сферы культуры в Казахской ССР. В связи с этим, в настоящее время поднятие проблемы голода на государственном уровне требует более глубокого изучения периода жизни писателя в момент данного трагического события. Кроме того, в связи с утратой секретности многих архивных документов, касающихся Великой Отечественной войны, открылись новые исследовательские пространства о ходе участия писателя-фронтовика в крупных сражениях. В этой связи автором поставлена задача рассмотреть такие вопросы, как голод и война, творческий путь в период культурного продвижения. Почитание имен деятелей, оставивших значительный след, играет важную роль в формировании национальной идеологии, необходимой для воспитания поколений и стабильности страны. В этой связи, в качестве основного вопроса статьи рассматривается недостаточно изученное имя Кемеля Токаева.
Ключевые слова: Кемель Токаев; писатель; голод; война; Казахская ССР; детективный жанр; повесть; личность; современники; литература.
M.N. Shakiyev
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Soviet period and Kemel Tokaev (according to notes from a personal diary and memoirs of contemporaries)
Abstract. The article discusses publications related to the name of Kemel Tokayev in the period 2000-2021. The author has made a thorough selection of publications for the given period of time according to the purpose of the article. The main goal of scientific research is to confirm important periods in the life of the writer with archival documents, from the memoirs of contemporaries and close relatives. In this regard, documents from the National Archives, the personal fund of Kemel Tokayev of the Central State Archives, and the National Academic Library of the Republic of Kazakhstan were considered by the author. The relevance of the topic of the article lies in the significance of the role in history and assessment of the heritage of the individual, the little-studied biography of the writer, who stood at the origins of the detective genre in Kazakh literature. The author focuses on the historical events and processes experienced by Kemel Tokayev, such as the Hunger of 1931-1933, the Great Patriotic War, and the post-war cultural upsurge in the Kazakh SSR. Recently, the issue of hunger has been discussed at the state level, which gives opportunities for studying this period in the life of the writer. In connection with the declassified archival documents, a field is opened for researching the course of hostilities, in which the front-line writer took a direct part. In this article, the author sets tasks based on the previously listed events in the Soviet period and tries to complete the tasks using the available documents. The main problem, which is considered by the author, is the insufficiently studied personality of Kemel Tokayev, from the point of view of the historical science of Kazakhstan.
Keywords: Kemel Tokaev; writer; famine; war; Kazakh SSR; detective genre; story; personality; contemporaries; literature.
References
Asylov N. Yrpakka osiet. Aibyn [A testament to posterity. Aibyn]. 2020. No.4 (146). P.6-7, [in Kazakh].
Alzhanov H. Kemeline kelgen Kemel edi. Zan gazeti [He was a kind person. Newspaper Law]. 2000, No. 42 (317). P. 4, [in Kazakh].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1778. Op.1. D.817. l. 5-9 [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.76. l. 18. [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.76. l. 33. [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.76. l. 46. [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.90. l. 6. [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.76. l. 35. [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1778. Op.1. D.811. l. 7 [in Russian].
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan] F.1038. Op.1. D.55. 26-29 l, [in Russian].
Mynalbaeva Y.D., Tashimova B.S., Umarova G.T., Akchurina G.A. Biobibliografijalyk korsetkish [Biobibliographic indicator], (Nyr-Syltan, 2021, 120 p.), [in Kazakh].
O grubyh politicheskih oshibkah v rabote instituta jazyka i literatury Akademii Nauk Kazahskoi SSR. Bol'shevik Kazahstana. [About gross political mistakes in the work of the Institute of Language and Literature of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR]. 1947. No.1. P. 48-52, [in Russian].
Ramazanova B.R. Elim dep sokkan zhyrekteri: oitolgau [Patriots of their motherland], (Almaty, 2006, 239 p.), [in Kazakh].
Tahaeva M.K. Kazak halkynyn kasireti (Kyzhattar men materialdar zhinagy: XX gasyrdyn 20-shy, 30-shy zhyldardagy Kazakstandagy asharshylyk) [ Tragedy of the Kazakh people (collection of documents and materials: famine in Kazakhstan in the 20s and 30s of the XX century).], (Almaty, 2010, 414 p.), [in Kazakh].
Tokaev K.K. Ake turaly tolganys [Memories about the father], (Almaty: Parasat, 2005, 199 p.), [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Шакиев Мадияр Нуржанович - «Тарих» бШм беру багдарламасыныц 3-курс докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университет, Астана, Казахстан.
Shakiyev Madiyar Nurzhanovich - The 3rd year doctoral student in History, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 133
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
