4XFTAP 13.61.15
Тэуелоз К,азак,стандагы коммеморативтт саясат
Мусатаева Фарида Магауиевна
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык, yHMBepcMTeTÍ, Астана, К,аза^стан
E-mail: f.mussatayeva@mail.ru https://orcid.org/0000-0003-1326-2141 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-202-217
Ацдатпа. Мацалада 90-шы жылдар мен цa3ipzi уацытца deüimi Ke3e^e¿i Казацстандагы коммеморативтт саясат талданады. Коммеморативтт практикаларды жттеу барысында белгш 6ip ic-шараларды жYзеге асыруда мемлекеттщ штара цатыстылыгы кврсетшен. Билтпен жYpгiзiлiп отырган коммеморативтт саясат цогамныщ сYpанысъта сай жYpгiзiлетiнi немесе оныщ р царай-гы ыгерыеу Yдеpiсi муддем топтармен «тарихи эдiлеттiлжтi орнату» мшдеттен жалгасын та-былгандыгы аныцталды.
Аталмыш мацалада коммеморация ЦYpалдаpы саналатын мемлекеттт децгейдегi актыерт сара-лау арцылы естелк практикаларын тврт тYpге жттеу талпынысы жасалган. Коммеморативтж актыердщ жжтелм мазмундыц цурылымына царай аталып, эр жктелшнщ репрезентативтш-гш дэлелдеу мацсатында кейс эдт цолданышан. Практикалыц кейстерге улттыц жадыны жацгы-ртуга багыттарган нормативтк актыердщ нэтижелт; квпшыкпен аталып втыетт мерекелер мен мерейтойлардыщ идеологиялыц мащыздылыгы; топонимикалыц взгерктер ыцпалы зерделенген. Сонымен цатар, Наурыз мейрамы мен Абай КYнанбайYлъшъщ мерейтойын атап вту к-шаралары-на ретроспективтт талдау жYpгiзiлiп, олардыщ идеологиялыц мащызы агымдагы саяси взгерктер-мен шартталганы аныцталган.
Тэуелаздк жылдарындагы коммеморациялыц практикаларды саралай келе, билтпен Yлттыц естелттерге цатысты жYpгiзiлген актлер, бipтшiден, ужымдыц жадыны тасымалдаушы; ект-шiден, Ypпацаpалыц байланысты Yзац жылдарга брктрушГ; Yшiншiден, мYдделi топтар мен ха-лыцтыщ цатысу белсендытн арттыру арцылы бipегейлiктi сацтаушы функциясын атцаратыны аныцталды.
Мацала тацырыбын зерделеуде естелт саясатын зерделеген галымдар Эмиль Дюркгейм, Пьер Нора, Алейда Ассман теориялары, Казацстан Республикасы нормативтт цYЦыцтыц актыердщ «Эдыет» ацпараттыц-^цыцтыц жYйесi жэне галамтордыщ ашыц квздертде жарияланган бYЦаpа-лыц ацпарат мэлiметтеpi цолданылган.
Ty^h сездер: естелж орындары; коммеморация; коммеморативтт саясат; коммеморативтт практикалар; тарихи сана; Yлттыц жады; ревитализация; тарихи эдыеттшк.
Received 27.09. 2022. Revised 01.10.2022. Accepted 15.10. 2022. Available online 30.12.2022. For citation:
Musatayeva F.M. Commemorative policy in Independent Kazakhstan// Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 141. - No. 4. - P. 202217. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-202-217. Для цитирования:
Мусатаева Ф.М. Тэуелаз Казацстандагы коммеморативтж саясат // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 141. - №. 4. - Б. 202-217. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-141-4-202-217.
Kipicne
Коммеморация угымын жан-жактылы карастырып, аныктама беруге тырыскан «естелш орындары» концептанщ авторы, француз тарихшысы Пьер Нора. Ралым «естелш» пен коммеморацияны ажырата келе, 61ршш1с1 «тiрi элеуметтiк топтар» аркылы эркашан эволюция Yдерiсiцде жэне заман агымына карай деформацияга шалдыкса, екiншiсi бYгiнгi ^ннщ кlажеттiлiгiне орай еткен шак,тыц бейнесiн кайта тYрлендiредi. Нактылай айтканда, коммеморация - бул гасырлар тогысы мен урпак сабактастыгыныц жалгасуы аркасында белгiлi бiр естелiктер ревитализацияланып, еткен заманда кепшiлiкпен еленбеген ок,игалар немесе тулгалар есiмдерi тарихка кайта оралады. Алайда француз тарихшысы Нора «естелш орындары» жэне «коммеморация» угымдарыныц магынасы ею белек болганымен, кlазiргi тацда олардыц езара байланыстылыгын, бiр мезгiлде бiр-бiрiне етпелiлiгiн айтады. Себебi, оныц ойынша, кlазiргi замангы коммеморациялар «естелiк орындарына» айналды, ал «естелш орындары» коммеморацияларга толы болды (Нора, 1999: 96). Осылайша коммеморация практикалары аркылы естелiктер тек кана сакталып коймай, сонымен катар кайта жащырады.
Коммеморативтiк саясатты к,азак,стандык, шынайылыкта «тарихи саясат» («Politics of the Past») немесе «еткеннщ саясаты» («Politics of Memory») призмасында карастырган жен.
Ойткет отандык гылымда коммеморация феномеш жан-жактылы карастырылган, лайыкты зерделенген гылыми-зерттеу жумыстары азшылык. Орталык
органдармен кабылданган ресми кужаттарда «коммеморация» тYсiнiгiнен герi кебiнесе «тарихи сананы» калыптастыру угымы жиi колданылады. Дегенмен, улттык жадыда «тарих эдiлеттiлiгiн» орнату максатында топонимдердщ атауын езгерту, улт санасын жащыртуга бiркатар мацызды тужырымдамалар мен стратегиялык каулыларды кабылдау, еткендi еске алуга багытталган атаулы кYндер мен мерекелерд атап ету, гуламаларга тагзым керсету аталмыш коммеморация куралдарына жаткызуга болады.
Макалада К,азакстанныц Тэуелсiздiк жылдарында халыктыц тарихи санасын калыптастыруга багытталган тYрлi шаралардыц мазмундык курылымына сэйкес коммеморативтш практикаларды жiктеуге талпыныс жасалган.
Зерттеу aAicrepi
Макаланыц эдiснамалык негiзi зерттеудщ пэнаралык эдiстерi - герменевтикалык, аксиологиялык жэне элеуметтiк-мэдени салаларда кещнен колданылатын казiргi замангы интерпретациялык жэне репрезентатив™ эдiстерге CYЙенедi. Коммеморативтiк акт1лер мазмундык курылына карай жiктелген эр тYрiне кейс
1. НорматиЕпк-кукыктык коммеморация
2. Б^аральщ мерекелйс коммеморация
3. Ономастикалык коммеморация
4. Мерейтойлык коммеморация
^лттъщ жадыиы жатцыртуга батытталган зандар, тужырымдамалар, багдарламалар, жарлыктар
Кецес у1™™ кезецгнде тыйым салынган немесе умыт калган мерекелердщ кешшжк сипат алуы
кала, кеше, элеуметпк гимараттар атауларын езгерту
гулама тулгалардыц мереши даталарыи атап ету; олардыц ее1мдерш тарихи жадыда тацбалау маг^сатында жыл атауын беру (1995 -Абай жылы; 1996 жыл - Жамбыл жылы, т.б.)
1 кесте. Тэуелаз К,азакстандагы коммеморативтiк акплердщ жiктелiмi
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 203
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
эдДа аркылы олардьщ жYзеге асырылу YP4ici мен практикалык мацыздылыгына сипаттама берiледi.
Талк,ылау
Каза^станныц Тэуелс1зд1к жылдарында мемлекет тарапынан жург1з1лген
коммеморативтж акт1лерд1ц ж1ктел1м1
Шамамен 30 жыл аралыгында К,азакстан территориясында мемлекет жэне халык бастамасымен улттык сананы жацгыртуга багытталган тYрлi k-эрекеттерд мазмундык курылымына карай келесiдей жштеуге болады (1 кесте).
Нормативтш-к^кыщтык, коммеморация. Пьер Нора естелштердщ жацгыру YPДiсi бурыцгы отаршылдыктан аза болган улттардыц «тарихты деколонизациялауынан», eзiндiк дара <^регейлштЬ> («identity») iздеуден бастау алгандыгын атап керсеткен (Нора, 2005: 42). К,азакстанныц Тэуелсiздiгi тацында бiрегейлiктi iздестiруге максатталган алгашкы кужаттыц бiрi - 1995 жылы К,Р Президентi жанындагы Мемлекетпк саясат жeнiндегi улттык кецеспен бектлген «Тарихи сананы калыптастыру тужырымдамасы» (DAZ; 2013). Бул кадам тарихи 61л1мнщ негiзгi багдарларын iздестiруге; eтпелi кезецдеп тарихи гылымныц басты проблемаларын белплеуге жэне оларды шешу багыттарына; тарихи 61л1м берудi реформалау жолдарын белплеуге багытталды. Тужырымдама негiзiнде К,азакстан тарихын тек ресейлш-кецеспк кещстшнщ бiр бeлiгi ретiнде емес, элемдiк тарихтыц, кeшпелi еркениетт1ц, тYркi элемшц, Орталык Азия eцiрimц 61р бeлiгi ретанде зерделеудi усынды. Осылайша, тарихты зерттеуде моноцентристiк кeзкарастан полицентрист1к кeзкараска гашу расталды, бул тарихи процестi ею жакты козгалыс жолы ретiнде гаруге мYмкiндiк бердi.
Тужырымдаманыц практикалык жYзеге асырылуына токталсак, аз уакыт аралыгында (1995-2000 жж.) отандык галымдармен тарих саласында аукымды жумыстар жYрг1зiлiп, жаца типт1к багдарламалар мен оку-
эдДстемелш куралдар басылып шыгарылады жэне колданыстагы 4-сыныптан 11-сыныпка дешнп «кецеспк кезецдеп» мектеп окульщтары ауыстырылады. Окулыктар жазу барысында казакстандык материалдар кецiнен пайдаланыла бастады. Окулыктардыц дизайны да езгердД; олар эсем безенд1р1ле бастады; авторлардыц жаца корпусы курылды (Аяган, 2020: 54).
Жогарыдагы Тужырымдаманыц жалгасы, толыктырушысы рет1нде 1996 жылы К,Р Президенпнщ 0к1м1мен «К,Р мемлекетт1к сэйкестiлiгiн калыптастыру тужырымдамасы» кабылданды (АК,Ж «ЭдДлет», 1996). Аталмыш Тужырымдаманы талк,ылауга Манаш К,озыбаев пен Жулдызбек Абылхожин секiлдi отандык, белгт тарихшылар да катысты (Архив Президента РК; 1993). 1996 жылы кабылданган осы кужатта iс жYзiнде мемлекеттiк жэне улттык бiрегейлiктi калыптастыру жолдары белгiлендi жэне негiзгi максат - когамдык санада «К,азакстан -бiздiц ортак Отанымыз» деген тYсiнiктi беюту тужырымдалды. Ец мацызды шарт рет1нде «когамда жогары саяси жэне кукыктык мэдениеттiц» болуы белгiлендi, ол Yшiн ез кезег1нде азаматтарга саяси-кукыктык 61л1м берудiц жаца жYЙеdн калыптастыру кажет болды.
2015 жылы К,Р бурыцгы Президентi Н.Э.Назарбаев «К,азакстандык бiрегейлiк пен 61рл1кт1 ныгайту жэне дамыту тужырымдамасын бекiту туралы»
Жарлыкка кол койды. К,азакстандык бiрегейлiк пен 61рл1кт1 ныгайту жэне дамыту тужырымдамасы, мэн1 бойынша, жаца тарихи жагдайларда 1996 жылгы алдыцгы Тужырымдаманыц терецдетiлген нускасы болды. Егер 1996 жылгы Тужырымдамада тарихи сана немесе когамдык сананыц кез келген баска нысаны, тарихи жады жэне т.б. туралы ережелер мен ескертпелер болмаса, онда 2015 жылгы Тужырымдамада мiндеттердiц 61р1 - халыктыц «тарихи жадын ныгайту» деп т1келей жария еталед! Муныц 6эр1 зацды, ейткет нак осы ортак тарихи сана жалпыулттык (мемлекетпк) сэйкестiкт1ц жогары децгешнщ керсеткiшi болып табылады.
Осылайша, казакстандык бiреreйлiктi калыптастыруга багытталган
Тужырымдамалардыц мазмуны
тарихи сананы кайта курылымдаумен шартталды, соньщ iшiнде улттык жадыны ревитализациялау талпынысы анык сакталды.
Мемлекет1м1здщ тарихи-мэдени мурасын калпына келт1руге негiзделген ец аукымды багдарлама «Мэдени мура» болып саналады. 0з кезегiнде ол 2004-2011 жылдар аралыгын камтып, жYзеге асырылу багдары кыска мерзiмдi Yш кезецге белшдк 2004-2006, 20072008, 2009-2011 жылдар (АКЖ «ЭдДлет», 2003). Багдарлама терт максатты кездедi: Казакстан халкыныц мэдени мурасын зерттеу жYЙесiн куру; аса мацызды, ерекше тарихи кундылыгы бар сэулет ескертюштерш кайта жацарту; улттык эдебиет пен жазудыц барлык ескерткштерш жYЙелеу; тертiншi максат - элемдДк гуманитарлык ойдыц ец жаркын жет1ст1ктерш казак тiлiне аудару аркылы «гуманитарлык бiлiм берудщ толыкканды корын» куру. Yш кезец Yш тYрлi багыт бойынша жYзеге асырылып, нэтижесiнде 73 аса археологиялык жэне сэулет ескертюштерше калпына келт1ру жумыстары жYргiзiлдi, 40 аса археологиялык, 26 гылыми колданбалы зерттемелерi жYрг1зiлдi (Караманова, 2013).
Аталмыш Багдарлама ез межеане жет1п аякталса да, бYгiнгi кYнге дейiн академиялык ортада оган катысты пiкiрлер эртYрлi. Танымал археолог, академик Карл Байпаковтыц айтуынша, «Мэдени мураныц» басты нэтижесшщ 61р1 - ескерткiштердi зерттеу жэне коргау женiндегi барлык жумыстардыц !ргетасы рет1нде тарих жэне мэдениет ескертк1штер1нщ жинагын дайындау (Байпаков, 2004). Эдетте, профессор Жахан Молдакебовтыц пiкiрiнше, «Мэдени мура» идеясы объективт1 булыщырлыкпен, эдДснамалык сэйкессiздiкпен, мэртебелiк белгiсiздiкпен, езгермелi жэне нускалык бейнеамен сипатталады. Мундай тYсiнiксiздiк «мура» магынасыныц «шеказдшмен», дэлелдi аныктамалардыц болмауымен немесе олардыц тым артыщтыгымен тYсiндiрiледi жэне акталады (Молдабеков, 2011: 110-114). Ал саяси партиялардыц мYшелерi, мэселен,
«Акжол» партиясыныц жетекш1с1 Азат Перуашев елдщ материалдык емес мэдениетш колдау мен дамытудыц базалык тетшн жасау аркылы гана шешуге болатынын айтты. Ал «Адал» партиясыныц жетекш1с1 Сер1к Султангали классикалык тургыдагы «Мэдени мурадан» гер1, ец алдымен, ауыл клубтары мен халык театрларын жандандыруды усынды (Шелегина и др., 2018: 30-37).
Тарихи-мэдени мура еткен туралы жан-жакты, шынайы жэне бейнел1 акпарат тасымалдаушысы болып табылады. «Мэдени мура» багдарламасы аясында кыруар жумыс аткарылганымен, «мура» угымына катысты накты жэне гылыми елшемдермен аныкталатын дэлелд1 эд1стемел1к базаныц жоктыгы екуштылык сипат калыптастырды. Сол себепт1 улттык мэдениетп дамыту мен мураны сактау практикасы тец1рег1ндег1 отандык зерттеулер кемеск1 концептуалды жалпылау децгей1нде тур.
«Мэдени мура» багдарламасыныц идеологиялык жалгасы, терецдет1лген нускасы рет1нде 2017 жылгы кец аукымды «Рухани жащыру» жобасын жаткызуга болады. КР Акпарат жэне когамдык даму министрл1г1н1ц соцгы 2021 жылгы деректер1не сэйкес, каз1рг1 уакытта багдарламаныц 17 арнайы жобасы 1ске асырылуда. Арнайы жобалардыц 1ш1нде естел1к/коммеморация практикаларын
жандандыруга багытталганы «Казакстанныц киел1 жерлер1нщ географиясы» жэне «Туган жер». Б1ршш1анщ аясында жалпыулттык мацызы бар киел1 нысандар т1з1м1не 256 б1рл1к жэне жерпл1кт1 мацызы бар нысандар ■пз1мше 575 нысан енпз1лсе, екшшш аркылы демеуш1л1к каражат есебшен 7 мыцнан астам нысан салынып, 48 тарих жэне мэдениет ескерткштерше гылыми-реставрациялау жумыстары жYргiзiлдi. Жалпы, КР Мэдениет жэне спорт министрлшнщ соцгы мэл1меттерше сэйкес 1991-2020 жылдар аралыгында тарих жэне мэдениет ескертк1штер1нде 270-ке жуык гылыми-реставрациялау жумыстары жYргiзiлген (Сахова, 2021).
«Рухани жащыру» багдарламасыныц бастапкы форматы бYгiнге дешн б1рнеше
езгер1стерге ушырап, жш кайта каралып, ретке келт!р1лш келедД. Мэселен, 2017-2020 жылдары багдарламаныц нег1зп багыттары бойынша кешенд жумыс жYргiзiлсе, 2021 жылдыц басында Президент К-Ж.Токаевтыц «ТэуелаздДк бэршен кымбат» атты макаласы ескер1ле отырып, 2021-2025 жылдарга арналган «¥лттык рухани жацгыру» улттык жобасы бектлд1 (АКЖ «ЭдДлет», 2021). Соцгы жоба жогарыда аталгандардан оны 1ске асыруга катысты Жол картасыныц барымен езгешеленедД.
Корытындылай келгенде, улттык жады мен еткенд сактауга багытталган нормативт1к-кукыктык акт1лер мазмундык жагынан б1р-б1рше уксас келедД. Сонымен катар, б1р багдарлама шартты тYрде аякталганымен ек1нш1сше б1ркалыпты ауысып, такырыбы мен максаты езгерсе де, оныц 1ске асырылу жолдарыныц б1рдей екендшне кез жетк1з1лдД.
Бук,аралык, мерекелiк коммеморация. Нем1с тарихшысы, мэдени жады зерттеушш Алейда Ассман жадыны Yш форматта карастырган: элеуметт1к, саяси жэне мэдени: «Егер есте сактаудыц элеуметт1к форматы урпактар 1шшдег1 коммуникацияларга непзделсе, онда естел1ктщ саяси жэне мэдени формалары тек к1тапханалар, муражайлар мен ескерткштер гана емес, сонымен катар окытудыц эртYрлi тэалдер1 мен кайталануга непзделген б1рлескен катысулар» (Ассман, 2014). Кепш1л1кпен б1рлескен катысуларга зерттеуш1 мерекел1к шараларды, салт-дэстYрлер мен эртYрлi сарындагы рэамдер етк1зуш жаткызады. Сол себепт1 белг1л1 б1р ужымныц немесе этникалык топтардыц тарихи-мэдени жадысында сакталган мерекелерд атап ету дэстYрi де олардыц езшдДк б1регейлшн таныту белпа рет1нде саналады.
Ассман жадыныц саяси жэне мэдени формасын б1р сипатпен аныктаганы кездейсок емес. Ойткет, букаралык мэдени мерекелерд тойлау шарасы эркашан мемлекетт1к саясатпен сэйкестендр1лген. Мэселен, Наурыз мерекеа казак елшщ Кецес ек1мет курамына к1ргеннен, накты айтканда, 1926 жылдан бастап тойланбаган.
Бил1к тарапынан Наурызга катысты ресми каулы кабылданбаса да, жасырын тYрдегi тыйым дни кызметкерлер мен сенуш1лерд кудалаумен катар жYрдi. Бул мереке «еткеннщ калдыктары» саналгандыктан кез-келген улттык б1регейл1ктщ белплер1 мацызды емес деп танылды. Тшт казак халкыныц бата беру дэстYрi Кецес ек1мет1не карсы наразылык пен бYлiк дэрежеанде каралды. Кектемп жацару мерекеан атап ету туралы соцгы жарияланым 1925 жылгы 22 наурызда «Социалист1к Казакстан» газетшде жарык керген (Сулейменов, 2021). Дегенмен, казак акындары мен жазушылары ез шыгармаларында Наурызды еске алып, халыктыц санасында улттык ДЭCTYP нышандарын дэрштеген.
¥мыт калган мереке алпыс ек1 жылдан кешн - 1988 жылы мэдениет министр1 болган 0збекэл1 Жатбеков Жазушылар одагында Наурыз мейрамын кайтаруды нускап, катысушылардыц колдауымен кайта жацгырту жайында шеш1м кабылданды. Сол жылдан бастап атаулы мейрам Алматы каласында кещнен тойланса, келеа 1989 жылдан Казакстанныц тYпкiр-тYкiрiнде кепш1л1кпен мерекелененд (Искалиев, 2021). Ал 1991 жылгы 15 наурызда Казак КСР Президенпнщ «Наурыз мейрамыныц халыктык мерекеа туралы» Жарлыгында «22 Наурыз - кектемп ^н мен тYннiц тецесу кYнi - Наурыз мейрамы халык мерекеа деп жариялансын» деп жазылган (Кайратулы, 2021). Тэуелаздк алганнан кешн 2009 жылдыц 24 сэу1р1нде Н.Назарбаев наурыз айыныц 21, 22, 23 ^ндерше «Наурыз мейрамы» мэртебеан берш, ресми демалыс кYндерi саналды. Дэл сол жылдыц 30 кыр^йепнде Наурыз мерекеа кептеген халыктардыц мэдени дэстYрi ретшде Адамзаттыц материалдык емес мэдени мурасыныц репрезентативт1 т1з1мше енд (ЮНЕСКО, 2009).
Американдык антрополог Дэвид Кертцер ез1нщ «Ритуал, саясат жэне бил1к» ецбег1нде мемлекетт1к тургыда мэртебеа бар мерекелерд атап ету - бул жыл сайын кепш1л1кпен кайталану аркылы жадыда мнемоникалык акплердД бек1тед делшген (Кертцер, 2014; 144-154). Алайда
саяси багдардыц езгеруше немесе урпак сабактастыгыныц Yзiлуiне байланысты 61р мезетте мнемоникалык актiлер б!р-б!р!мен сэйкескелмейкалуымYмкiн.МундайжаFдайда билiкпен мерекеге катысты жаца кезкарас калыптастыруы, тойлаудыц жацартылган репертуары усынылуы кажет. Осы орайда 2022 жыл басында К,азакстан ецiрлерiнде жайлаган «кацды кацтар» окигасынан кейiн жарыкка шыккан Президент К,-Ж.Токаевтыц «ТэуелаздДк бэршен кымбат» макаласындагы Наурыз мерекес1 жайындагы птр1 орынды. Макалада Наурыз мейрамын атап ету тужырымдамасын жасап, кектем мерекеанщ мазмунын байыта тYсу керектш айтылады (К,-Ж. Токаев, 2022). Президент ¥лыстыц улы мерекесш арнайы Алматы каласында, алпыс ек1 жылдан соц Наурыздыц алгашкы оралган мекенiнде карсы алуы да оныц символикалык магынамен толтыру эрекетiне жаткызуга болады.
Осылайша, Наурыз мерекесш
ретроспективалык сараптамалау
нэтижес1нде, бiрiншiден, оныц ею рет кайта жандангандыгын; екiншiден, эр кезецдеп травматикалык окигалардан кейiн Наурыз кепш1л1к жадысында «сын-катерге тетеп берш, улттыц бекемдiг1н кайта дэделдеу» нышанымен сакталгандыгы аныкталды. Бул орайда мерекел1к коммерация саяси езгер1стермен, сонымен катар, улт жадысын, улттык кундылыктарды кайта жацгыртуга жанашыр топтардыц (акын-жазушылар, зиялылар кауымы) демеу1мен т1келей байланыстыгын керуге болады.
Ономастикалык, коммеморация.
К,алалык топонимия бурыннан жады зерттеуш1лер1нщ кызыгушылыгын тудырып келед1. К,ала немесе кеше атаулары - белг1л1 б1р саяси, тарихи-мэдени багытты енг1зу куралы. Олар белг1л1 б1р окигалар, ^ндер, адамдар жэне адамдар топтары немесе жалпы терминдер аркылы жYзеге асырылатын кундылыктарды керсетедД. Осыган катысты поляк урбанист1 Стефан Мейер «кеше атауын езгерту, эдетте, мемлекет ез1н1ц бедел1н жэне оныц тарихын тYс1ндiруге айрыкша кукыгын керсетет1н саяси акт болып табылады» деп,
бил1кт1ц мэртебес1н атаган (Meyer, 2006; 106). Алайда, Ресей тарихшысы Изабелла Огоновская топонимикалык атауларды езгерту yP^cIh антикоммеморациялык акт1лерге жаткызып, келешек урпак Yшiн оныц антипатриоттык жэне деструктивт1к элеует1н керсетед1 (Огоновская, 2021; 240). Бул ретте отандык антрополог ^лшат Медеуова ресейл1к зерттеуш1лерд1 мундай езгертулер жи1 алацдатынын айтады. Ал жерг1л1кт1 топонимдерд1 орыс т1л1нде жазудан бас тартуды, ескертк1штерд1 ауыстыруды немесе бузуды жерг1л1кт1 саяси элиталар калалык кец1ст1кт1 улттандырудыц ти1мд1 эд1с1 ретщде кабылдайды. Б1рак, Медеуова елорда кешелерш езгерту YPДiсiн талдай келе, кей атауларды езгерту туралы шешiмдер кебшесе идеологиялык емес, ситуациялык немесе техникалык себептерге нег1зделгенiн аньщтаган (Бекус, Медеуова, 2011).
К,азакстан Тэуелсiздiк алганнан бастап «тарихи эдДлетплшт!» калпына келтiру Yрдiсi белсендi тYрде жYргiзiлдi: еткеннiц кецеспк кезецге дейiнгi символдарын кайта куру, атауын езгерту жэне калалар мен кешелерге тарихи атаулар беру. Ец алгашкы кадамдардыц бiрiне 1993 жылгы 4 мамырда кабылданган К,Р Жогаргы Соты Президиумыныц «К,азак топонимдерiн орыс плшде транскрипциялауды ретке келтiру, К,азакстан Республикасыныц жекелеген экiмшiлiк-территориялык бiрлiктерiнiц атаулары мен атауларды езгерту туралы» К,аулысын жаткызуга болады (АК,Ж «ЭдДлет», 1993). Бул кужат бойынша кецест1к кезецде «Джамбул», «Чу» аталып кеткен топонимдер «Жамбыл», «Шу» болып, казак т1л1тц эдеби т1л нормасына сай 18 эк1мш1л1к б1рл1к атаулары езгерт1лед1 жэне 13 облыста орналаскан 85 ауылга жаца атаулар койылады.
Халык арасында топонимдерд1 езгерту Yрдiсiне катысты ой-птрлер эртYрлi: б1р бел1г1 улттык тарихи сананы жацгырту, заман талабы деп санаса, екшш1а - буган кыруар каржы жумсаганша баска элеуметт1к мацызды мэселелерд1 шешкен1н калайды; ал Yшiншi ага буын топ - еткенмен коштасу немесе тарихты бурмалау деп кабылдайды. Сол себепт1 2014
жылы «Эк1мш1л1к-аумак,тык, б1рл1ктерге, елд1 мекендердщ курамдас белштерше атау беру, оларды кайта атау, сондай-ак олардыц атауларыныц транскрипциясын нактылау мен езгерту кез1нде ти1ст1 аумак халкыныц птрш ескеру кагидаларын бекгту туралы» Каулы кабылданады (АК,Ж «ЭдДлет», 2014 ).
Соцгы 2019 жылгы ресми мэл1меттерге CYЙенсек, Тэуелс1зд1к жылдарында республика бойынша 20-га жуык аудан, кала, облыс, 1500-ге жуык елдД мекен, 1400-ге жуык объект (б1л1м беру, мэдениет, спорт мекемелер1 жэне т.б.), 85 тем1ржол станциясы, 25000-га жуык ономастикалык атау (кешелер, дацгылдар, шагын аудандар жэне т.б.) кайта аталган. Мэселен, КР т1л саясатын 1ске асырудыц 2020-2025 жылдарга арналган мемлекетт1к багдарламасында ономастикалык кещспкп реттеу жумысы да карастырылган. Мунда идеологиялык жагынан есюрген ономастикалык атауларды езгерту, географиялык объект1лерге улттык атау беру Yрдiсiн жандандыру мацыздылыгы айтылган. Бер1лген атаулардыц осы объекпнщ функциясымен сэйкес келу1, трансшекаралык аумактардагы географиялык объект1лерд1ц тарихи атауларын калпына келт1ру кажетт1л1г1 де ескер1лген.
Топонимикалык атауларды езгерту аркылы тарихи эдДлетплжт орнату жэне улттык жадыны жацгыртуга багытталган практикалардыц б1рше соцгы жылдардагы Казакстан бойынша жаппай «сталиндДк репрессия калдыктарын» жою эрекетш жаткызуга болады. Мэселен, отандык галымдар арасында Казак елкел1к партия комитетанщ б1рнш1 хатшысы Левон Мирзоян тулгасына катысты кезкарастар сан тYрлi. Белпл1 тарихшы Кайдар Алдажуманов Мирзоян ауылшаруашылык енд1р1с1н арттыру аркылы ашаршылыкты ауыздьщтаганы Yшiн халык арасында «Мырзажан» аталып кеткендшн айтады (Алдажуманов, 2013; 154). Кер1сшше, кайраткер-жазушы Габбас Кабышулы ол баскарган 1933-1938 жылдары Ахмет Байтурсынов бастаган арыстардыц KуFын-CYргiнге ушырагандыгын атап етедД (Кабышулы, 2014). Осылайша, ономастикалык
комиссияныц шешiмiмен 2013 жылы каз1рг1 Астана каласындагы Левон Мирзоян кешеа геолог-галым Каныш Сэтбаев ecÏMÏHe езгертудД карастырды. Алайда армян кауымдастыгы карсылык бiлдiрген соц кеше атауы ресми турде тек 2015 жылы езгертЦдт Дэл сол уакытта Тараздагы Мирзоян кешесше когам кlайраткерi, инженер Сешлхан Аккозиев аты берiлдi. Кейiн 2016 жылы Алматыдагы мундай кеше энергетик-галым Шафик Чокинге ауыстырылды. Аталган езгер1стердщ толкыны елдiц баска да ещрлерше жет1п, к,огамдык, белсендiлердiц жергiлiктi бил1кке Мирзоян кешесiн жэне оган орнатылган ескерткiштердi алып тастауга етiнiш б1лдДре бастады. Белсендiлердiц ыкпалымен 2018 жылы бул кеше атауы Алаш белсендДлерше езгерт1ле бастайды: Актебеде - Элихан Бекейханов, кlазiргi Абай облысы Yржар ауылында - Отыншы Элжанов ес1мдер1 койылады. Мирзоян атауын жер койнындагы кен барлауга жэне «Алаш» к,озгалысына катысты тулгалардыц есiмдерiн берудiц ез! - 6ил1кт1ц халык, жадысында ецбек пен елсуйг1шт1кке багдарлау эрекет1.
Топонимикалык атауларды улттык т1лге жэне тарих тагылымына сай езгерту кейстершщ 61р1н саралай келе, оныц тек 6ил1к тарапынан гана емес, жерпл1кт1 халыктыц ыкпалымен жYрг1зiлет1нi байкалады. МYдделi топтар, оныц 1ш1нде, зиялы кауым жэне когамдык белсенд1лер арасында кеше атауларын езгертуге катысты эртурл1 птрлердщ бары ага буын мен жас буын тарихи жадыларындагы карама-кайшылыкты керсетед1.
Мерейтойлык, коммеморация.
0ткенд1 кепш1л1кпен «еске туару» эрекет1 кеб1несе кунт1збел1к логикага багынады. Бул эс1ресе мерекелер мен мерейтойлар сиякты формаларда айкын кер1нед1. «Естел1к орындары» концепт1н1ц авторы Пьер Нора естел1ктер катарына жылдык, мерейтойлык 1с-шаралар, айрыкша окигаларды кепш1л1кпен мерейтойлык даталарда атап етудД жаткызган. Француз галымы революция кунт1збесш мысалга келт1ре отыра, бурын оныц ем1р агымына т1келей эсер еткендшн жэне сол
аркылы мацызды даталар мен окигалардыц пайда болгандыгын айтады (Нора, 1999; 42). Эрине, заман талабына карай революция жэне оган катысты окигалар мен айтулы тулгаларга арналган француздык кYнтiзбегi «кызыл» даталар да жойылды.
Коммеморацияныц непзп тYртк1сi «атаулы кYндер» болып саналады - онжылдыктар, кезецдер, ширек немесе жарты гасыр, гасырлар. Б1зд1 тарихи окигадан белет1н кашыктыкты б1лд1ре отырып, мерейтойлар оныц каз1рг1 окигамен байланысын растауга багыттайды. Казакстанда гулама тулгалардыц мерейтойларын атап ету практикасы егемендДк алган жылдардан бастау алады. Мэселен, 1995 жыл - казак ойшылы Абай Кунанбайулыныц 150 жылдыгы туцгыш рет ЮНЕСКО (Б1р1ккен ¥лттардыц Б1л1м, гылым жэне мэдениет мэселелер1 жетндег1 уйымы) шецбер1нде Абай жылы аталады. Атаулы мерейтой Париж, Анкара, Дели, Бейжщ, Каир, Будапешт тэр1зд1 элемнщ 25 ел1нде тойданды. Абайдыц 150 жылдыгы бес кYн бойы - 8-12 тамыз аралыгында Алматыдагы салтанатты жиыннан басталып, Семейдеп улан асыр тоймен уласып, Шыцгыстауда баба рухына багыштап ас берумен таркатылды.
Будан кешнп бес жыл да тарихи тулгалар мерейтойларын атап ету циклы жалгасты: 1996 жылы - акын Жамбыл Жабаевтыц 150 жылдыгы; 1997 жылы - жазушы Мухтар Эуезовтщ 100 жылдыгы; 1998 жылы - халык композиторы Курмангазы Сагырбаевтыц 175 жылдыгы; 1998 жылы - галым жэне мемлекет кайраткер1 Ахмет Байтурсыновтыц 125 жылдыгы; 1999 жылы - кернект галым академик Каныш Сэтбаевтыц 100 жылдыгы. Тэуелазд1к тацындагы бил1кпен жYргiзiлген мундай коммеморативт1к акт1лер келешек урпактыц жадысында ултка кызмет еткен, хальщтыц ез1ндДк болмысын сактап калуга Yлес коскан тулгалардыц еамш тацбалау эрекет!
Арага25 жыл салып, Абайдыц175 жылдыгын атап ету 2020 жылга тYседi. Мерейтойга дайындык Президент К-Ж.Токаевтыц 2019 жылгы 30 мамырда кабылданган Каулыга сэйкес жалпыреспубликалык жоспармен
бектледД. 2020 жыл халыкаралык «Абай жылына» айналып, Казакстанныц бастауымен жэне ЮНЕСКО мен ТЮРКСОЙ-дыц (ТYркi мэдениетш жэне енерш дамыту халыкаралык уйымы) колдауымен гуламаныц 175 жылдыгы жогары уйымдастырушылык жэне мазмундык децгейде мерекелендД. Сонымен катар, Президенттщ тапсырмасы бойынша Yкiмет оныншы тамызды «Абай кYнi» деп белпленш, мерекелер тазбесше енпз1лд (К-Ж.Токаев, 2020). Жалпы алганда б1р жыл шщде тугырлы тулга енегесш дэрштеу максатында 500-ге жуык ic-шаралар етк1з1лген. Абай ес1м1мен Казакстанныц б1р эуежайы, 6 мектеб1, 3 дацгылы жэне 10 кешеа аталып, 7 ескертк1ш пен 2 бюст орнатылды. Сырткы ктер министрлш усынган дерекке CYЙенсек, эр жылдары элемнщ 13 каласында Абай кунанбайулыныц ескертк1ш1
орнатылган. Соныц бесеу акынныц 175 жылдык мерейтойына арнап койылган екен (Нактыбай, 2021).
Аталмыш мерейтойды каржыландыру мэселесше токталсак, 2019 жылдыц соцында республикалык бюджеттен акынныц мерейтойын аукымды тYрде атап етуге 3,3 миллиардтецге белшетшхабарланды. Алайда пандемияга байланысты ic-шаралардыц б1р белш онлайн форматка кеш1р1лш, мерекелеудщ шыгыс белш 1,7 миллиард тецгеге кыскарды. Нег1зп каражат Семейдеп муражайды кайта жацартуга, Абай окыган мектепт жэне улы акынмен байланысты баска да орындарды аббаттандыруга багытталды.
ТэуелаздДк жылдарында бурыцгы Президент Н.Назарбаев пен каз1рг1 К-Ж. Токаев тусында ек1 рет дYркiреп етк1з1лген Абайдыц мерейтойларын езара салыстыра келе, оныц 175 жылдыгыныц мазмундык сарыны жацаша келбет алгандыгы байкалады. Б1ршш1а эртурл1 кепш1л1к катысуымен жYрг1зiлген мэдени ic-шаралармен есте калса, екшш1анде гылыми-педагогикалык мэш жогары жумыстар аткарылды. Эрине, мерекелеу форматына дYниежYзiлiк пандемия да ез тYзетулерiн енг1здД.
Абайга арналган мерейтойлык коммеморациялар «естел1к орындарына» айналып келедД. Себеб1 жыл сайынгы гуламага
катысты стандартталган жэне кайталанбалы k-шаралар халык жадысында белг1л1 б1р рэамдер жиынтыгымен есте сакталады. Сол себепт1 ец мацызды тарихи окигалардыц курмет1не курылган мерекелер олар туралы жыл сайынгы когамдык ескертулер рет1нде кызмет етедД. Олар мерекел1к, когамдык жэне жеке к-шаралардыц арнайы тэж1рибелерш калыптастыруга ыкпал етедД (Ефремова, 66-79; 2014). Мерейтойлык коммеморация эр турл1 контексте колданылатын еске алу рэамдершц белпл1 б1р жиынтыгымен уласады (гул шоктарын кою, жалауды алып тастау немесе кетеру, алау жагу, алау шерулер1, отшашулар, кайтыс болгандардыц тшмш кепш1л1к алдында оку, мерейгер ескертк1ш1нщ алдында оныц танымал елец шумактарын оку жэне т.б.). Жеке тулгаларды ужымдык эрекетке косканда, мэселен, рэамдер етк1зу шарасы оларга кушт1 эмоционалды эсер ету мумкш. Дш саласындагы рэамдердД зерттеген элеуметтанушы Эмиль Дюркгейм «кез-келген рэам жогары эмоционалды куйде ететшдДктен, б1ршшДден, оныц ужымдык жадыны тасымалдаушы, екшшДден, когамды узак жылдарга 61р!кт1руш1, ушшшДден, ужымдык б1регейл1кт1 сактаушы функциясын аткарады» (Дюркгейм, 2018; 536-537). Буган коса, элеуметтанушы еске алу рэамдерш талдай келе, оныц басты максаты - еткенге шолу жасау жэне сол аркылы езш-ез1 каз1рп когаммен сэйкестендДру сез1мдерш кайта жацарту. Осылайша, жылдан-жылга кайталанбалы жэне ужыммен бектлген еске алу рэс1мдер1 кепш1л1кпен зацды кубылыс ретшде кабылданады.
Соцгы жылдары кец таралган еске алу рэамдершц б1рше - тарихи тулгалардыц мерейтойларына орай олардыц
ескертюштершщ жанына гул шоктарын койып, гуламаныц кепш1л1кке танымал елец шумактарын оку практикаларын жаткызуга болады. Мэселен, 1997 жылы Астана каласыныц орталык кешелершщ б1р1, эр1 эк1мш1л1к гимараты алдындагы кеше атауын Лениннен Абайга езгерт1лу1 (Тоекин, 2008), ал 2010 жылы гимарат алдына КР Парламент Сенатыныц терагасы кызметшде болган К-Ж. Токаев жэне бурыцгы елорда эк1м1 Имангали
Тасмагамбетовпен Абайга ескертюш кою, жыл сайын бил1к ек1лдер1мен Абайдыц туган кутнде - 10 тамызда ескертк1ш жанына гул шоктарын койып, эдеби-поэтикалык шаралар уйымдастыру - бул естелштщ элеуметт1к-мэдени инфракурылымын жасактау эрекеттерше жаткызуга болады. Абай Кунанбаевтыц туган кунше арналган мундай жылсайынгы естел1к рэс1мдер1 жерплжт бил1к ек1лдер1нщ катысуымен Казакстанныц б1ршама калаларында етедД.
Корытындылай келе, кепш1л1кпен етк1з1лет1н жалпыулттык мерелел1к шаралар, кайталанбалы рэамдер ез кезепнде мнемоникалык акплердД бектп бил1к устемдшн арттырады. Мерекелеу барысында бил1кпен ендДр^етш символдык курылымдар мен куралдар «элеуметпк перформанс» кештнде кепш^ктщ эдеттеп колданысына етп, саяси коммуникацияныц айырыкша тур1 рет1нде дамуда.
Нэтижелер
ТэуелаздДк жылдарындагы коммемора-циялык практикаларды саралай келе, бил1кпен улттык естелДктерге катысты жургшлген рэамдер, б1ршшДден, ужымдык жадыны тасымалдаушы; екшшДден, урпакаралык байланысты узак жылдарга 61р!кт1руш1; ушшшДден, муддел топтар мен халыктыц катысу белсендДлшн арттыру аркылы бiрегейлiкт1 сактаушы функциясын аткаратыны аныкталды. Коммеморациялык акт1лердДц ж1ктел1м1 келесДдей нэтижелерге колжетаздД:
1. Нормативт1к-кукыктык коммеморация Казакстан тарихын тек ресейл1к-кецест1к кещстшнщ б1р белш рет1нде емес, элемдДк тарихтыц, кешпел1 еркениеттщ, турка элемшщ, Орталык Азия ещр1нщ б1р белш рет1нде алдыга шыгуга нег1зделд1. Б1р1нш1ден, бил1кт1ц азаматтык б1регейл1к пен улттык тарихи сананы кайта курылымдау эрекет1 десоветизация немесе антиколониалдык устанымныц ТэуелаздДк тацынан бастап ныгайганын керсетед1. Ек1нш1ден, тарихи-мэдени мурасын калпына келт1руге багытталган ек1
аукымды - «Мэдени мура» жэне «Рухани жацгыру» багдарламасыныц «Казакстанныц киел1 жерлершщ географиясы» арнайы жобасы, коммеморация практикаларыныц жалпыулттык сипат алгандыгы аныкталды. Дегенмен, «мура» угымына катысты накты жэне гылыми елшемдермен аныкталатын дэлелд эдДстемелш базаныц жоктыгы, «Рухани жацгыру» багдарламасы форматыныц жиД езгер1стерге ушырауы тарихи-мэдени мураны сактау практикасы тещрепидеп отандык зерттеулер кемеск1 концептуалды жалпылау децгешнде сакталып келедД.
2. Букаралык мэдени мерекелердД тойлау шарасы эркашан мемлекетпк саясатпен сэйкестенд1р1лген. Мэселен, Наурыз мейрамы катерл1 саяси езгерктерге байланысты ек1 рет кайта жандану Yрдiсiн еткердД. БДрДншДсД, Кецеспк кезецде улттык б1регейл1кке нуксан келтгру максатында 62 жыл бойы тыйым салганнан кешн 1989 жылы кайта мерекелену! ЕкДншДсД, 2022 жылгы «кацды кантар» окигасынан Президент ыкпалымен жацаша мазмунга ие болуы. Сонымен катар, ¥лыстыц улы б1л1кпен «сын-катерге тетеп берш, улттыц бекемдшн кайта дэделдеу» нышанымен белплендД. БилДк катысуымен
мерекенщ Алматы каласында аталып етглу де, сол кезецде саяси тураксыздыктыц бастауын алган кещспкп жаца идеологиямен толтыру эрекетг.
3. ТэуелаздДк жылдарындагы ономастикалык атаулардыц улттык т1лге жэне тарихи тагылымга сай езгеру YPДiсi «саяси эд1летт1л1кт1» орнату белпа. ЕлдД мекен атауларын езгертулерге катысты эртYрлi птрлердщ бар болуы ага буын мен жас буын тарихи жадыларындагы карама-кайшылыкты керсетед1.
4. Тарихи даталарды, гулама тулгалардыц мерейтойын атап ету коммемаративтгк практикалары (гул шоктарын кою, отшашулар, мерейгер ескертк1ш1нщ алдында оныц танымал елец шумактарын оку жэне т.б.) жылсайын немесе кезец-кезецмен кайталау непзшде халык жадысында мнемоникалык акплердД бекгтедД. Мерейтойлар эр буын еюлдерш тарихи окигадан белетш кашыктыкты б1лдДре отырып, оныц каз1рг1 окигамен байланысын растауга багыттайды.
Макала «Мэдени ландшафт: зерттеу мэселелерЬ> такырыбындагы диссертациялык зерттеу аясында эз1рленд1.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
«Абай Кунанбайулыныц 175 жылдык мерейтойыи дайыидау жэне етюзу женДндег1 мемлекетт1к комиссия куру туралы» Казахстан Республикасы Президентшщ 2019 жылгы 26 тамыздагы № 134 Жарлыгы // «Эд1лет» акпараттык-кукыктык жуйес1. [Электрои.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ U1900000134 (каралган кун1: 02.10.2022).
«Эк1мш1л1к-аумак,тык б1рл1ктерге, елд1 мекендердщ курамдас бел1ктерiие атау беру, оларды кайта атау, соидай-ак олардыц атауларыиыц траискрипциясыи иак,тылау мен езгерту кезшде ти1ст1 аумак халкыиыц шюрш ескеру кагидаларыи бек1ту туралы» Казахстан Республикасы Yк1метДи1ц 2014 жылгы 24 акпандагы № 138 каулысы // «Эд1лет» акпараттык-кукыктык ЖYЙес1[Электрои.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000138 (каралгаи ^т: 23.08.2022).
«1шкД жэне сырткы саясаттыц 2004 жылга ариалгаи иег1зг1 багыттары» Президеитт1ц Казахстан халкы-иа Жолдауы. Астана, 2003 жылгы 4 сэу1р // «Эд1лет» акпараттык-кукыктык ЖYйес1. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030002004_ (каралгаи KYи1: 27.10.2022).
«Казахстан Республикасындагы т1л саясатыи 1ске асырудыц 2020 - 2025 жылдарга ариалгаи мемлекетпк багдарламасын бейту туралы» Казахстан Республикасы Yк1мет1иiц 2019 жылгы 31 желтоксаидагы № 1045 каулысы // «Эд1лет» акпараттык-к,укык,тык ЖYйес1. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet. zan.kz/kaz/docs/P1900001045 (каралгаи KYи1: 16.09.2022).
«Казахстан Республикасыныц мемлекеттiк сэйкестiлiгiи калыптастыру тужырымдамасы туралы» Казахстан Республикасы Президеитiнiц 1996 жылгы 23 мамырдагы №2995 Экiмi // «Эд1лет» акпарат-
тык-кукыктык ЖYйесi. [Элекгрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/N960002995_/ links (каралган куш: 05.10.2022).
«Казак топонимдерш орыс гiлiнде транскрипциялауды регке келгiру/ Казакстан Республикасыныц жекелеген эюмшШк-территориялык бiрлiкгершщ атаулары мен атауларды езгерту туралы »Казахстан Республикасыныц 1993 жылгы 4 мамырдагы Жогаргы Соты Президиумыныц Каулысы // «Эдiлег» акпа-раттык-кукыктык ЖYйесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/P930004000_ (ка-ралган KYнi: 10.10.2022).
«¥лттык рухани жацгыру» улттык жобасын бекiгу туралы» Казахстан Республикасы Yкiмегiнiц 2021 жылгы 12 казандагы № 724 каулысы // «Эдыет» акпараттык-кукыктык ЖYйесi. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000724 (каралган куш: 02.10.2022).
Meyer S./ "Dwie drogi do alei Stalina. Zmiany nazw ulic w Warszawie i Berlinie Wschodnim (1945-1950)", in W pofowie drogi. Warszawa miedzy Paryzem a Kijowem, ed. Jerzy Kochanowski. - Warszawa: Trio, 2006. - P. 105-174.
Арт-проект «1937: Территория Памяти I Жоктау»: Каталог. - Алматы: 2013. - 168 c.
Ассман А. Рефреймируя память. Между индивидуальными и коллективными формами конструирования прошлого // Интернет-журнал «ГЕФТЕР». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: http://gefter.ru/ archive/11839 (каралган KYнi: 25.10.2022).
Аяган Б. Г. Модернизация исторической науки в независимом Казахстане // История и современное мировоззрение. - 2020. - Т. 2. - № 3. - С. 54-61
Байпаков К. Реализуется программа «Культурное наследие» // Наука и высшая школа Казахстана. -2004.
Бекус Н., Медеуова К. Смена эпох как смена столиц: Астана как глобальный центр // Журнальный клуб Интелрос «Неприкосновенный запас» №6, 2011 [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: http://www.intelros. ru/readroom/nz/neprikosnovennyy-zapas-80-2011/12771-smena-epoh-kak-smena-stolic-astana-kak-globalnyy-centr.html (каралган KYнi: 20.10.2022).
Ефремова В.Н. Государственные праздники как инструменты символической политики: Возможности теоретического описания // Символическая политика: Сб. науч. тр. / РАН. ИНИОН. Центр социал. науч.-информ. исслед. Отд. полит. науки; Ред. кол.: Малинова О.Ю., гл. ред., и др. - М., 2014. - Вып. 2: Споры о прошлом как проектирование будущего. - 232 с.
Жакеев М. В Астане открыт памятник великому Абаю // МИА «Казинформ». [Электрон.ресурс]. -2022. - URL: https://www.inform.kz/ru/v-astane-otkryt-pamyatnik-velikomu-abayu_a2279775 (каралган KYнi: 28.10.2022).
Искалиев Р. Керку-амал или ^TOp^ На^ык мейpамы. Возрожденный Наурыз мейрамы после 62 лет забвения // Информационно-познавательный портал «El.kz». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https:// el.kz/ru/news/samopoznanie/chepez_gody-_peppessii_i_golod-_istopiya_naupyz_meypamy/ (каралган KYнi: 09.09.2022).
Концепцию становления исторического сознания в Республике Казахстан // Газета «Deutschе Allgemeine Zeitung (DAZ). [Электронный ресурс] - 2013 - URL: https://daz.asia/ru/kontseptsiya-stanovleniya-istoricheskogo/ (каралган кун: 05.10.2022).
Кабышулы F. Казакты кырган Мирзоянды неге эспеттеп отырмыз? // Qazaquni.kz акцараттык агентть ii. -https://qazaquni.kz/tarikh/28550-mirzoyannyi-aza-abyir-asyi-ayyispa (каралган куш: 09.10.2022).
Кайратулы Б. Береке басы - Наурыз, казына куты - Тайказан // «Егемен Казакстан» газетг [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://egemen.kz/article/268819-bereke-basy-%E2%80%93-nauryz-qazyna-quty-%E2%80%93-tayqazan (каралган куш: 19.10.2022).
Караманова М.С. Казакстанныц «Мэдени мура» мемлекеттш багдарламасы: оныц ЖYзеге асыру ке-зецдерi мен магынасы // Qazaqstan Tarihy порталы. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://e-history.kz/ kz/first-president/show/12320/ (каралган куш: 27.10.2022).
К-Ж.Токаев. Абай - рухани реформатор // «Егемен Казакстан» газетг [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://egemen.kz/article/244790-qasym-zhomart-toqaev-abay-%E2%80%93-rukhani-reformator (каралган куш 20.10.2022).
К-Ж.Токаев. Тэуелаздш бэршен кымбат // Егемен Казакстан» газетг [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://egemen.kz/article/260146-tauelsizdik-barinen-qymbat (каралган куш: 20.10.2022).
Молдабеков Ж. Культурное наследие как проблема: характерные черты и исследовательская позиция // Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. - 2011. - № 2 (37). - С. 110-114
Нацтыбай Е. Абайдьщ 175 жылдыгы элем картасында цандай i3 цалдырды // МИА «Казинформ». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://www.inform.kz/kz/abaydyn-175-zhyldygy-alem-kartasynda-kanday-iz-kaldyrdy_a3822014 (царалган KYнi: 18.09.2022).
Нора П. Всемирное торжество памяти // Неприкосновенный запас. - 2005. -№2-3. - С. 42.
Нора П. Эра коммемораций // Франция - память. СПб.: Изд-во СПб. ун-та, 1999. - 328 с.
Нора П., Озуф, М., Ж. де Пюимеж, М. Винок. Франция-память / Пер. с фр.: Дина Хапаева. - СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. - 325 с.
Огоновская И.С. Коммеморативные практики как инструмент сохранения памяти о военной истории России // Международная научно-практическая конференция к 80-летию начала Великой Отечественной войны. Оренбург, 28-29 мая 2021 г.: сб. науч. статей / науч. ред. Р.Р. Хисамутдинова. - Оренбург: изд-во ОГПУ, 2021. - 340 с.
Празднование Навруза в ЮНЕСКО // ЮНЕСКО-ныц ресми сайты. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://ru.unesco.org/silkroad/events-festivals/prazdnovanie-navruza-v-yunesko (царалган куш: 02.10.2022).
Сахова Г. Как возрождалось историко-культурное наследие Казахстана за годы Независимости // МИА «Казинформ». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://www.inform.kz/ru/kak-vozrozhdalos-istoriko-kul-turnoe-nasledie-kazahstana-za-gody-nezavisimosti_a3768102 (царалган куш: 28.10.2022).
Символическая политика: Сб. науч. тр. / РАН. ИНИОН. Центр социал. науч.-информ. исслед.; Отд. полит. науки; Ред. кол.: Малинова О.Ю., гл. ред., и др. - М., 2015. - Вып. 3: Политические функции мифов. - 371 с.
Стенограмма заседания рабочей группы Национального совета по государственной политике при Президенте Республики Казахстан о разработке Концепции формирования новой государственной идентичности. - 27 декабря 1993 г. // Архив Президента Республики Казахстан Ф. 5-Н, Оп. 1, Д. 3087. - Л. 1-23.
Сулейменов А. Возрождение праздника // Qazaqstan Tarihy порталы. [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: https://e-history.kz/ru/news/show/32488/ (царалган куш 08.10.2022).
Тоекин А. Казахстан: Жителям Астаны опять придется привыкать к многочисленным новым названиям улиц // Информационное агентство «Фергана». [Электрон.ресурс]. - 2022. - URL: http://www.ferghana. ru/article.php?id=5582 (царалган куш: 28.10.2022).
Шелегина О. Н., Жетпысбаев С. К. Государственная политика Республики Казахстан. Вестник НГУ. Серия: История, филология. -2018. - Том 17. - № 8. - С. 30-37
Апполонов А.А. Элементарные формы религиозной жизни: тотемическая система в Австралии. -Москва: Издательский дом «Дело» РАНХиГС, 2018. - С. 536-537.
Ф.М. Мусатаева
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Коммеморативная политика в Независимом Казахстане
Аннотация. В статье анализируется коммеморативная политика в Казахстане в период с 90-х годов по настоящее время. В ходе классификации коммеморативных практик продемонстрирована частичная причастность государства к осуществлению тех или иных мероприятий. Установлено, что проводимая властями коммеморативная политика проводится в соответствии с запросами общества, или процесс ее дальнейшего продвижения находит продолжение заинтересованными лицами с задачей «установления исторической справедливости».
В данной статье предпринята попытка классифицировать памятные практики на четыре типа, путем дифференциации актов государственного уровня, являющихся инструментами коммеморации. Классификация коммеморативных актов определялась по содержательной структуре, с целью доказательства репрезентативности каждой классификации применялся кейс-метод. В практических кейсах изучена
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 4(141)/2022 213
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
результативность нормативных актов, направленных на модернизацию национальной памяти; идеологическая значимость отмечаемых широкой публикой праздников и юбилеев; влияние топонимических изменений. Кроме того, проведенный ретроспективный анализ мероприятий празднования Наурыз мейрамы и юбилея Абая Кунанбайулы показал, что их идеологическое значение и сценарий обусловлены текущими политическими изменениями.
Анализируя коммеморативные практики за годы независимости, выявлено, что акты, проводимые властями в отношении национальных воспоминаний, выполняют несколько функций: во-первых, носителя коллективной памяти; во-вторых, объединяющего межпоколенческие связи на долгие годы; в-третьих, хранителя идентичности посредством повышения активности участия заинтересованных групп и населения.
В изучении темы статьи использованы теории ученых Эмиля Дюркгейма, Пьера Нора, Алейды Ассман, материалы информационно-правовой системы нормативных правовых актов Республики Казахстан «Адилет» и сведения массовой информации, опубликованные в открытых источниках интернета.
Ключевые слова: места памяти; коммеморация; коммеморативная политика; коммеморативные практики; историческое сознание; национальная память; ревитализация; историческая справедливость.
F.M. Musatayeva
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Commemorative policy in Independent Kazakhstan
Abstract. In the article, the commemorative policy in Kazakhstan is analyzed in the period from the 90s to the present. During the classification of commemorative practices, the partial involvement of the state in the implementation of certain measures is demonstrated. It is established that the commemorative policy pursued by the authorities is carried out in accordance with the requests of society, or the process of its further promotion is continued by people who are interested in the task of «establishing historical justice».
This article attempts to classify memorable practices into four types by differentiating state-level acts that are instruments of commemoration. The classification of commemorative acts was determined by the content structure in order to prove the representation of each classification, a case method was used. In practical cases, the effectiveness of normative acts aimed at modernizing national memory, the ideological significance of holidays and anniversaries celebrated by the general public, and the impact of toponymic changes are studied. In addition, a retrospective analysis of such events as the celebration of Nauryz and the anniversary of Abai Kunanbayuly showed that their ideological significance and scenario are due to current political changes.
By analyzing the commemorative practices over the years of independence, it was revealed that the acts carried out by the authorities in relation to national memories perform several functions: first, carrying the collective memory; second, uniting intergenerational ties for many years; third, keeping identity by increasing participation of interested groups and the population.
In the study of the article topic, the theories of Emile Durkheim, Pierre Nor, Aleida Assman, «Adilet» legal system of regulatory legal acts of the Republic of Kazakhstan and mass media data published in open Internet sources were used.
Keywords: places of memory; commemoration; commemorative policy; commemorative practices; historical consciousness; national memory; revitalization; historical justice.
References
«Abaj Qynanbajylynyn 175 zhyldyq merejtojyn dajyndau zhane otkizu zhonindegi memlekettik komissija qyru turaly» Qazaqstan Respublikasy Prezidentinin 2019 zhylgy 26 tamyzdagy No. 134 Zharlygy [Decree of the president of the Republic of Kazakhstan dated August 26, 2019 No. 134» on the creation of a state commission for the preparation and holding of the 175th anniversary of Abay Kunanbayuly], «Аdilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kуkyktyk aktilerinin akparattyk-kуkyktyk zh^esi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1900000134, [in Kazakh]. (accessed: 02.10.2022).
«Akimshilik-aumaqtyq birlikterge, eldi mekenderdin qyramdas bolikterine atau beru, olardy qajta atau, sondaj-aq olardyn ataularynyn transkripcijasyn naqtylau men ozgertu kezinde tiisti aumaq halqynyn pikirin eskeru qagidalaryn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ykimetinin 2014 zhylgy 24 aqpandagy No. 138 qaulysy [Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated February 24, 2014 No. 138» on approval of the rules for naming administrative-territorial units, components of settlements, renaming them, as well as taking into account the opinion of the population of the relevant territory when clarifying and changing the transcription of their names], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000138, [in Kazakh]. (accessed: 23.08.2022).
«Ishki zhane syrtqy sajasattyn 2004 zhylga arnalgan negizgi bagyttary» Prezidenttin Qazaqstan halqyna Zholdauy. Astana, 2003 zhylgy 4 sauir [The main directions of domestic and foreign policy for 2004» address of the president to the people of Kazakhstan. Astana, April 4, 2003], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030002004_, [in Kazakh]. (accessed: 27.10.2022).
«Qazaqstan Respublikasyndagy til sajasatyn iske asyrudyn 2020 - 2025 zhyldarga arnalgan memlekettik bagdarlamasyn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ykimetinin 2019 zhylgy 31 zheltoqsandagy No. 1045 qaulysy [Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated December 31, 2019 No. 1045» on approval of the state program for the implementation of the language policy in the Republic of Kazakhstan for 2020-2025»], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900001045, [in Kazakh]. (accessed: 16.09.2022).
«Qazaqstan Respublikasynyn memlekettik sajkestiligin qalyptastyru tyzhyrymdamasy turaly» Qazaqstan Respublikasy Prezidentinin 1996 zhylgy 23 mamyrdagy No.2995 Okimi [Order of the president of the Republic of Kazakhstan dated May 23, 1996 No. 2995» on the concept of formation of the state identity of the Republic of Kazakhstan»], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/N960002995_/ links, [in Kazakh]. (accessed: 05.10.2022).
«Qazaq toponimderin orys tilinde transkripcijalaudy retke keltiru, Qazaqstan Respublikasynyn zhekelegen akimshilik-territorijalyq birlikterinin ataulary men ataulardy ozgertu turaly »Qazaqstan Respublikasynyn 1993 zhylgy 4 mamyrdagy Zhogargy Soty Prezidiumynyn Qaulysy [Resolution of the Presidium of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated May 4, 1993 «on streamlining the transcription of Kazakh toponyms in Russian, changing the names and names of individual administrative and territorial units of the Republic of Kazakhstan], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/rus/docs/P930004000_, [in Kazakh]. (accessed: 10.10.2022).
«Ylttyq ruhani zhangyru» ylttyq zhobasyn bekitu turaly» Qazaqstan Respublikasy Ykimetinin 2021 zhylgy 12 qazandagy No. 724 qaulysy [Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated October 12, 2021 No. 724 «on approval of the National Project» National Ruhani zhangyru], «Adilet» Kazakstan Respublikasy normativtik kykyktyk aktilerinin akparattyk-kykyktyk zhyjesi [Information and legal system of normative legal acts of the Republic of Kazakhstan «Adilet»]. Available at: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ P2100000724, [in Kazakh]. (accessed: 02.10.2022).
Meyer S., "Dwie drogi do alei Stalina. Zmiany nazw ulic w Warszawie i Berlinie Wschodnim (1945-1950)", in W polowie drogi. Warszawa miedzy Paryzem a Kijowem, ed. Jerzy Kochanowski, 106 (Warszawa: Trio 2006), pp. 105-174. [in Polish].
Art-proekt «1937: Territorija Pamjati I Zhoqtau». [1937: The Territory of Memory I Joktau] (Katalog. -Almaty: 2013. - 168 p.), [in Russian]
Assman A. Refrejmiruja pamjat'. Mezhdu individual'nymi i kollektivnymi formami konstruirovanija proshlogo [Reframing memory. Between individual and collective forms of constructing the past] (Online magazine «GEFTER»). Available at: http://gefter.ru/archive/11839, [in Russian] (accessed: 25.10.2022).
Ajagan B. G. Modernizacija istoricheskoj nauki v nezavisimom Kazahstane [Modernization of business science in independent Kazakhstan] (History and modern worldview. 2020. Vol. 2. No.3, pp. 54-61), [in Russian]
Bajpakov K. Realizuetsja programma «Kul'turnoe nasledie» [The program «Cultural Heritage» is being implemented] (Science and higher school of Kazakhstan. 2004), [in Russian]
Bekus N., Medeuova K. Smena jepoh kak smena stolic: Astana kak global'nyj centr [The Change of Epochs as a change of Capitals: Astana as a global center] (Intelros Magazine Club «Inviolable reserve» No. 6, 2011) Available at: : http://www.intelros.ru/readroom/nz/neprikosnovennyy-zapas-80-2011/12771-smena-epoh-kak-smena-stolic-astana-kak-globalnyy-centr.html, [in Russian] (accessed: 20.10.2022).
Efremova V.N. Gosudarstvennye prazdniki kak instrumenty simvolicheskoj politiki: Vozmozhnosti teoreticheskogo opisanija // Simvolicheskaja politika: [Public holidays as instruments of symbolic policy: Possibilities of theoretical description // Symbolic politics: Sat. sci. tr.] (Sat. nauch. tr. / RAS. INION. The Center of social. scientific.-inform. research Department of polit. Sciences; Ed. Col.: Malinova O.Yu., gl. ed., et al. - M., 2014. - Vol. 2: Disputes about the past as the design of the future. - 232 p.) [in Russian]
Zhakeev M. V Astane otkryt pamjatnik velikomu Abaju [A monument to the great Abai has been opened in Astana] (MIA «Kazinform»). Available at: : https://www.inform.kz/ru/v-astane-otkryt-pamyatnik-velikomu-abayu_a2279775, [in Russian] (accessed: 28.10.2022).
Iskaliev R. Korisu-amal ili istopija Naupyz mejpamy. Vozrozhdennyj Nauryz mejramy posle 62 let zabvenija [Korisu-amal or the history of Nauryz meirama.The reborn Nauryz of Meiram after 62 years of oblivion] (Information and educational portal «El.kz»). Available at: https://el.kz/ru/news/samopoznanie/chepez_gody-_ peppessii_i_golod-_istopiya_naupyz_meypamy/, [in Russian] (accessed: 09.09.2022).
Koncepciju stanovlenija istoricheskogo soznanija v Respublike Kazahstan [The concept of the formation of historical consciousness in the Republic of Kazakhstan] (Newspaper «Deutsche Allgemeine Zeitung (DAZ). Available at: https://daz.asia/ru/kontseptsiya-stanovleniya-istoricheskogo/ [in Russian] (qaralgan kYn: 05.10.2022).
Qabyshyly G. Qazaqty qyrgan Mirzojandy nege aspettep otyrmyz? [Why do we support Mirzoyan, who killed the Kazakh?] (Qazaquni.kz news agency). Available at: https://qazaquni.kz/tarikh/28550-mirzoyannyi-aza-abyir-asyi-ayyispa, [in Kazakh] (accessed: 09.10.2022).
Qajratyly B. Bereke basy - Nauryz, qazyna qyty - Tajqazan [Bereke Basa-Nauryz, treasure casket-Taikazan] (The newspaper «Egemen Kazakhstan».). Available at: https://egemen.kz/article/268819-bereke-basy-%E2%80%93-nauryz-qazyna-quty-%E2%80%93-tayqazan, [in Kazakh] (accessed: 19.10.2022).
Qaramanova M.S. Qazaqstannyn «Madeni myra» memlekettik bagdarlamasy: onyn zhYzege asyru kezenderi men magynasy [State program of Kazakhstan «cultural heritage»: stages and meaning of its implementation] (Qazaqstan Tarihy portals). Available at: https://e-history.kz/kz/first-president/show/12320/, [in Kazakh] (accessed: 27.10.2022).
Q-Zh.Toqaev. Abaj - ruhani reformator [Abai - Rouhani is a reformer] (The newspaper «Egemen Kazakhstan»). Available at: https://egemen.kz/article/244790-qasym-zhomart-toqaev-abay-%E2%80%93-rukhani-reformator, [in Kazakh] (accessed: 20.10.2022).
Q-Zh.Toqaev. Tauelsizdik barinen qymbat [Independence is more precious than anything] The newspaper «Egemen Kazakhstan»). Available at: https://egemen.kz/article/260146-tauelsizdik-barinen-qymbat, [in Kazakh] (accessed: 20.10.2022).
Moldabekov Zh. Kul'turnoe nasledie kak problema: harakternye cherty i issledovatel'skaja pozicija [Cultural heritage as a problem: characteristics and research position] (Bulletin of the Treasury. Philosophy series. Cultural Studies series. Political Science series. No. 2 (37). 2011. pp. 110-114). [in Russian]
Naqtybaj E. Abajdyn 175 zhyldygy alem kartasynda qandaj iz qaldyrdy [What Mark did the 175th anniversary of Abai leave on the world map] (MIA «Kazinform»). Available at: https://www.inform.kz/kz/abaydyn-175-zhyldygy-alem-kartasynda-kanday-iz-kaldyrdy_a3822014, [in Kazakh] (accessed: 18.09.2022).
Nora P. Vsemirnoe torzhestvo pamjati [World Celebration of Memory] (The inviolable reserve. 2005. No.2-3, p. 42), [in Russian]
Nora P. Jera kommemoracij [The Era of Commemorations] (France is a memory. St. Petersburg : Publishing House of St. Petersburg University, 1999 - 328 p.), [in Russian]
Nora P., Ozuf, M., Zh. de Pjuimezh, M. Vinok. Francija-pamjat' / Per. s fr.: Dina Hapaeva. [France-memory / Translated from French: Dina Khapaeva] ( St. Petersburg, Publishing House of St. Petersburg University, 1999. - 325 p.), [in Russian].
Ogonovskaja I.S. Kommemorativnye praktiki kak instrument sohranenija pamjati o voennoj istorii Rossii [Commemorative Practices as a tool for Preserving the Memory of Russia's Military History] (International
scientific and Practical conference dedicated to the 80th anniversary of the beginning of the Great Patriotic War. Orenburg, May 28-29, 2021: sat. sci. articles / scientific ed. by R.R. Hisamutdinova. - Orenburg: OGPU Publishing House, 2021. 340 p.), [in Russian].
Prazdnovanie Navruza v JuNESKO [Celebration of Navruz at UNESCO]( Official UNESCO website.), Available at: https://ru.unesco.org/silkroad/events-festivals/prazdnovanie-navruza-v-yunesko [in Russian] (accessed 02.10.2022).
Sahova G. Kak vozrozhdalos' istoriko-kul'turnoe nasledie Kazahstana za gody Nezavisimosti [How the historical and cultural heritage of Kazakhstan has been revived over the years of Independence] (MIA «Kazinform»). Available at: : https://www.inform.kz/ru/kak-vozrozhdalos-istoriko-kul-turnoe-nasledie-kazahstana-za-gody-nezavisimosti_a3768102, [in Russian] (accessed: 28.10.2022).
Simvolicheskaja politika: Sb. nauch. tr. [Symbolic politics: Sat. sci. tr.] (M., 2015. - Issue 3: Political functions of myths), [in Russian].
Stenogramma zasedanija rabochej gruppy Nacional'nogo soveta po gosudarstvennoj politike pri Prezidente Respubliki Kazahstan o razrabotke Koncepcii formirovanija novoj gosudarstvennoj identichnosti. - 27 dekabrja 1993 g. [Transcript of the meeting of the working group of the National Council for State Policy under the President of the Republic of Kazakhstan on the development of the Concept of the formation of a new state identity] (Archive of the President of the Republic of Kazakhstan F. 5-N, Op. 1, d. 3087. - l. 1-23.), [in Russian].
Sulejmenov A. Vozrozhdenie prazdnika [Revival of the holiday] (Kazakhstan Tarihy Portal). Available at: : https://e-history.kz/ru/news/show/32488/, [in Russian] (accessed 08.10.2022).
Toekin A. Kazahstan: Zhiteljam Astany opjat' pridetsja privykat' k mnogochislennym novym nazvanijam ulic [Kazakhstan: Astana residents will have to get used to numerous new street names again] (Ferghana News Agency.). Available at: : http://www.ferghana.ru/article.php?id=5582, [in Russian] (accessed: 28.10.2022).
Shelegina O. N., Zhetpysbaev S. K. Gosudarstvennaja politika Respubliki Kazahstan. [State policy of the Republic of Kazakhstan.] (Bulletin of the NSU. Series: History, Philology. 2018. Volume 17, No. 8. pp. 30-37), [in Kazakh].
Jelementarnye formy religioznoj zhizni: totemicheskaja sistema v Avstralii [Elementary forms of Religious Life: the Totemic system in Australia] (Publishing House «Delo» RANEPA, 2018. pp. 536-537.), [in Russian].
Авторлар туралы мэлiмет:
Мусатаева Фарида Магауиякы-зы - Мэдениеттану мамандыгы бойынша докторант, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университет^ Астана, Казахстан.
Mussatayeva Farida Magauievna - Ph.D. student in Culturalogy, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
