16Х1Х г. екiншi жартысы мен ХХ г. басындагы жерплшт к,азак, элитасы жэне оныц трансформациясы (Ак,тебе ещршщ материалдары негiзiнде)
Гульбану Б. Избасарова1, Асылбек Т. Мэден2
К. Жубанов атындагы Ацтвбе вщрлЫ университетI Ацтвбе, Казахстан
^Корреспонденция Yшiн автор: assylbek_maden@mail.ru
1https: //orcid.org/0000-0002-4123-7501 2https: //orcid.org/0000-0003-4498-8105 Б01: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-29-50
Ацдатпа. Макалада Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басындагы жергiлiктi казак элитасыныц когамдык-саяси кызмета мен оныц трансформациясы карастырылган. 18601890 жылдардагы экiмшiлiк-саяси реформалардыц нэтижесщде Орынбор eлкесiнiц казактарында жаца эюмштк бeлiнiс енгiзiлiп/ жергiлiктi баскару негiзiнде болыс баскарушысы, ауыл старшындары сынды лауазымды билiк eкiлдерi енгiзiлдi. Макалада осы болыс баскарушысы мен ауыл старшындарыньщ функционалдык кызметi мен мiндеттерi «Ережелер» баптары негiзiнде талданады.
Авторлар осы Х1Х гасырдыц 60-90 жылдардагы ережелердщ негiзiнде халыктык сот, болыстык молда кызметтершщ енгiзiлуiн де карастырып, ол eзгерiстердiц казак когамындагы элеуметик катынастарга, оган катысушы билер мен дш eкiлдершiц кызметi мен мэртебесше ыкпал етуiн зерделейдi. Сол сиякты макалада байлар институтыныц аталмыш кезецдеп трансформациясы жеке талданады.
Х1Х гасырдыц екiншi жартысындагы жергШкл казак элитасыныц курамына болыстар мен ауыл старшындарынан баска халыктык сот кызметш аткарган билер, болыстык молдалар, байлар, аксакалдар, баска да ип жаксылар жатады. Булардыц барлыгы когамда бедел мен ыкпалга ие тулгалар болды. Уакыт eте болыс баскарушысы мен ауыл старшындары казак когамына ащсш, оныц элеуметтiк курылымыныц ажырамас бiр бeлiгiне айналды. Бiз карастырып отырган кезецде аталган жергiлiктi элита eкiлдерiнiц когамдагы кызметi мен болмысы айтарлыктай eзгерiске ушырады. Осы трансформациялык Yрдiстер макалада жан-жакты зерделенедь
К,орытындыда авторлар жергiлiктi казак элитасыныц трансформациясына катысты бiркатар бастапкы тYЙiндер келтiредi: 1. Жергiлiктi казак элитасы Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасыр басындагы казак когамыныц негiзгi дiцгегiн курады. Ыкпалды болыстар, билер, дши кайраткерлер, байлар, ауыл аксакалдары eзара байланыса эрекет жасап, халыктыц тYЙiткiлдi мэселелерiн шешудi жалгастырды; 2. Жаца реформа негiзiнде бектлген болыс баскарушылары да уакыт eте казак когамымен кабылданып, саяси-когамдык eмiрдегi басты лауазымды тулгага айналды; 3. Жергткл казак элита eкiлдерi аталган кезецде элеуметтiк мэртебесi мен саяси ыкпалдылыгы жагынан трансформацияга ушырады. Патша Yкiметi сайланбалы лауазымдар, тYрлi шектеулер енгiзу аркылы казак билерiнiц/ байларыныц, дiн eкiлдерiнiц/ баска да ип-жаксыларыныц беделi мен халык арасындагы кызметш шектеуге тырысты. Кецес Yкiметiнiц орнауымен казак халкы мен элита eкiлдерiнiц мал-мYлкiне шабуыл жасалып, олардыц когамдагы беделi мен мэртебесiне соккы жасалды.
ТYЙiн сездер: реформа; элита; султан; болыс; старшын; бай; би; ишан; хазiрет; молда; трансформация.
Received 31 March 2022. Revised 04 April 2022. Accepted 15 May 2022. Available online 30 June 2022.
For citation:
Izbassarova G.B., Maden A.T. The local kazakh elite in the second half of the Х1Х century and the beginning of the XX century and its transformation (based on the materials of Aktobe region) // Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. - Vol. 139. - №. 2. - С. 29-50. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-29-50
Для цитирования:
Избасарова Г.Б., Маден А.Т. Казахская региональная элита второй половины Х1Х-начала ХХ в. и ее трансформация (по материалам Актюбинского региона) // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Т. 139. - №. 2. - С. 29-50. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-29-50
Kipicne
ДэсгYрлi казак когамыныц эр кезецде елдш, аймактык жэне жергШкл децгейдеп элитасы болды. Патшалык Ресей Yкiметiнiц отарльщ саясаты терецдеп, жаца реформалары кке косылган сайын казактыц элита топтары ел баскару, когамга ыкпал ету мYмкiндiктерiнен айырылды. Олар жоспарлы тYрде билштен шеттетiлдi.
1868 жылы 21-казанда бектлген «Орал, Торгай, Акмола жэне Семей облыстарын баскару жeнiндегi уакытша ереже» бойынша Орынбор eлкесi казактарыныц
территориясында Орал, Торгай облыстары курылып, жаца эюмштк бeлiнiс iске косылды. Осы «Уакытша ереже» бойынша баскарудыц жаца жYЙесi енгiзiлiп, оныц облыстык жэне уездш баскарудан турган жогаргы звеносы, болыстык жэне ауылдык баскарудан куралган тeменгi звеносы курылды. Жаца баскару жYЙесi бойынша болыстар мен ауылдарды баскару казактарга берiлiп, жергiлiктi баскаруга ерекше кец1л бeлiндi. Бул реформаныц басты ерекшелiгi султандар сословиесiнiц айрыкша мэртебесiнiц жойылып, жергiлiктi баскару лауазымдарына букара халык eкiлдерiмен бiр катарда сайлануы болды.
Сонымен 1868 жылгы «Уакытша ереже» бойынша жергiлiктi казак элитасыныц курамында айтарлыктай eзгерiстер орын алды. Мемлекеттiк-бюрократиялык
кагидаттар бойынша болыс баскарушылары, ауыл старшындары, халыктык соттар,
болыстык молдалар сынды лауазымды тулгалар пайда болды. Олардан баска ресми лауазымды тулга болмаса да халык арасында беделi мен ыкпалы бар билер, дiн eкiлдерi, аузы дуалы аксакалдар, байлар осы жергШкл казак элитасыныц негiзiн курады.
Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басында жергiлiктi казак элитасы когамдагы рeлi мен кызметi жагынан айтарлыктай трансформацияга ушырады. Аталмыш кезецде отарлык экiмшiлiкке кызмет еткен болыс баскарушысы, ауыл старшындарыныц кызметiн бакылау тетiктерi кYшейтiлумен болды. Ал халыктык сот, болыстык молда сынды лауазымды тулгалардан баска жергiлiктi халыкка кызмет еткен билердщ, ауыл аксакалдарыныц, дш eкiлдерiнiц, байлардыц, т.б. беделдi тулгалардыц кызметi катац бакылауга алынды. Бул тургыда патша Yкiметi халыкпен етене жакын осы элита eкiлдерiнiц беделi мен ыкпалын тYрлi айла-амалдармен шектеуге тырысып бакты. Сайланбалы билер мен молдалардыц бекiтiлуi сол саясаттыц бастамасы болды.
Дегенмен, казак когамыныц дэстYрлi элеуметтiк курылымы кYштеп eзгергетiлiп, оган катысушы элита eкiлдерiнiц ыкпалы мен рeлi шектелгенмен, олардыц кызметiнiц сапасы мен тиiмдiлiгi тeмендей коймады. Когамдагы барлык элеуметтiк топтар eзiнiц кунделжт1 кызметiн жалгастырды. Билер сайланбалы болганмен халык билер сотына
жYгiнудi токтатпады, эр болыска 6ip молда сайланганмен ауыл-ауылдагы молдалар, тагы баска дш кайраткерлерi рухани-агартушылык кызметш токтатпады, сайланбалы болыстар жэне ауыл старшындары жергiлiктi беделдi
тулгалардыц, ауыл аксакалдарыныц пiкiрiн ескере отырып, шешiм кабылдады. 0йткеш, олар халык eKL^Aepi болатын жэне олардыц айтканы калыц букараныц талап-тiлегi едi. Мше, осылай патшалык заман аякталып, кецес Yкiметi орнаганга дейiн жалгасты. Кецес Yкiметi орнаганнан кейiн аталмыш жергШкл элита eкiлдерiне, олардыц ыкпал-беделi мен мал-мYлкiне шабуыл басталды. Бул макаламызда жергiлiктi элитаныц кызметi тарихыныц осы жэне баска да езеки мэселелерiн карастыратын боламыз.
Материалдар мен эдктер
Макаланы дайындау барысында дерек ретщде 1868 жылгы «Орал, Торгай, Акмола жэне Семей облыстарын баскару женшдеп уакытша ереже», 1891 жылгы «Акмола, Семей, Жетiсу, Орал жэне Торгай облыстарын баскару жeнiндегi ереже» мэтщдер^ К,азакстан Республикасыныц орталык мемлекетик архивi кужаттары, Актебе облысыныц Ыргыз, Алга аудандарына жасалган экспедиция материалдары пайдаланылды. Аталган «Ереже» баптары бойынша болыс баскарушысы, ауыл старшыны, халыктык сот, болыстык молда сынды бекгг1лген лауазымды тулгалалардыц кызмет аясы, олардыц кукыктары мен мiндеттерi, олардыц уакыт ете eзгерiске тYсуi зерттелдь
Макаланы жазу барысында тарих гылымында калыптаскан тарихилык, гылымилык, объективтШк, жYЙелiлiк кагидалары басшылыкка алына отырып, ретроспективалык шолу, салыстырмалы талдау, деректщ шынайылык децгейiн аныктау, интервью алу эдiстерi пайдаланылды.
Талк,ылау
Отандык тарихнамада соцгы кезецде дэстYрлi билер, байлар институты, дш eкiлдерi тобы, патша Yкiметiнiц реформалары аркылы бектлген жаца лауазымды тулгалар болыс баскарушылары, ауыл старшындары, халыктык соттар, болыстык молдалар жэне олардыц кызмет туралы тарихи зерттеулер, гылыми макалалар кeптеп жарык кeруде.
Бiз карастырып отырган болыс баскарушысы институты туралы
Г.С.Султангалиеваныц (Волости и волостные, 2018; Институт волостных, 2018), Т.Т.Далаеваныц (Далаева, 2015; Далаева, 2016), Б.Маликовтыц (Маликов, 2017) ецбектерi жарияланган. Бул зерттеулерде казак даласындагы болыс баскарушысы институтыныц кызметi, оныц енпзьлу тарихы, олардыц ресейлiк eкiметпен eзара эрекеттестiгi, Х1Х гасыр мен ХХ гасыр басындагы болыстардыц сайлану жэне кызметке бекiтiлу ерекшелiктерi, болыстык съездер, олардыц eту барысы жэне шешiмдерi карастырылып, Торгай облысыныц болыс баскарушыларыныц тiзiмi, оларга катысты тарихи мэлiметтер келтiрiледi. Авторлар казак эдеби шыгармашылыгындагы болыс
баскарушысыныц тарихи портретш ашуга да тырыскан.
Патшалык Ресей Yкiметiмен казак даласына енпзьлген болыс баскарушысы институты eз дамуында Yлкен трансформациялык кезецдерден eттi. Отаршыл Yкiмет олардыц кызметiне eздерiнiц саяси мудделерше сэйкес кажеттi eзгерiстер енпзш, барынша пайдалы нэтижеге кол жетюзуге тырысты. Г.С.Султангалиеваныц ецбегiнде болыс баскарушысыныц кызметше катысты ХХ гасырдыц басында енгiзiлген осындай бiр жацашылдык талданады. Оныц максаты болыстардыц халык арасындагы беделiн шектеп, оларды шаруа бастыктарына тэуелдi ету болатын.
Болыс баскарушыларыныц орыс Yкiметiнiц шенеунiктерiмен карым-
катынасындагы шиелшстер ХХ гасырдыц басында Мемлекетик Кецестiц сiбiрлiк губернияларга катысты болган «Шаруа бастыктары туралы уакытша ережеш» Акмола, Семей, Орал жэне Торгай облыстарына тарату жeнiндегi шешiмдi кабылдауымен (1902 жылдыц 10-маусымы) терецдей тYCтi. Осы зацга сэйкес Орал жэне Торгай облыстарыныц эркайсысында 12-ден шаруа учаскелерi курылады. Сонымен бул зацды енгiзудiц басты нэтижесi - болыстар мен ауыл старшындарыныц шаруа бастыктарыныц бакылауына берiлуi болды.
Г.С.Султангалиеваныц пiкiрiнше осы кезецнен шаруа бастыктары мен болыс баскарушыларыныц арасында теке-тарес пайда болып, ол уакыт eткен сайын кYшейе тYCкен. Оныц бiр себебi/ шаруа бастыктарыныц уезд бастыктарына караганда eздерiне карасты болысты жылына 5-6 рет аралап шыгуына мYмкiндiгiнiц болуы жэне осы жагдайдыц оларга карамагындагы лауазымды тулгалардыц (болыс
баскарушылары мен ауыл старшындары) кызметiн катац бакылауга жол ашуы болды. Шаруа бастыктары кeбiне eз eкiлеттiлiктерiн асыра пайдаланып, болыс баскарушылары мен ауыл старшындарын сайлау тэртабш бузып отырган. Жалпы, казак халкыныц шаруа бастыктарыныц кызметiн
кабылдамагандыгын жэне оларга негативтi карагандыгын атап eткен жeн (Институт волостных, 2018: 34-35).
Болыстардыц кызметi/ олардыц когамдагы орны мен рeлi сол замандагы когам жаршысы болган казак акындарыныц да шыгармашылыгында кeрiнiс тауып отырды. Мэселен, Шортанбай Канайулы, Шeже К,аржаубайулы, Мэделi
ЖYсiпкожаулЫ/ Майлыкожа
Султанкожаулы, Мурат Мeцкеулы, СYЙiнбай Аронулы сынды казак акындарыныц шыгармаларында болыстыц кызметi катац сынга алынды. Оларга катысты жагымсыз кeзкарас негiзiнен сайлау барысыныц эд1л eтпеуi/ Yмiткерлердiц болыс болу Yшiн бар малын шашып, тыраштануы, болыс болганнан кейiнгi олардыц адам
танымастай eзгерiп кетуi сиякты терiс эрекеттерiмен байланысты болды. Болыстардыц осы даракылыгын улы акын Абай Кунанбаев та eзiнiц «Болыс болдым мiнекей»/ «Мэз болады болысыц» атты eлецдерiнде/ сондай-ак 3, 8, 22, 37 кара сeздерiнде сынга алады (Институт волостных, 2018: 68-82). Дегенмен, сол кезецдеп болыстардыц халыкка пайдалы кызметiн/ жанашырлыгы мен мырзалыгын жырлаган шыгармалар да жок емес.
Калай болганда да болыс баскарушысыныц тулгасы уакыт eте казак когамына сiцген/ оныц шаруашылыгы мен элеуметтiк eмiрiнiц ажырамас бiр бeлiгiне айналды. Казiргi отандык тарих гылымыныц максаты болыс баскарушысы кызметшщ кYнделiктi тарихын зерттеп, оныц казак когамыныц баска да элеуметтiк институттарымен ыкпалдастыгын, eзара эрекеттестiгiн айкындау болуы керек деп есептеймiз.
Билер институтына келсек, бул мэселе кецестiк жэне отандык тарихнамада жан-жакты зерттелген. Оган дейiн-ак/ сонау Х1Х гасырдыц eзiнде билердiц казак когамындагы рeлi мен кызметiне Ш.Уэлиханов кeцiл аударган едi. Ол eзiнiц «Соттык реформалар туралы жазбалар. ^не халыктык тYрдегi билер соты» (Валиханов, 1984: 77-104) атты эйгШ ецбегiнде билер институтыныц тарихи багасын эд1л айкындаган болатын.
Кецестiк кезецде бул мэселенiц зерттелуше Е.Бекмаханов елеулi Yлес косты. Е.Бекмаханов казак когамындагы элеуметтiк катынастар мен элитаны кураган «султан», «би», «батыр», «бай» сынды элеуметтш категорияларга алгашкы болып жеке-жеке талдау жасады. Ол казак билерше катысты «Кeшпелi кауымныц койнауынан
султандарга карама-карсы eсiп шыккан элеуметтiк Yстем топ ру старшындары -билер едь Сeз болып отырган кезецде билер де казактардыц арасында Yстем жагдайга ие болды. Олар ерекше кукыктык жэне экономикалык артыкшылыктарды
пайдаланды» (Бекмаханов, 1994: 80) - деп,
олардыц казак когамындагы рeлi мен мэртебесше дэл бага бередi.
Сол сиякты бул уакытта М.Вяткин (Вяткин, 1998) мен С.Зиманов (Зиманов, 1958) та eз ецбектерi аркылы билер институтыныц табигатын жан-жакты ашып, кeрсетуге Yлес косты. Аталган авторлар Ш.Уэлихановтан соц казактыц билерi мен кыргыздыц манаптары арасындагы тарихи
байланыстылык пен саяси-элеуметлк бiртектiлiкке арнайы назар аударды, билердщ казак когамындагы рeлi мен мэртебесш терец зерттеп, гылыми нэтижелердi толыктырды.
Кeрiп отырганымыздай, казакстандык тарихнамада билер институты айтарлыктай зерттелген мэселе болып табылады. Дегенмен, казак билерi кызметiнiц Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басындагы кYнделiктi тарихын, олардыц когамдагы мэртебесi мен ыкпалыныц eзгерiсiн, баска элеуметтiк топтармен eзара эрекеттестiгiн, елiмiздiц аймактарында eз iсiмен жэне жанашырлыгымен танымал болган атакты билердiц кызметiн зерттеу билер институтыныц табигатын одан эрi тYсiнуiмiзге мYмкiндiк бередi деп есептеймiз.
Жогарыда атап eткендей, Е.Бекмаханов байлар институтын да егжей-тегжейлi зерттеген галым. Ол eз ецбегiнде бiрiншi болып сауда мен eсiмкорлык пулга катысты ктердщ дамуы нэтижесiнде байлардыц жаца тYрiнiц калыптасуын гылыми негiздейдi. Бул жeнiнде Е.Бекмаханов: «Х1Х гасырдыц ортасына карай казактардыц экономикалык eмiрiнде жаца элеуметик топ - байлар ^рнеки рeл аткара бастады... Карастырылып отырган кезецде «бай» деген сeз баска бiр элеуметтiк мэн-магынага ие болган. Байлар сауда мен eсiмкорлык акшага катысты iстердiц дамуына байланысты ерекше когамдык топ болып калыптасты. Казактар арасында iрi саудалык жэне eсiмкорлык iстермен айналыскан бiрсыпыра бай-феодалдар пайда болды. Мысалы, Кiшi жYЗдiц шыгыс бeлiгiн баскарушы султан Жантeрин П.Небольсиннщ айтуына караганда: «казактардан куралган едэуiр
сауда компаниясыныц жарнашысы болды жэне eзiне 25 приказчик устады» (Бекмаханов, 1994: 106-107) - деп, жазады.
Ол одан эрi: «Сауда компаниясыныц мYшесi болган КYлiмбаев деген казак та 10 приказчик устаган. Бул байлар тек саудамен гана айналысып коймай, процент Yшiн баскаларга несиеге акша берiп отырган. Султан Ахмет Жантeриндi наградага усынуга байланысты оган мiнездеме жазган Орынбор Шекара Комиссиясыныц тeраFасы Ладыженский Азия департаментшщ директоры Синявинге ол туралы: «Орданы батыс бeлiгiнде оныц Yлгiсiмен шпес, немесе арбакеш, немесе туз тасушы болмаган бiрде-бiр дерлiк казак жок. Ахмет сауда-саттыкпен eзi де шугылдана жYрiп, жогарыда аталган кэсштердщ кандайымен болса да айналыскысы келген эрбiр казакка, эрине, eзi Yшiн едэуiр тиiмдi жагдайда акша беруге эзiр турады» (Бекмаханов, 1994: 107) - деп, атап ^рсет.
Осы байлар институтын зерттеген 0.И.Исеновтщ ецбегшде байлардыц ерекше элеуметтiк топ ретшде казак даласында калыптасу тарихы баяндалады. 0.И.Исенов та сауда-саттыктыц дамуына байланысты Х1Х гасырдыц екiншi жартысында байлардыц жаца тYрiнiц калыптаскандыгын атап eтедi. Автор казак байларыныц ХVШ-ХIХ гасырлардагы элеуметтiк мэртебесi мен материалдык эл-аукатыныц eзгеру Yдерiсiне де кeцiл аударады.
0.И.Исенов «сан мыцдаган Yйiрлi жылкысы бар соцгы байлар казак даласында XIX гасырдыц 30-жылдарында eмiр CYрдi» деп, есептейдi. Патша Yкiметiнiц отаршылдык саясатыныц салдарынан дала eцiрiне кiрген берекесiздiк, жазалаушы эскерлер мен кeтерiлiсшiлер арасындагы кескiлескен кактыгыстар, дэстYрлi шаруашылыктыц кeшi-коны кeшпендiлiк экономикасыныц бiржола тYбiне жеттi. XIX гасырдыц 70-жылдарында Казакстанды аралап кeп саяхат жасаган В.В.Радлов: «Менiц бурынгы Жаргыныц колданылуын кадагалауыма жеткiлiктi жагдайлар болды. Ол тэртш орнаткан жэне казактармен шрш1
туратын отырыкшы егiншiлердi коргауды камтамасыз еткен. Бiрак тэртiп орнатылуына байланысты халыктыц эл-аукаты тeмендеген. Семей мацындагы толык багындырылган Iшкi орда мYлдем дерлш кYЙзелгеH/ сонымен бiрге Yлкен ордага жакындаган сайын халыктыц байлыгы арта тYседi. XIX гасырдын
20-жылдарындагы реформаныц куны осындай болды» деген бага бердь Будан казак даласында гаптеген казак байларыныц дэстYрлi шаруашылыгын жYргiзуден айырылуымен коса, мал дэулетiнен айырылган казак байларыныц ^йзелушщ бастамасы болгандыгын кeруге болады (Исенов, 2022).
Сонымен байлар институты кызметшщ тарихына арналган аталган тарихнамалык ецбектерде табыс кeздерi сауда-саттыкка негiзделген байлардыц жаца тYрiнiц калыптасуы гылыми тYрде негiзделдi. Дегенмен бул байлар мал шаруашылыгымен айналыспады деген сeз емес. Керiсiнше мал сауда-саттыктыц негiзгi кeзi болганнан кейщ казак байлары оныц санын ^бейтуге тырысты. Осы жацашылдыктардыц eзi байлар кызметшщ трансформациясыныц бiр кeрiнiсi болды. Казак байлары осы жаца кэсшп игеру аркылы жаца жумыс орындарын ашты. Оларга кызмет еткен бiраз казак кYн кeрiсiн дурыстап, жаца кэсшт1 YЙрендi. Байлар институтына катысты осы мэселелердi арнайы зерттеу сол кезецдеп казак когамыныц элеуметик-экономикалыщ катынастарын жiте тYсiнуге жол ашады.
ЖергШкл казак элитасыныц ауызбiршiлiгiн сактап, кызметш YЙлестiруде казак когамындагы дiни кайраткерлердщ рeлi зор болды. Соцгы жылдары отандык авторлар осы мэселеге айтарлыктай кeцiл аударып келедi. Мысалы, Р.А.Бекназаровтыц (Бекназаров, 2019: 145-150; Бекназаров, 2018:
21-29) ецбектерщде Актeбе облысыныц материалдарыныц негiзiнде осы дiни кайраткерлердiц казак когамындагы дiни жэне агартушылык кызмет талданады. Автор Х1Х - ХХ гасырдыц басында eмiр CYрген Досжан ишан Кашакулы, Марал ишан, Жумагали ахун, ШерлiFул ишан,
Жетпiстай ишан, Сары ишан, Ак ишан, Нурпеке хазiрет, Ахмет халфе, Амангали ахун сынды дiни кайраткерлердiц eмiрi мен кызметш зерделейдь Олардыц барлыгы халык арасында беделдi/ ыкпалды, елдi соцына ерте алатын адамдар болды.
Мысалы Досжан ишан (1812-1896) Батыс Казакстан аймагындагы iрi дiни кайраткерлердiц бiрi болды. Ол Кiшi жYЗдегi Табын руынан Жетiру тайпалык бiрлестiгiнен (Шeмiштi табын - Каракойлы - Коцыр -Жанкара - Бекше - Баспан - Кашак) тарады. Экесi Кашак молда болган адам. Досжан ишан Кашакулы тек гана Батыс Казакстан емес, Х1Х гасырдагы бYкiл Казакстан аумагына танымал, белсендi дiни кайраткерлердiц бiрi. Ол казак жерше дiндi таратып, осы батыс аймакта мешiт курылыстарын жYргiзудi уйымдастырган адамдардыц бiрi болды. Меккеге кажылыкка барган алгашкы казактардыц бiрi ретiнде саналады. Кейiн Досжан ишан казактардыц осы араб елдерщдеп киелi жерлерге кажылыкка бару iсiн уйымдастыру кызметiмен айналысады, Меккеде Казакстаннан кажылыкка барган
мусылмандар токтайтын «тэкия YЙiнiц» курылысын уйымдастырушылардыц бiрi болды. Тшп, арабтарга казактардыц мусылман екендiгiн дэлелдеп, «казак шежiресiн» жасактауга тiкелей катысты. Ал 1880 жылдары казактар Yшiн дербес муфтият ашу iсiнде белсещд кeшбасшылардыц бiрi болды. Шамамен 1875-1876 жылдары Досжан Мекке мен Мэдинага кажылыкка барады, бiрнеше мешiттер салган, оныц бiзге екеуi белгiлi: Доцызтаудагы Кайнар деген жерде, жэне екшшю Ойыл eзенiнiц жогаргы агысындагы Шилку деген мекенде, казiргi Шубаркудык поселкесшщ мацы. Соцгы кешен Ишан ата деп аталады жэне хазiреттiц соцгы турактаган конысы болды (Бекназаров, 2019: 147).
Осы казак когамындагы дши кайраткерлер мацызды когамдык-саяси кызмет аткарды. Олар казак когамын уйыстыра отырып, оныц негiзгi кундылыктары мен дэстYрлерiн сактауга
^ш салды. Сол Yшiн отаршыл Yкiметтiц саясатына карсы эрекеттер уйымдастырып, дiни кайраткерлер эр уакытта карсылык козгалысыныц басы-касыныц табылды. Мiне, дши кайраткерлердiц кызметiнiц осы кырларын зерттеу кезек кутлрмейттн мэселе.
Бiз карастырып отырган жергiлiктi казак элитасы eкiлдерiнiц Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басындагы трансформациясын зерттеуде оларга патшалык Ресейдiц отарлык эюмшьлшнщ Х1Х гасырдыц екiншi жартысында жYзеге асырган реформаларыныц тигiзген эсерi мен салдарын айкындау мацызды мэселе болып табылады. Осы ретте, кeшпелi казак когамыныц тiршiлiк ету, оныц шаруашылыктык, элеуметтiк жагынан уйымдасу ерекшелiктерiн жэне элеуметтш-экономикалык катынастарын зерттеген тарихшы-галым Н.Э.Масановтыц келтiрген гылыми тужырымдары кунды болып келедi. Автор аталган кезецдегi экiмшiлiк-саяси корытындылары мен салдарын талдай келе, олардыц кeшпелi казак когамыныц eмiр CYPУiнiц непзп кагидаттарын eзгерте алмагандыгын атап eтедi. Бул жeнiнде галым «патша Yкiметiнiц Казакстанда жYргiзген шаралары жалпы алганда eндiрiс тэсiлiне, бiрiншi кезекте, малга деген меншiк катынасын eзгертпедi, сэйкесшше, кeшпелi казак когамындагы элеуметтш-
экономикалык катынастардыц дэстYрлi механизмi бузылмады. Тек когамныц элеуметтiк стратификациясына катысты бiр жацалыкты атап eтуге болады, ягни кауымнан тыс сословиелiк-генеалогиялык кагидаттардыц орнына мемлекеттiк-бюрократиялык катынастар мацызды мэнге ие болды. Алайда буныц eзi когамдык катынастар жYЙесiне айтарлыктай eзгерiс экелмедi, eйткенi малга деген меншш катынасында доминанттык рeл сакталып калды» (Масанов, 1995: 236-237) - деген мацызды корытынды жасайды.
Сол сиякты Н.Э.Масанов казактарга енгiзiлген жаца мемлекеттiк-экiмшiлiк баскару жYЙесi туралы айта келе, «Ресей билш аркылы бытырацкылык YPДiстер
ецсерiлiп, кeшпелi казак когамыныц мемлекеттiк орталыктануы камтамасыз етiлдi» - деген тужырым жасайды. Эрине, бул корытындымен кел^ге болады. 0йткеш, будан былай казак халкы бiр орталыктанган билiкке багынды, ру, ел арасындагы даулы мэселелердi бiр уезд, болыс децгейiнде тез шешуге мYмкiндiк туды, сол аркылы кeшпелi казак когамыныц экономикалык дамуы Yздiксiз камтамасыз етiлдi.
Кeрiп отырганымыздай, жогарыда келтiрiлген зерттеулерде жергiлiктi казак элитасын кураган элеуметтiк категориялар жеке-жеке карастырылады. Оларды тутас алып, eзара эрекеттестiгiн, ыкпалдастыгын, Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басындагы трансформациясын кешендi карастырган зерттеулер
жYргiзiлмеген.
Нэтижелер
1869 жылдан бастап Орынбор eлкесi казактарына 1868 жылы 21-казанда бекiтiлген «Орал, Торгай, Акмола жэне Семей облыстарын баскару жeнiндегi уакытша ережеге» сэйкес жаца экiмшiлiк курылым мен жаца баскару жYЙесi енпзьлдь «Уакытша ережеде» казактарды жергiлiктi баскаруга ерекше кeцiл бeлiндi. Жергiлiктi баскарудыц тeменгi буыны ретiнде болыс баскарушылары мен ауыл старшындары кызметтерi енгiзiлiп, олар казактардыц «^зш-eзi баскару» жYЙесiндегi жетекшi лауазымдык тулгаларга айналдырылды. Осылайша, «...патша Yкiметi султандардыц артыкшылык жагдайларын жойып, оларды колдау саясатын токтатты. Патшалык казак даласында орыс экiмшiлiгiн ныгайта отырып, отарлык саясатын жYзеге асыруда ендi болыстар мен старшындарды eзiнiц басты прегше айналдыруды кeздедi» (Абенова, 2010: 25). Кейшп кезецде болыс баскарушылары мен ауыл старшындары жергiлiктi децгейде мацызды когамдык-саяси рeл аткарды. Олардыц Х1Х гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасырдыц басы аралыгындагы жергiлiктi казак элитасыныц курамында кандай рeл аткаргандыгын,
когамдык-саяси кыметшщ кандай багытта болгандыгын багамдау Yшiн аталган 1868 жылгы «Уакытша ереже» бойынша бер1лген саяси-кукыктык eкiлеттiлiктерiне талдау жасауды жeн кeрiп отырмыз.
«Уакытша ереже» бойынша болыс баскарушылары - болыстарды, ал ауыл старшындары - ауылдарды баскарды. Болыс баскарушылары мен ауыл старшындары сайлау аркылы тагайындалды (§63). Осы зацда болыс баскарушысы мен ауыл старшынын сайлау тэртiбi/ Yмiткерлерге койылатын талаптар, оларды тагайындау жэне кызметтершен алу, кызмет ету мерзiмдерi/ аткаратын лауазымдык мiндеттерi/ т.б. накты гарсетлдь Болыс баскарушысы жэне ауыл старшыны лауазымына «халык курметi мен сешмш иеленген, сотты боламаган, кылмыстык кудалауда жок, жасы 25-тен аскан адамдар Yмiткер бола алды» (§65) (Материалы по истории, 1960: 327). ^рш отырганымыздай, бул зац бойынша элеуметик шыккан тегiне карамастан руластарыныц арасында ыкпалды кез-келген казак болыс немесе ауыл старшыны болып сайлана алды. Екеуiнiц де кызмет ету мерзiмi 3 жыл болып белгiлендi.
«Уакытша ереже» бойынша болыс баскарушысына айтарлыктай eкiлеттiлiктер берiлдi. «Олар eз болысыныц аясында бYкiл сакшылык жэне баскарушылык билжта eз колына шогырландырды; болыста тыныштык пен тэртiптiц сакталуын, эсiресе/ барымтаныц жасалмауын, зацдардыц орындалуын, алым-салыктардыц уакытылы тeленуiн, т.б. кадагалады» (§84). Болыс баскарушылары уезд бастыгыныц тiкелей багынысында болып, олардыц барлык буйрыктарын орындап отырды (§85). Олардыц мiндеттерiне халыктык соттардыц сот шешiмдерi мен каулыларын орындату да жатады (§86). Сондай-ак болыс баскарушылары eздерiнiц зацды талаптарын орындамаганы Yшiн жэне тeбелеC/ соткарлык сынды келецсiз эрекеттерi Yшiн адамдарды eз болысы аясында жауапкершiлiкке тартып, 3 кYнге дейiн камауга алды немесе 3 рубльге дешн акшалай айыппул сала алды. Болыс
мундай жазаны шенi мен орденi бар адамдарга колдана алмады, ондайларды уезд бастыгына берiп отырды (§87).
Ауыл старшыны тшелей болыс баскарушысына багынды жэне eзiне карасты ауылда болыс аткарган барлык мiндеттердi аткарды (§88). Ауыл старшыны eзiнiц буйрыктарын орындамаган немесе зацга кайшы iс-эрекеттер жасагандарды болыс баскарушысыныц карауына берiп отырды (§89).
«Уакытша ережеде» болыс
баскарушысы мен ауыл старшынын сайлау тэртiбi бYге-шYгесiне дейiн айкындалды. Болыс баскарушысын сайлау Yшiн сайлауда оларга дауыс беретiн эр ауылдыц eкiлдерi -«сайлаушылар» енгiзiлдi. «Сайлаушылар» ретщде эр 50 тYтiннен бiр адам тацдап алынды. Осы «сайлаушылардыц» болыс децгешнде eткен съезiнде болыс баскарушысы жэне осы лауазымга Yмiткер адам сайланды. Сайлау кезiнде артык шарга ие болган адам болыстыкка, ал одан кем шарга ие болган адам Yмiткерлiкке сайланды деп есептелдь Сайлау уезд бастыгыныц немесе оныц кeмекшiсiнiц катысуымен eттi/ олар сайлау барысына араласпай, тек тэртiптi кадагалады. Жаца сайланган болыс баскарушысы мен оган Yмiткердi эскери губернатор бекгги.
Эрбiр ауылда 10 шацырактан бiр сайлаушы сайланып, олардыц жиынында ауыл старшыны мен оган Yмiткер сайланды (§70). Ауыл старшынын сайлау болыс баскарушысыныц катысуымен eтедi, ол тэртшп кадагалайды, оныц сайлау барысына араласуына тыйым салынган (§71). Сайлау нэтижесщде артык шарга ие болган адам ауыл старшындыгына, ал одан кем шарга ие болган адам Yмiткерлiкке сайланды деп есептелдi (§72). Ауыл старшындары мен оган Yмiткерлердi уезд бастыктары бекiттi (§74) (Материалы по истории, 1960: 327-329).
Болыс баскарушылары мен ауыл старшындарына кызметтерi Yшiн жалакы тeлендi. Оныц галемш «сайлаушылардыц» болыстык съезi аныктады. Болыс баскарушысына жэне оган к жYргiзушiнi
жалдау Yшiн 300 рубльден кем емес каражат тагайындалады; болыстагы барлык ауылдык старшындарга болыстык сайлаушылардыц шешiмiмен бiрдей жалакы белгiленедi (§77). Сайлаушылардыц болыстык съезшщ жалакыга катысты шешiмiн уезд бастыгы бекiттi (§78). Тагайындалатын жалакы кeлемi болыстагы тYтiн санына, кeшпелi халыктыц тeлем кабiлетiне байланысты едь Эйткеш болыс баскарушысыныц жалакысы тYтiн алымынан жинакталган каражаттан тагайындалды (§79).
«Уакытша ережеде» болыс
баскарушысы мен ауыл старшынын кызметшен босату немесе уакытша шеттету тэртiбi де карастырылды. «Болыс баскарушылары eз кызметiн дурыс аткармай немесе терк пайдаланган жагдайда уезд бастыгыныц усынысымен губернатор оны кызметiнен босатты. Ерекше жагдайда уезд бастыгы губернаторга ескерте отырып болыс баскарушысын кызметшен уакытша босатуга кукылы болды» (§75). Ал ауыл старшындарын кызметiнен алып тастау немесе уакытша шеттетеу кукыгы уезд бастыктарына берiлдi (§76) (Материалы по истории, 1960: 328). ^рш отырганымыздай, «Уакытша ереже» бойынша болыс баскарушылары мен ауыл старшындарына жергiлiктi децгейде кец кeлемдi eкiлеттiлiктер берiлгенiмен/ олар облыстарды баскарган эскери губернаторлар мен уездердi баскарган уезд бастыктарыныц бакылауында болды жэне соларга тiкелей багынды.
Кейiнгi жиырма жылдан астам уакыт бойы болыс баскарушылары мен ауыл старшындарыныц лауазымдык
eкiлеттiлiктерi eзгерiс калды. Олардыц кызметi 1868 жылгы «Уакытша ережемен» жэне ерекше жагдайларда эскери губернаторлар мен уезд бастыктары шыгарган нускаулармен реттелiп отырды.
1891 жылы 25 наурызда бектлген «Акмола, Семей, Жетiсу/ Орал жэне Торгай облыстарын баскару жeнiндегi ереже» бойынша да болыс баскарушылары мен ауыл старшындарыныц лауазымдык
eкiлеттiлiктерi мен оларга койылатын критерилер сол ^йщде сакталып калды. Жалпы бул «Ереже» бойынша кeшпелi халыкты баскару жYЙесiнде айтарлыктай eзгерiстер орын алган жок. Бурынгысынша болыстар мен ауыл старшындары Yш жылга сайлау аркылы тагайындалды. Болыс баскарушысы жэне ауыл старшыны лауазымына сот шешiмi бойынша 7 кYндiк камауда боламаган немесе 30 рубльдiк айыппул алмаган, кылмыстык кудалауда жок, жасы 25-тен аскан кез-келген адам сайлана алды (§64). Аталган лауазым иелерiн сайлау жYЙесi де айтарлыктай eзгерiске ушырамады. Болыс баскарушылары мен оган Yмiткерлердi бурынгысынша ауылдык съездерде сайланган сайлаушылар дауыс беру аркылы сайлады. Ал ауыл старшындары жэне оган Yмiткерлер ауылдык съездерде сайланды. Съезге ауылдагы шацырак иелерiнiц аз дегенде жартысы катысып, дауыс берген жагдайда сайлау eттi деп есептелдi. Бурынгысынша болыс баскарушысы мен оган Yмiткердi эскери губернатор, ал ауыл старшыны мен оган Yмiткердi уезд бастыгы бекiттi. Екi лауазым иесiне де алым-салыктар есебiнен жалакы тeлендi.
1891 жылгы «Ереженiц» бiр ерекшiлiгi онда аталган лауазым иелерiн косымша материалдык ынталандыру тетiктерi карастырылды. Мэселен Орал жэне Торгай облыстары бойынша шю iстер министрiнiц калауымен оларды ерекше ынталы кызметтерi Yшiн ордендермен,
медальдармен, багалы халаттармен, баска сый-сияпаттармен, акшалай марапаттау мYмкiндiгi болды (§86) (Материалы по истории, 1960: 391-393). Элкедеп отарлык экiмшiлiк эрине мундай эдiс-тэсiлдердi eз максаттарына кол жетюзу Yшiн жиi колданып отырды.
Сонымен болыс баскарушылары мен ауыл старшындары бiз карастырып отырган кезецде жергШки элитаныц колдарында ресми билiгi бар басты eкiлдерiне айналды. Олар жогарыда атап eтiлгендей аймактык баскарудыц жогаргы сатысында турган эскери губернаторлар мен уезд
бастыктарына тшелей багынышты болганмен, eздерiнiц руластарыныц мYДдесiне сэйкес кызмет еттi. Уакыт eте дэстYрлi казак когамындагы бурынгы тутас руды, оган кiрген ауылдарды баскару жYЙесi осы болыстар мен ауыл старшындары баскарган жаца баскару жYЙесiне тиiмдi трансформацияланды. 0йткеш, кeшпелi казак когамын дэстYрлi уйымдастыру жYЙесi, оныц eмiр CYPУ механизмдерi бузылмаган едi.
Жергiлiктi казак элитасыныц тагы бiр eкiлi - халыктык сот кызметш аткарган билер болды. 1968 жылгы «Уакытша ереже» бойынша казактардыц эскери жэне империяныц жалпы зацдары бойынша жумыс iстейтiн соттарына жатпайтын барлык баска кылмыстык жэне азаматтык iстерi билерден сайланатын халыктык сотта каралатын болып белгiлендi (§97). Халыктык соттыц курамына 4 тен 8 биге дешн сайланды. Билердщ саны болыстагы тYтiннiц санына карай айкындалды.
Халык арасында бедел мен сенiмге ие, жасы 25-тен жогары, сотталмаган эрi кылмыстык кудалауга ушырамаган кез-келген адам би ретшде сайлана алды (§137). Сайланган бидi губернатор бекгги, оларга жалакы тeленбедi, бiрак юл шешкенi Yшiн айыпталушыдан салт-дэстYрге сэйкес ерекше айыппул (билiк) алуга кукылы болды (§138). Билердi сайлау болыс баскарушыларын сайлаумен бiр мезг1лде, сол
сайлаушылармен, сондай мерзiмге жэне сондай тэртштер негiзiнде eткiзiлдi.
Дегенмен, билер соты да аймактык басшылардыц, бiрiншi кезекте уезд бастыктарыныц бакылауына койылды. Уезд бастыктары мен губернаторлар билер сотыныц шешiмiн бекттпей, eзгертiп, кайта карауга жiбере алатын болды. Бул тургыда аталмыш «Уакытша ережеде» «билер 300 рубльге дейшп кундагы (15 жылкы, 150 кой) iстердi шешедi, бiрак олардыц шешiмдерi 30 рубльге дейiнгi iстер бойынша акыргы шешiм болып табылады» деп, накты кeрсетiлдi (§146).
Соган карамастан бул зац казактардыц eз даулары бойынша баска да билерге жYгiнуге тыйым салмады. «Уакытша ережеде» бул жeнiнде «тараптар eздерiнiц даулы ктерш шешу Yшiн eзара келiсiм бойынша бектлген билерден баска да eздерi сенетiн тулгаларга жYгiне алады; ондай жагдайда ол тулгалардыц шешiмi тeрелiк сот ретiнде кандай сомага болса да акыргы шешiм болып табылады» (§142) (Материалы по истории, 1960: 332-333) - деп, жазылган.
1891 жылгы 25-наурыздагы «Акмола, Семей, Жетасу, Орал жэне Торгай облыстарын баскару жeнiндегi ереже» бойынша халыктык сот ретшде сайланатын тулгалардыц жасына катысты eзгерiс орын алды. Будан былай халыктык сот ретiнде жасы 30-га толгандар гана сайлана алды. Орыстыц оку орнынан курс бiтiргендерге гана 25 жастан сайлануга руксат етьлдь Халыктык сот ретiнде бурынгысынша ел арасында курмет пен беделге ие, сот шешiмi бойынша жетi кундж камауга немесе 30 рубльден аспайтын айыппулга тец жазага тартылмаган, кылмыстык кудалауда жок кез-келген адам сайлана алды (§113) (Материалы по истории, 1960: 395).
^рш отырганымыздай, патша Yкiметi жалпыимпериялык соттарды енгiзумен, олардыц кузыретiн кецейтумен катар сот органы ретшде билер сотын сактап калуга умтылды. Сонымен бiрге, патша Yкiметi билер сотын сактай отырып, оныц кызмет шецберiн шектеуге жэне тарылтуга тырысты. Сeйте тура, патша eкiметi Х1Х гасырдыц 6090 жылдары сот жYЙесiне бiркатар жацалыктар енгiзе отырып, билер сотыныц карауындагы iс жYргiзудiц мацызды тустарын пайдалануды кeздедi. Бiр сeзбен айтканда, патша Yкiметi eзiнiц отарлык сипаттагы жацашылдыктарын казак халкына енгiзу iсiнде билердi де пайдалануга тырысты. 0йткеш, билердiц халык арасындагы ыкпалы мен беделi Х1Х гасырдыц екiншi жартысына аяк басар туста элсiремеген едь
ДэстYрлi казак когамында дiни кайраткерлер - ишандар, ахундар, хазiрет,
молдалар, калпелер, казылар, т.б. мацызды рeл аткарды. Эйткенi/ патриархалдык-рулык катынаска непзделген казак когамында эр уакытта дшнщ ыкпалы кYштi болды. Казактыц эр ауылында жок дегенде бiр молдадан болды. Осыдан-ак казак когамындагы дiн eкiлдерiнiц санын шамамен багамдай беруге болады. Дiни кайраткерлер елдi уйытушы, элита eкiлдерiнiц кызметiн YЙлестiрушi, имандылык пен
мусылмандыкты насихаттаушы, жастарды тэрбиелеу жэне агартушылык кызмет аткарды.
Жалпы казак жерiнде мусылмандык, дiни агартушылык эсiресе Х1Х гасырда ерекше гYлдендi. Осы кезецде арнайы жэне жогары мусылмандык дiни бШм алган казак дiни кайраткерлердiц саны бiрнеше есе eстi. Олар Х1Х гасырда мусылмандык дiни бiлiм беру ерекше дамыган казiргi Каир, Дамаск, Хиуа, Бухара, Казан, Уфа, Орынбор жэне т.б. калаларда арнайы бШм алып, дiни атактар алып келдь Елге келiп мешiттер устап, мешггтер жанындагы медресселерде бала окытты, оларга тYрлi багытта iлiм/ бiлiм бердь
Мiне/ Х1Х гасырда, эсiресе оныц екiншi жартысында патшалык Ресей Yкiметi осы дiни кайраткерлердiц ыкпалын шектеу жолдарын карастырды. Казак балаларына дши бiлiм берудi шектедi/ казактардыц шет елде жогары дiни бШм алуына, кажылыкка баруына шектеу коя бастады, мешiттер салуга тыйым салды. Патша Yкiметiнiц осы шектеулерiнiц барлыгы 1968 жылгы «Уакытша ережеде» гартс тапты.
«Уакытша ереже» бойынша эр болыска бiр молдадан устауга руксат етiлдi. Олар сайланбалы болды. Болыстык молдалар тек гана орыска бодан казактар арасынан сайланды. Yмiткер дш iстерiн жаксы бiлетiн/ сотка тартылмаган жэне кылмыстык кудалауда болмаган адам болуы шарт едi. Молдаларды эскери губернатор бекттл жэне кызметiнен де облыстык баскарманыц усынысымен губернатор босатты. Болыстык молдалар жалпы азаматтык баскаруга, олар аркылы - iшкi ктер министрлiгiне багынды.
«Уакытша ереже» лауазымдык тулга болса да болыстык молдага ешкандай артыкшылыктар бермедi. Молдалар тшп катардагы казактар сиякты алым-салыктар тeлеп отырды (§257). Жогарыда атап eтiлгендей, будан былай мешiттердi генерал-губернатордыц руксатымен гана тургызуга мYмкiн болды (§258). Мешгг жанынан мектеп ашу Yшiн жэне жергiлiктi халыкты сауат ашуга окыту Yшiн молда уезд бастыгынан руксат алуга мiндеттi болды (§259) (Материалы по истории, 1960: 339-340).
Х1Х гасырдыц соцына карай патша eкiметi дiни кайраткерлердiц кызметш шектеудi кYшейттi. 1891 жылгы «Акмола, Семей, Жетiсу/ Орал жэне Торгай облыстарын баскару жeнiндегi ереже» бойынша бурынгысынша эр болыска бiр молдадан устауга руксат етiлдi. Молдалар казактар арасынан сайланды. Жаца сайланган молданы бекiту жэне оны кызметiнен босату кукыгы эскери губернаторга тиiсiлi болды. Мешiттердi тургызуга Акмола, Семей жэне Жепсу облыстарында генерал-губернатор руксат берсе, ал Орал жэне Торгай облыстарында шю iстер министрiнiц руксаты кажет болды (Материалы по истории, 1960: 394). Эйткен, соцгы аймактар халкы дiнге жакын, мусылмандыкты берiк устанатын, дiни кайраткерлердiц ыкпалы кYштi eцiрлер ретiнде есептелдi.
Осылайша, патшалык Ресей Yкiметi бiз карастырып отырган Казакстанныц батыс аймагында Х1Х гасырдыц екiншi жартысынан бастап дiн/ руханият мэселесш бакылауга алуга тырысты. Казактарды татар молдасыныц ыкпалынан ажыратуга кYш салды. Эйткен, осы кезецде казактар балаларын орыс-казак мектептерiне бермей, татар молдаларына берiп/ сауаттандыруды токтатпады. Ал Х1Х гасырдыц соцына карай жогары дши бШм алган казак дiни кайраткерлершщ саны едэуiр артты. Оныц Yстiне, жогарыдагы зац-жарлыктарга карамастан, эрбiр казак ауылындагы молдалардыц кызметiне ешкiм тыйым сала алмады. Орталыктан шалгай аудандарда
казактыц дши кайраткерлерi бурынгысынша казак когамын уйыту, рухани-агартушылык кызметiн кецестiк билш орныкканга дейiн жалгастыра бердi.
Патшалык Ресей Yкiметiнiц Х1Х гасырдыц 20-жылдарынан бастап жYргiзген саяси реформаларыныц нэтижесшде дэстYрлi казак когамындагы байлар институтына да Yлкен соккы жасалды. Казакта «бай» деп кисапсыз малы бар эрi акыл-парасаты келiскен, тектi адамды айтады. Казак байлары халкына тек байлыгымен гана емес, акыл-парасатымен, жомарттыгымен сыйлы болды. 0йткет олар бай мен кедей арасындагы тепе-тецдiктi сактап, коластындагы халыктыц эл-аукаты мен хал-жагдайыныц жаксы болуын бакылауда устаган.
Осы байлар институты Х1Х гасыр бойы Yлкен eзгерiстерге ушырады. Патшалык Ресей Yкiметi казак жерiн эскери отарлап, оныц жерлерiн тартып алган сайын жэне казак байыныц шаруашылык жYргiзу мYмкiндiктерiн шектеген сайын YЙiр-YЙiр жылкысы бар казак байларыныц саны азайды. Отарлык саясат дендеп, терецдеген сайын казак халкыныц дэстYрлi шаруашылык жYргiзу жYЙесi бузылды. Малыныц саны кыскарып, дэулетi ортайган казак байлары ^йзелкке тYCтi. Бiр сeзбен айтканда, Х1Х гасырдыц басындагы казак байы мен Х1Х гасырдыц аягындагы казак байыныц материалдык жагдайын салыстырмауга келмейтiн едь Мал дэулеттiц ортаюымен байдыц когамдагы мYмкiндiктерi шектелiп, ыкпалыныц да азайгандыгы тYсiнiктi жагдай.
Осылайша, патшалык Ресей Yкiметiмен Х1Х гасырдыц екiншi жартысында жYзеге асырылган саяси-экiмшiлiк реформалардыц нэтижесшде казак когамындагы элеуметтiк катынастарга Yлкен eзгерiстер жасалды. Осы уакытка дешн патша экiмшiлiгiне кызмет етiп, ерекше артыкшылыктарга ие болган султандар сословиесшщ кукыктары шектелдi. Олар тiптi кукыктык жагынан «село тургындарына» жаткызылды. Султандар будан былай лауазымдык
кызметке сайлангысы келсе, баска казактармен бiрдей непзде сайлауга катысуы тиiс болды.
Сонымен, жогарыда бiз келтiрген жергiлiктi элитага жаткан тулгалар, оныц iшiнде, патша Yкiметiнiц зац-жарлыктарымен сайланатын болыстардыц, ауыл старшындарыныц, билердщ, болыстык молдалардыц, казак когамыныц дщгеп болган байлардыц элеуметтiк болмысы бiз карастырып отырган Х1Х гасырдыц екшш1 жартысы мен ХХ гасырдыц басы аралыгында каншалыкты eзгерiске ушырады, осы жергШкл элитаныц трансформациясы калай жYрдi деген сурактарга жауап iздеп гарсек.
Х1Х гасырдыц екiншi жартысында патшалык Ресей Yкiметi жYргiзген эюмштк-саяси реформалардыц казак когамыныц элеуметтiк-экономикалык жэне саяси жYЙесiне Yлкен eзгерiстер алып келдi. Реформалардыц нэтижесiнде eлкеде мемлекетик-бюрократиялык катынастарга негiзделген жергiлiктi баскару жYЙесi енгiзiлдi. Осы жYЙеге сэйкес жогарыда атап eткендей, болыс баскарушысы, ауыл старшыны, халыктык сот жэне болыс молдасы деген жаца лауазымдар пайда болды. Жалпы алганда бул eзгерiстер казак когамыныц элеуметтiк катынастарын, ондагы элеуметтiк топтардыц ыкпалын азайтуга, олардыц eзара байланысын бузуга багытталды.
Дегенмен, басты тiршiлiк кeзi - малга меншiк катынасын сактап калган жергШки элита eкiлдерi когамдагы eзiнiц саяси-элеуметтiк позицияларын устап калды. Елдщ болыстарга, болыстардыц ауылдарга бeлiнiп, жеке эюмштк бiрлiктер курылганымен, олар казак когамыныц уйымдасу кагидаттарына, ондагы элеуметик катынастарга тYбегейлi нуксан келтiрмедi. Сондыктан билер, байлар, дiни кайраткерлер, ауыл аксакалдары когамныц бiрлiгiн сактау, халыктыц эл-аукатын кeтеру багытындагы iстерiн жалгастырып, халыкка кызмет ете бердi.
ЭюмшШк реформалардыц оцды эсерi ретiнде жергШкл децгейде казак когамыныц бiрiгу/ ныгаю, сэйкесiнше орталыктану Yрдiстерiнiц жYргендiгiн атап eткен жeн. Экiмшiлiк жагынан бiр аймактыц накты аумагы айкындалган болыска, олардыц ауылдарга бeлiнуi бытырацкылыктыц жойылып, сол болыс немесе ауыл шецберщде когамдык-саяси мэселелердi тез арада эрi тиiмдi шешуге мYмкiндiк бердi. Сол аркылы казак когамыныц жумысын камтамасыз етiп отырган элеуметтш-экономикалык механизмдер токтаусыз жумыс iстедi.
Кeшпелi казак когамыныц осындай дамуын камтамасыз етушi аталган жергiлiктi элита eкiлдерi карастырылып отырган кезец аралыгында айтарлыктай
трансформацияланудан eттi. Болыс баскарушылары отарлык эюмшышке тэуелдi болуына карамастан, eз болысыныц аясында мацызды элеуметтiк-экономикалык жэне саяси кызмет аткарды. Болыстардыц колындагы билiгiн пайдалана отырып, eз руыныц тYЙткiлдi саяси жэне экономикалык мэселелерш шешуге умтылгандыгы туралы деректердi гаптеп келтiруге болады.
Сондай халкына калткысыз кызмет еткен болыстардыц бiрi - Ахметкерей Косуаков болды. Ахметкерей Косуаков 1857 жылы сол кездеп Торгай облысы Актeбе уезiнiц Елек-Батпакты eцiрiнде дYниеге келген. Орынбор каласында бiлiп алып, 3 кластык гимназияны бiтiрген. Халык арасында eте беделдi эрi сауатты адам болды.
Ахметкерей Косуаков 1895 жылы Бестамак болысына болыс баскарушысы ретiнде сайланып, 15 жылдай болыс болган. Ол казiргi Алга ауданына карасты Карагаш (Карагаш ауылдык округi/ Самбай ауылы) деген жерде болыстык мектеп ашып, оган устаз ретiнде Орынбор муFалiмдер семинариясын бiтiрген Ахмет
Байтурсынулын шакыртады. Ахац осында бiр-бiр жарым ай устаздык еткен деген дерек халык жадында сакталган.
1911-1913 жылдары Батпакты болысыныц болыс баскарушысы ретщде
кызмет аткарады. Ахметкерей Косуаков халыкты агарту iсiнен каржы аямаган. Меткеп пен мешiт салдыруга eзi де мол каржы берген, беделшщ аркасында осы iске халыкты да жумылдыра б1лген. Халык аузында Ахметкерей болыстыц жазда жарлы-жакыбайларга сауынга сиыр берiп/ мiнуге ат берш, кYЗде олардыц тeлдерiн калдырып, тек басын гана кайтарып алатындыгы туралы деректер сакталган. Оныц осындай камкорлыгы туралы халык жадында «мырза болса правитель Ахметкерейдей болсын» деген сeз калган.
Ахметкерей Косуаков eцiрдегi саяси кызметке белсендi араласты. Ол Алаш козгалысы кeсемдерiмен тыгыз байланыста болган, саяси кeзкарасы алашордашылардыц саяси устанымымен бiр болды. 1917 жылы 28 сэуiрде Торгай облыстык съезше катыскан. 1917 жылдыц желтоксан айында eткен II жалпыказак съезiне арнайы шакырылган кiсiлердiц бiрi болды. Алашорда eкiметiне дауыс берген топта болган. Кецес билiгi орнаган соц 1918-1920 жылдары Земское баскармасыныц т1лмашы ретщде кызмет аткарады. Ал 1920 жылдан бастап eмiрiнiц соцына дейiн Актeбе каласында Актeбе уездiк аткару комитетшщ эд1лет бeлiмiнде бiтiмгер сот лауазымын абыроймен аткарган (Алга ауданына жасалган экспедиция материалдары).
Осындай халык арасында беделi бар болыстарды патша Yкiметi де колдап отырды. Олар лауазымды тулга ретiнде патша Yкiметi eткiзген ресми шараларга катысты. Мэселен, жогарыда аталган болыс Ахметкерей Косуаков 1912 жылы 30-мамырда Торгай облысыныц казак делегациясыныц курамында Мэскеуде eткен император III Александрге ескерткiш ашу шарасына катысады (Султангалиева, 2005: 29). Сол сиякты Ахметкерей Косуаков (Алга ауданына жасалган экспедиция
материалдары), Кенжегара болысыныц болысы болган Самурат (Шахмурат) Алматов 1913 жылы Романовтар эулетшщ Yш жылдык мерейтойына катысып,
марапаттарга ие болган деген дерек бар.
Шeмекей руыныц Кенжегара болысын баскарган Самурат Алматов та eте беделдi эрi сауатты адам болган. Ол Ыргыз уезi бастыгыныц кiшi кeмекшiсi кызметш де аткарган. Болыс баскарушылыгынан кеткеннен кешн бiтiмгерлiк сот кызметiн Yш жыл аткарган, одан баска да лауазымды кызметтерде болды. 0з каражатына орыс-мусылмандык мектеп, бiрнеше мешгттер тургызган. 0зi отырган жерге Yлкен алма багын согып, ол «Самураттыц алма багы» деген атаумен халык жадында сакталган (Ыргыз ауданына жасалган экспедиция материалдары). Самурат Алматовтыц экеа Алмат Тобабергенов те патша Yкiметiне кызмет еткен шенеунiк, болыс болды. Ею бауыры Тeремурат пен Махан да осы Кенжегара болысына болыс баскарушысы ретiнде сайланган.
Болыс баскарушысы ретшде тeре тукымыныц да eкiлдерi сайланды. Ал Х1Х гасырдыц 80-90 жылдары болыс баскарушысы ретiнде болыстыкка кандидат немесе ауыл старшыны кызметтерш аткарган тулгаларды сайлау Yрдiсi байкалды.
Эдетте болыс баскарушылары бiрнеше мерзiмге катарынан сайланып отырды. Ол бiр жагынан халыктыц сенiмi мен колдауы аркылы болса керек. Тарихшы-галым Г.С.Султангалиева бiр эулеттен бiрнеше урпак болыс болган Беркiмбаевтар эулетi жeнiнде кызыкты деректер келтiредi. Беркiмбаевтар эулетi Актeбе уезiнiц Аралтeбе болысын жалпы жиыны 50 жылга жуык (1869-1917 жж.) баскарган.
Болыстардыц узак жылдар ел баскарып, лауазымдарын балаларына беруге тырысуынан Торгай облысында болыс баскарушыларыныц бiрнеше эулеттерi калыптасты. Мысалы, олар Актeбе уезiндегi Кейкиндер (Бeрте болысы), Нысановтар (Бeрiлi болысы), Берюмбаевтар (Аралтeбе болысы), Нурмухамедовтер (1-шi Бeрте болысы).
Уакыт eте патша eкiметi тарапынан болыс баскарушыларына койылатын талаптар ^шейтле бастады. Бурын болыс баскарушысы ретшде орысша бiлiм алмаган
казактар да сайлана алса, Х1Х гасырдыц соцынан бастап жагдай eзгердi. 1897 жылы 17-кацтарда Торгай облысыныц эскери губернаторы Я.Барабаш жарлык шыгарып, ендш жерде болыс баскарушылары мен ауыл старшындары лауазымдарына Yмiткерлер мiндеттi тYрде орыс тiлiн бiлуi тиiс болды. Эскери губернатордыц пiкiрiнше ондагы максат болыстардыц iс жYргiзушiлерге тэуелдiлiкке тYсуiнiц алдын алу. Болыс баскарушыларыныц орыс тлш бiлмеуi олардыц кызметiне «айтарлыктай нуксан» келтiредi деп есептедi (Институт волостных, 2018: 29-31).
Болыс баскарушысы eзiнiц лауазымдык мiндеттерiне сэйкес болыс аумагында болып жаткан барлык окигаларга жауапты болды жэне олардан толык хабардар болып отырды. Болыстардыц орталыкпен тез байланыс жасауы да ескерыдь Сондыктан да олардыц коныстанган жерi уезд орталыгына айтарлыктай жакын болды. Мысалы, жогарыда айткан Бестамак болысыныц болыс баскарушысы Ахметкерей
Косуаковтыц ордасы Актeбе каласынан 35 верст кашыктыкта, Байбакты eзенiнiц жагасындагы №4 ауылында орналасты. Ал Каратогай болысыныц болыс баскарушысы Кенже^л Кeшкiмбаевтыц ордасы уездш каладан 35 верст, Каратогай темiр жол станциясынан 40 верст кашыктыкта Тэцiрберген eзенi бойындагы №4 ауылда орналасты (Институт волостных, 2018: 27-28).
Болыс баскарушылары eз кызметшде жогары сатыдагы билiк eкiлдерiмен, бiрiншi кезекте, уезд бастыктарымен карым-катынаста киындыктарга ушырап отырды. Ол киындыктар уезд бастыктарыныц казак халкыныц тiлiн, дiлiн, мэдениетiн жэне турмыстык ерекшелiктерiн бiлмеуiмен байланысты болды. Соган орай казак болыстарыныц казак халкыныц турмыс-тiршiлiгiн жаксартуга багытталган шптеген бастамалары аяксыз калып отырды.
Х1Х гасырдыц соцы мен ХХ гасырдыц басына дейiнгi аралыкта отаршыл Yкiмет болыс баскарушыларыныц кызметiнiц тиiмдiлiгiн арттыруды кeздеген жэне эрi
екiншi жагынан оларга деген бакылауды ^шейтуге багытталган бiркатар iс-шаралар кабылдады. Соныц бiрi казак болыстарына жогарыда айткан орыс тiлiн бiлудi мiндеттеу талабыныц койылуы болды. Ал 1902 жылы патша Yкiметi Орал жэне Торгай облыстарында болыстар мен ауыл старшындарын шаруа бастыктарыныц бакылауына беретiн зацды енгiздi. Осы кезецнен бастап казак болыстары мен шаруа бастыктарыныц арасында кYрделi карым-катынастар басталды. Шаруа бастыктары eз кызметщде дэл осы жергiлiктi элита eкiлдерiнiц, ягни болыстардыц, билердiц/ ауыл старшындарыныц ыкпалын шектеп, eзiне багынышты етуге тырысты. Шаруа бастыктарыныц eзiне карасты аумактагы халыкка кeрсеткен озбырлыгы аз болмады. Олардыц казак когамындагы басты карсыластары осы казак болыстары болды.
Сонымен казак болыстары бiраз трансформациялык YДерiстерден eтiп/ ХХ гасырдыц басында казак когамыныц тeлтума лауазымдык eкiлiне айналды. Осы кезецде казак болысы жергiлiктi казак когамындагы басты саяси тулга болды. Жергiлiктi жердеп когамдык-саяси ахуал жэне шаруашылыктык eмiр тiкелей болыстыц кызметiне байланысты eрбiдi. Олардыц кызметi/ кYнделiктi тарихыныц мысалдары казак акындарыныц шыгармашылыгында жаксы берыедь Ондагы болыс кызметiн жагымсыз жагынан суреттеу бiрiншi кезекте сайлау кезшде орын алатын саяси тартыстарга байланысты болды. Казак акындары болыстардыц халыкка жасаган игi iстерiн/ жанашырлыгы мен жомарттыгын да шебер суреттеген. Ол деректер болыстар кызметiнiц шынайы табигатын аныктауга мYмкiндiк бередi. Казак болыстары кецес Yкiметi орнаганга дешн халыкка кызмет еттi.
Билер институтына келсек, олардыц кeшпелi казак когамындагы кызметi уакыт eте eзгерiске ушырады. 1868 жылгы «Уакытша ереже» бойынша билер сайланбалы болганмен, олардыц когамдык-саяси мэртебесi бiрден кулдырады деп айта алмаймыз. Оныц Yстiне «Уакытша ереже»
бойынша казактар сайланбалы билерден баска да билерге жYгiне алгандыгын жогарыда айтканбыз. Дегенмен, патша Yкiметi Х1Х гасыр бойы кeшпелi казак когамындагы дэстYрлi билер сотын бiрте-бiрте элсiретiп/ таратуга тырысты. Отарлык экiмшiлiк ыкпалды билердi казак жерiне империялык баскару тэртабш енгiзу жолындагы басты кедергi ретщде кeрдi. Билер мен билер сотыныц ыкпалын тeмендету максатында орыс зацдарымен iс жYргiзетiн соттар, бiтiмгерлiк сот дегендер енгiзiлдi.
Соган карамастан казактардыц жекелеген жагдайларда дэстYрлi билер сотына жYгiну жагдайлары кецес Yкiметiнiц орнауына дейiн сакталды. Тiптi/ казак даласына коныс аударып келген карашекпендiлердiц eзi орыстыц сотына сенiмсiздiк танытып, казактыц билер сотына жYгiнiп отырган. Ол туралы деректер жетерлiк.
Х1Х гасырдыц соцы мен ХХ гасыр басында Казакстанныц батыс аймагында аузы дуалы, эдiлдiктi ту eткен билер аз болмады. Солардыц бiрi эрi бiрегейi «Кiшi жYЗдiц кенже биi» атанган Былшык би Сейiтулы. Былшык би тек гана eз руыныц аумагында емес, бYкiл Кiшi жYЗге аты шыккан беделдi би болды. Оныц:
«Атымды «Былшык би» деп халкым койган
Паш еттiм жогары мен тeменге де.
Тыцдаттым сeзiмдi мен найзагайдай,
Жетiру/ Элiм менен Шeменге де» (Айталы, 2015: 19) - деу^ осыны айгактаса керек.
Былшык би Сештулыныц eмiрi патша заманы мен кецес заманыныц 20-30 жылдарымен туспа-тус келдь Осы аралыкта ол патша Yкiметiнiц отарлык саясатын, кецес Yкiметiнiц казак шаруаларына шабуылын кeзiмен ^рд^ ол шаралардыц мэнiсiн тYсiндi/ казакка келер салдарын да багамдай б1лдь Осы жагдайда Былшык бидiц кол кусырып отырмагандыгы тYсiнiктi. Халык жадында оныц казак-орыс катынастарын реттеуге араласкандыгы, Петерборга сан
мэрте барып казакка катысты тYЙiткiлдi мэселелердi шешуге атсалыскандыгы туралы деректер молынан сакталган.
Кецес дэуiрiнiц экiмшiл-эмiршiл жYЙесi мундай адамдарды тегiн калдырмады. Yстiнен домалак арыз жаздырып, 1928 жылы НКВД органдары Былшык би Сештулын туткындайды. Бидi Актeбенiц 5-шi тYрмесiнде камауда устады. Бiр кызыгы Былшык бидщ Yстiнен ешкандай кылмыстык к козгалмаган. Соган карамастан бес жыл камауда болып, 1933 жылы кылтамактан кайтыс болады. Мiне, казак даласында эдiлдiгiмен кара кылды как жарган осындай кемецгер билер кeптеп eттi.
Кeшпелi казак когамында жергiлiктi элитаныц ерекше ыкпалды eкiлi - дши кайраткерлердiц болгандыгын жогарыда айтканбыз. Казак молдалары, ишандары, ахундары жэне т.б. дши кайраткерлерi когамныц рухани дщгеп болды. Дiни кайраткерлер тек гана рухани, агартушылык кызметпен айналысып коймады. Олар eлкеде болып жаткан барлык саяси-экономикалык жацалыктарды калт жiбермедi, оларга eзiндiк бага берiп отырды, киын-кыстау кезецде елдi бастады.
Патша Yкiметi казак когамындагы осы дiни кайраткерлердiц ерекше ыкпалын тYсiнiп, Х1Х гасырдыц екiншi жартысынан олардыц кызметiне тYрлi кедерплер жасай бастады. Дiни кайраткерлердiц кызметш жан-жакты бакылауга алуга тырысты. Сондыктан да эр болыска бiр сайланбалы молда дегендi ойлап тапты. Соган карамастан казак молдасы кецес Yкiметi орнаганга дейiн когамда eзiнiц рeлi мен болмысын сактап калды. Кецес Yкiметiнiц солакай саясатына карсы халык кeтерiлiстерiнiц басы-касында
уйымдастырушы ретiнде осы дши кайраткерлер турды.
Жогарыда атап eткендей, патша Yкiметiнiц де, кецес билшнщ де отарлык саясатына карсылык козгалысыныц бел ортасында осы дш eкiлдерi жYрдi. Мэселен, 1905 жылы Орал жэне Торгай облыстарыныц бiр топ билерi, дiни кайраткерлерi «Жерге
орналастыру баскармасына» орыс шаруаларын (кара шекпендiлердi) казак даласына жаппай коныстандыруды токтату мэселесiн гатерш петиция жолдайды. Петицияга кол койгандардыц бiрi Орал облысы Темiр уезше карасты Доцызтау-Акколка болысыныц 9 ауыл молдасы Жумагали Ербатыров болды (КР ОМА. 25 к. 1 т. 2218 к. Жерге орналастыру баскармасына жолданган петиция, 222-224 пп.]. Бул петицияда Орал, Торгай облыстарыныц казактары жалпы алганда жер мэселесш, дiн бостандыгы мэселесiн кeтередi.
Жогарыда жергiлiктi элита eкiлдерi ретiнде келпрыш отырган болыстар, ауыл старшындары, билер жэне молдалар непзшен алганда кедей адамдар болмады. Олардыц акыл-парасатын, когамдагы билш-беделiн осы материалдык байлыктары камтамасыз еттi. Казак байлары осыны жаксы тYсiндi. Байлар eз руыныц жагдайын жасай отырып, жалпы когамныц тепе-тецдiгiн устап турды. ХХ гасырдыц 20-30 жылдарына дейiн казак байлары осы болмысын жогалтпады. Байлар когамды жэне шаруашылыкты 1лгер1летуде жетекшi кYш болды. Жогарыда кызметiне талдау жасаган болыстарга, билерге, аксакалдарга, дш eкiлдерiне, баска да игi-жаксыларFа дем берш, олардыц идеяларыныц жYзеге асуына колдау кeрсетушi осы байлар болатын. Х1Х гасырдыц ортасына карай казак даласында кeшпелi салтты устанып, малдыц санын кeбейту аркылы байыган байлармен катар, сауда iсiнiц дамуымен малмен iрi сауда жасап, ебiн тауып табысын еселеген байлардыц жаца тобы пайда болды.
Кeрiп отырганымыздай, казак байлары Х1Х гасырдыц екiншi жартысында казак даласында кэсiпкерлiктiц де дамуына eз Yлестерiн косып, казiргi тымен айтканда курылтайшы, меценат, кредитор рeлiн аткарган. Т1лек бiлдiрген, икемi бар казактарды сауда-саттык iсiне баулып, eз бiлгендерiн YЙретуге дайын болды. Сондай байлардыц катарында Актeбе аймагыныц Ыргыз eцiрiнен шыккан Куан Эленулы болды. Куан Эленулыныц да жэрмецкелiк
сауданыц калыптасуымен малмен iрi айырбас сауда жасап, eз iсiн дeцгелетiп/ халыкка, елдiк iстерге камкорлык жасагандыгы жергШкл халыктыц жадында сакталган.
Х1Х гасырдыц соцы мен ХХ гасырдыц басында патшалык Ресей Yкiметiнiц отарлык канаушылыгы кYшейiП/ шурайлы
жайылымдык жерлердiц кара шекпещдлер есебiне тартып алынып, казак шаруашылыктарыныц байлыгы ортайган туста непзп материалдык ауыртпалыктар осы казак байларына тYCтi. Казак байлары ел арасында мектеп, мешiт салу, мэдениеттi колдау шараларын каржыландырды. Казак зияларыныц да газет-журналдарын шыгаруга каржылай кeмек берiп/ демеушiлiк жасап отырды. Жалпы казак байлары Алаш зияларыныц идеяларына жан-жакты колдау ^рсет. Олар Алаш козгалысыныц букара арасында кец таралуына септiгiн тигiздi/ I жэне II жалпыказак съездерiн уйымдастыруга атсалысты. Кейiн Алаш автономиясы курылып, оныц органдары мен жасагын куру кезшде де казак байлары каржылай, материалдык иплштер тYрiнде (кeш-кeлiк/ жем-шeп, т.б.) кeмектер бергендiгi тарихтан белгШ. Кейiн осы эрекеттерiн кецес Yкiметi байлардыц eзiне айып етiп такты. Тэркыеу, ужымдастыру нэтижесiнде казак байларыныц мал-мYлкiне шабуыл жасалып, олар ерекше элеуметик топ ретiнде жойылды.
Корытынды
Зерттеуiмiздi тYЙiндей келе бiркатар корытындылар жасауга болады. Бiрiншiден/ жергiлiктi казак элитасы ХIХ гасырдыц екiншi жартысы мен ХХ гасыр басындагы казак когамыныц негiзгi дiцгегiн курады. Ыкпалды болыстар, билер, дiни кайраткерлер, байлар, ауыл аксакалдары eзара байланыса эрекет жасап, халыктыц тYЙiткiлдi мэселелерiн шешудi жалгастырды;
Екiншiден/ жаца реформа непзщде бекiтiлген болыс баскарушылары да уакыт eте казак когамымен кабылданып, саяси-когамдык eмiрдегi басты лауазымды тулгага айналды;
Yшiншiден/ жергiлiктi казак элита eкiлдерi аталган кезецде элеуметтiк мэртебесi мен саяси ыкпалдылыгы жагынан трансформацияга ушырады. Патша Yкiметi сайланбалы лауазымдар, тYрлi шектеулер енгiзу аркылы казак билершщ, байларыныц, дiн eкiлдерiнiц/ баска да ип-жаксыларыныц беделi мен халык арасындагы кызметiн шектеуге тырысты. Кецес Yкiметiнiц орнауымен казак халкы мен элита eкiлдерiнiц мал-мYлкiне шабуыл жасалып, олардыц когамдагы беделi мен мэртебесiне соккы жасалды.
Каржыландыру
Макала Казакстан Республикасыныц Бiлiм жэне гылым министрлiгiнiц (КР БГМ) гранты негiзiндегi №АР09259029 гылыми-зерттеу жобасын жYзеге асыру аясында жазылды.
Эдебиеттер тiзiмi
Абенова Б.С. Ресей империясыныц Орынбор eлкесiндегi аймактык саясаты (18681891 жылдар). Монография / Б.С. Абенова. - Актeбе, 2010. - 306 б. Айталы А.Э. Былшык бидiц бiтiм билiгi // Былшык би жэне дэстYрлi казак когамындагы билер институты: eцiрлiк конференция материалдары. - Актeбе/ 2015. - Б. 13-19.
Дэрменулы А. Алга ауданына жасалган экспедиция материалдары.
Бекмаханов Е. Казакстан ХIХ гасырдыц 20-40-жылдарында / Е. Бекмаханов. - Алматы:
Санат, 1994. - 416 б.
Бекназаров Р.А. Ислам и религиозные деятели Х1Х в.: на примере Досжан-ишана // Клио. - 2019. - №10. - С. 145-150.
Бекназаров Р.А. Релиогиозные деятели и мечети Х1Х - начала ХХ вв.: исследование на материалах Актюбинской области // Отан тарихы. - 2018. - №3. - Б. 21-29. Султангалиева Г.С., Далаева Т.Т., Удербаева С.К., Маликов Б. Волости и волостные управители Х1Х - начало ХХ вв. Сб. документов и материалов / Султангалиева Г.С., Далаева Т.Т., Удербаева С.К., Маликов Б. - Алматы: «Казак университет», 2018. - 284 с.
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений: в 5 томах. Том 4. / Ч.Ч.Валиханов. - Алма-Ата, 1984. - 461 с.
Вяткин М. Батыр Срым. - Алматы, Санат, 1998. - 344 с.
Далаева Т.Т. Волостные управители в Казахских степях Западно-Сибирского ведомства: особенности утверждения их в должности в Х1Х-начале ХХ вв. // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Исторические и социально-политические науки». - 2015. - №3. - С. 30-37.
Далаева Т.Т. Волостные съезды в Степном крае (кон. Х1Х - нач. ХХ вв.): практика проведения, участники и основные решения // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Исторические и социально-политические науки». - 2016. - №3. - С. 32-40. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины Х1Х в. - Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1958. - 296 с.
Султангалиева Г.С., Далаева Т.Т., Маликов Б.У., Тулешова У. Институт волостных в системе управления Казахской степью (Х1Х - начало ХХ вв.): монография в документах / Г.С. Султангалиева, Т.Т. Далаева, Б.У. Маликов, У. Тулешова. - Алматы: «Казак университета», 2018. - 396 с.
Исенов 0.И. ДэстYрлi казак когамындагы байлар институты [Электрон. ресурс]. -2022. - URL: https://articlekz.com/kk/article/28724 (каралган ^ш: 15.04.2022). Казакстан Республикасыньщ Орталык мемлекетлк архивi (КР ОМА). К.25. Т.1. 1с 2218.
Маликов Б. Казак даласында болыстык жYЙенщ курылуы: Актебе жэне Казалы уездершщ материалдары бойынша салыстырмалы талдау // Казакстанныц жаца жаhандык жацгыруы: «Алаш жэне Мэцплш Ел»: халыкаралык конференция материалдары. - Алматы, Казакстан, 2017. - Б. 172-176.
Материалы по истории политического строя Казахстана. Т. 1. - Алма-Ата, 1960. - 441 с.
Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного общества / Н.Э. Масанов. - Алматы, 1995. - 320 с.
Султангалиева Г.С. История Актюбинского уезда (1869-1917) / Г.С. Султангалиева. -Актобе, 2005. - 264 с.
Мырзабайулы Б. Ыргыз ауданына жасалган экспедиция материалдары. Гульбану Б. Избасарова, Асылбек Т. Маден
Актюбинский региональный университет имени К.Жубанова, Актобе, Казахстан
Казахская региональная элита второй половины Х1Х-начала ХХ в. и ее трансформация
(по материалам Актюбинского региона)
Аннотация. В статье рассматривается общественно-политическая деятельность казахской региональной элиты второй половины Х1Х - начала ХХ века и ее трансформация. В результате административно-политических реформ 1860-1890-х годов на территории казахов Оренбургского ведомства было введено новое административное деление, согласно которому на основе местного самоуправления были введены такие должностные лица, как волостной управитель, аульные старшины. В статье анализируются функциональные обязанности волостного управителя и аульных старшин введенные в «Положении».
Авторы на основе положений 60-90-х годов Х1Х века рассматривают также введение служб народного суда, волостного муллы, изучая влияние этих изменений на социальные отношения в казахском обществе, деятельность и статус участвующих в нем биев и религиозных деятелей. Также в статье отдельно анализируется трансформация института байства на данном этапе.
В состав казахской региональной элиты второй половины Х1Х века, кроме волостных и аульных старшин, входили бии, служившие народными судьями, волостные муллы, баи, аксакалы и другие влиятельные лица. Это были личности, обладающие авторитетом и влиянием в обществе. Со временем волостные управители и аульные старшины стали неотъемлемой частью социальной структуры казахского общества. В рассматриваемый нами период деятельность представителей данной региональной элиты в обществе претерпели значительные изменения. Изучению данных трансформационных процессов посвящена наша статья.
В заключении работы сделаны следующие предварительные выводы, касающихся трансформации казахской региональной элиты: 1. Казахская региональная элита составила основу казахского общества второй половины Х1Х - начала ХХ века. Влиятельные волостные, бии, религиозные деятели, баи, аксакалы продолжали взаимодействовать и решать насущные проблемы народа; 2. Волостные управители, утвержденные на основе новой реформы, со временем были интегрированы в казахское общество и стали главными должностными лицами в общественно-политической жизни; 3. Представители региональной казахской элиты в указанный период подверглись трансформации по социальному статусу и политическому влиянию. Российское правительство стремилось ограничить авторитет и деятельность казахских биев, баев, духовенства, других влиятельных людей путем введения выборных должностей и различных ограничений. С установлением советской власти начались репрессивные меры по отношению представителей казахского народа и элиты, нанесен урон по их авторитету и статусу в обществе.
Ключевые слова: реформа; элита; султан; волостной; старшина; бай; би; ишан; хазрет; мулла; трансформация.
Gulbanu B. Izbassarova, Assylbek T. Maden
K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan
The local kazakh elite in the second half of the Х1Х century and the beginning of the XX century and its transformation (on the basis of the materials of Aktobe region)
Abstract. The article examines the socio-political activity of the Kazakh regional elite of the second half of the XIX - early XX century and its transformation. As a result of the administrative and political reforms of the 1860s-1890s, a new administrative division was introduced on the territory of the Kazakhs of the Orenburg department, according to which officials such as the volost administrator and village elders were introduced based on local self-government. The article
analyzes the functional responsibilities of the volost administrator and village elders introduced in the «Regulations».
Based on the provisions of the 60-90s of the nineteenth century, the authors also consider the introduction of the services of the people's court, the volost mullah, studying the impact of these changes on social relations in Kazakh society, the activities and status of biys and religious figures participating in it. Also, the article separately analyzes the transformation of the institution of the bai at this stage.
The composition of the Kazakh regional elite of the second half of the 19th century, in addition to volost and aul elders, included biys who served as people's judges, volost mullahs, bais, aksakals and other influential people. These were individuals with authority and influence in society. Over time, volost governors and aul elders became an integral part of the social structure of Kazakh society. During the period we are considering, the activities of representatives of this regional elite in society have undergone significant changes. Our article is devoted to the study of these transformational processes.
At the end of the work, the following preliminary conclusions were drawn regarding the transformation of the Kazakh regional elite: 1. The Kazakh regional elite formed the basis of Kazakh society in the second half of the 19th - early 20th centuries. Influential volosts, biys, religious figures, bais, aksakals continued to interact and solve the pressing problems of the people; 2. Volost governors, approved on the basis of the new reform, were eventually integrated into Kazakh society and became the main officials in public and political life; 3. Representatives of the regional Kazakh elite during this period underwent a transformation in social status and political influence. The Russian government strive to limit the authority and activities of the Kazakh biys, bais, clergy, and other influential people by introducing elected positions and various restrictions. With the establishment of Soviet power, repressive measures began against representatives of the Kazakh people and the elite, damage was done to their authority and status in society.
Keywords: reform; elite; sultan; volost; elders; bai; bi; ishan; khazret; mullah; transformation.
References
Abenova B.S. Resej imperiyasynyn Orynbor olkesindegi ajmaktyk sayasaty (1868-1891 zhyldar). Monografiya [Regional Policy of the Russian Empire in the Orenburg Region (1868-1891). Monograph]. (Aktobe, 2010, 306 p.), [in Kazakh].
Ajtaly A.A. Bylshyk bidin bitim biligi, Bylshyk bi zhane dastyrli kazak kogamyndagy biler instituty: onirlik konferenciya materialdary [Bilshyk bi's peacemaking power, Institute of Bilshyk bi and dances in traditional Kazakh society: materials of the regional conference]. Aktobe, Kazakstan, 2015. P. 13-19, [in Kazakh].
Darmenyly A. Alga audanyna zhasalgan ekspediciya materialdary [Materials of the expedition to the alginsky district], [in Kazakh].
Bekmahanov E. Kazakstan XIX gasyrdyn 20-40-zhyldarynda [Kazakhstan in the 20-40s of the XIX century], (Sanat, Almaty, 1994, 416 p.), [in Kazakh].
Beknazarov R.A. Islam i religioznye deyateli XIX v.: na primere Doszhan-ishana, Klio [Islam and religious figures of the nineteenth century: on the example of Doszhan-ishan, Clio]. 2019. No. 10. P. 145-150, [in Russian].
Beknazarov R.A. Reliogioznye deyateli i mecheti XIX - nachala XX vv.: issledovanie na materialah Aktyubinskoj oblasti, Otan tarihy [Religious figures and mosques of the XIX -early XX centuries: a study on the materials of the Aktobe region, Otan tarikhy]. 2018. No.3. P. 21-29, [in Russian].
Sultangalieva G.S., Dalaeva T.T., Uderbaeva S.K., Malikov B. Volosti i volostnye upraviteli XIX - nachalo XX vv. Sb. dokumentov i materialov [Volosts and volost administrators of the XIX - early XX centuries. Collection of documents and materials], («Kazak universiteti», Almaty, 2018, 284 p.), [in Russian].
Valihanov Ch.Ch. Sobranie sochinenij: v 5 tomah. Tom 4. [Collected works: in 5 volumes. Volume 4.], (Alma-Ata, 1984, 461 p.), [in Russian]. Vyatkin M. Batyr Syrym, (Sanat, Almaty, 1998, 344 p.), [in Russian]. Dalaeva T.T. Volostnye upraviteli v Kazahskih stepyah Zapadno-Sibirskogo vedomstva: osobennosti utverzhdeniya ih v dolzhnosti v XIX-nachale XX vv., Vestnik KazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskie i social'no-politicheskie nauki» [Volost administrators in the Kazakh steppes of the West Siberian department: features of their confirmation in office in the XIX-early XX centuries. // Bulletin of KazNPU im. Abaya. Series "Historical and sociopolitical sciences"]. 2015. No. 3. P. 30-37, [in Russian].
Dalaeva T.T. Volostnye s"ezdy v Stepnom krae (kon. XIX - nach. XX vv.): praktika provedeniya, uchastniki i osnovnye resheniya, Vestnik KazNPU im. Abaya. Seriya «Istoricheskie i social'no-politicheskie nauki» [Volost congresses in the Steppe Region (kon. XIX - beginning. XX century): the practice of conducting, participants and main decision, Bulletin of KazNPU named after. Abaya. Series "Historical and socio-political sciences"]. 2016. No. 3. P. 32-40, [in Russian].
Zimanov S.Z. Obshchestvennyj stroj kazahov pervoj poloviny XIX v. [The social system of the Kazakhs of the first half of the XIX century ], (Izd-vo AN KazSSR, Alma-Ata, 1958, 296 p.), [in Russian].
Sultangalieva G.S., Dalaeva T.T., Malikov B.U., Tuleshova U. Institut volostnyh v sisteme upravleniya Kazahskoj step'yu (XIX - nachalo XX vv.): monografiya v dokumentah [Volost Institute in the management system of the Kazakh steppe (XIX - early XX centuries): monograph in documents], ( «Kazak universiteti», Almaty, 2018, 396 p.), [in Russian]. Isenov O.I. Dastyrli kazak kogamyndagy bajlar instituty [Institute of the rich in traditional Kazakh society], Available at: https://articlekz.com/kk/article/28724, [in Kazakh]. (accessed 15.04.2022).
Kazakstan Respublikasynyn Ortalyk memlekettik arhivi (KR OMA) [Central State Archive of the Republic of Kazakhstan]. K.25. T.1. Is 2218, [in Kazakh].
Malikov B. Kazak dalasynda bolystyk zhyjenin kyryluy: Aktobe zhane Kazaly uezderinin materialdary bojynsha salystyrmaly taldau, Kazakstannyn zhana zhahandyk zhangyruy: «Alash zhane Mangilik El»: halykaralyk konferenciya materialdary [Formation of the volost system in the Kazakh steppe: comparative analysis based on the materials of Aktobe and Kazalinsky uyezds, new global modernization of Kazakhstan:" Alash Zhane Mangilik El": materials of the International Conference], Almaty. 2017. P. 172-176, [in Kazakh]. Materialy po istorii politicheskogo stroya Kazahstana [Materials on the history of the political system of Kazakhstan]. (Alma-Ata, 1960, Vol.1, 441 p.), [in Russian]. Masanov N.E. Kochevaya civilizaciya kazahov: osnovy zhiznedeyatel'nosti nomadnogo obshchestva [Nomadic civilization of Kazakhs: fundamentals of nomadic society], (Almaty, 1995, 320 p.), [in Russian].
Sultangalieva G.S. Istoriya Aktyubinskogo uezda (1869-1917) [The history of Aktobe county (1869-1917)], (Aktobe, 2005, 264 p.), [in Russian].
Myrzabajyly B. Yrgyz audanyna zhasalgan ekspediciya materialdary [Materials of the expedition to Irgiz district], [in Kazakh].
AemopAap mypaxbt MdAiMem:
M36acapoea ryAb6any BoAamoena - T.F.g., K^ySaHOB aTbragaFbi A^reSe e^p^iK yHMBepcMTeTiH^ npo^eccopbi, AKTeSe, Ka3aK,eraH.
Mdden AcbiA6eK TepexanyAU - t.f.k., K.^ySaHOB aTbrngaFbi A^reSe e^p^iK yHMBepcMTeTm^ go^rni, AKTeSe, Ka3aKCTaH.
Izbasarova Gulbanu Bolatovna - Doctor of Historical Sciences, Professor of the Department of History and Religious Studies, K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan.
Maden Assylbek Torekhanuly - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor of the Department of History and Religious Studies, K. Zhubanov Aktobe Regional University, Aktobe, Kazakhstan.
