Научная статья на тему 'КАВАР (CАРРARIS SPINOSA) ЎСИМЛИГИ МЕВАЛАРИНИНГ КУКУН ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИДАГИ ЙОДНИНГ АҲАМИЯТИ'

КАВАР (CАРРARIS SPINOSA) ЎСИМЛИГИ МЕВАЛАРИНИНГ КУКУН ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИДАГИ ЙОДНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
251
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кавар / кукун / қуритиш / йодга бой / табобат / тадқиқот / мева / ғунча / гул / поя / серхосил / caper / powder / drying / iodine-rich / medicine / research / fruit / bud / flower / stem / fertile.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Мерганов, Авазхон Тургунович, Каримов, Ислом Рустамалиевич, Улухужаева, Нозима Нарзуллохоновна

Мақолада маданий ҳолда етиштирилган кавар (Cаррaris spinosa) ўсимлик меваларини қуритиб табиий йодга бой кукун олишдаги аҳамияти ва кимёвий таркибини ўрганиш буйича тажриба тадқиқотлари натижаси келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Мерганов, Авазхон Тургунович, Каримов, Ислом Рустамалиевич, Улухужаева, Нозима Нарзуллохоновна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS AND IMPORTANCE OF IODINE IN POWDER FRUITS OF CAVAR (CARRARIS SPINOSA)

The article focuses on the importance of dried fruits of the sort of caper(Capparis spinosa) in the production of powders rich in natural iodine. The results of studies on the study of the chemical composition of the fruit are presented.

Текст научной работы на тему «КАВАР (CАРРARIS SPINOSA) ЎСИМЛИГИ МЕВАЛАРИНИНГ КУКУН ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИДАГИ ЙОДНИНГ АҲАМИЯТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

КАВАР (CAPPARIS SPINOSA) УСИМЛИГИ МЕВАЛАРИНИНГ КУКУН

ХУСУСИЯТЛАРИ ВА ТАРКИБИДАГИ ЙОДНИНГ АХДМИЯТИ

Авазхон Тургунович Мерганов

Наманган мухдндислик- технология институти к.х.ф.д. профессор E-mail: islom_karimov_1986@mail.ru Каримов Ислом Рустамалиевич Наманган мухдндислик- технология институти

ассистенти E-mail: islom_karimov_1986@mail.ru Улухужаева Нозима Нарзуллохоновна Наманган давлат университети магистранти E-mail: nozimauluxuj ayeva@gmail .com.

АННОТАЦИЯ

Мацолада маданий уолда етиштирилган кавар (Capparis spinosa) усимлик меваларини цуритиб табиий йодга бой кукун олишдаги ауамияти ва кимёвий таркибини урганиш буйича тажриба тадцицотлари натижаси келтирилган.

Калит сузлар: кавар, кукун, цуритиш, йодга бой, табобат, тадцицот, мева, гунча, гул, поя, серхосил.

АННОТАЦИЯ

В статье приведены значение порошка плодов каперса (Capparis spinosa), богатых природным йодом. Представлены результаты экспериментальных исследований по изучению химического состава плода каперса.

Ключевые слова: каперсы, порошок, сушка, богатый йодом, лекарство, исследования, плод, бутон, цветок, стебель, плодородный.

ABSTRACT

The article focuses on the importance of dried fruits of the sort of caper(Capparis spinosa) in the production of powders rich in natural iodine. The results of studies on the study of the chemical composition of the fruit are presented.

Keywords: caper, powder, drying, iodine-rich, medicine, research, fruit, bud, flower, stem, fertile.

КИРИШ

Кавар усимлигини (Cаррaris spinosa) ёввойи хрлда республикамизни дашт ва чул минтакаларида усади. Бу усимлик 2700 йиллик тарихга эга булсада у тугрисида адабиётларда батафсил маълумотлар берилмаган. Уни етиштириш,

961

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

махсулотларидан кайта ишлаш саноатида фойдаланиш ва кайта ишлаш технологиялари урганилмаган. Бу тур усимлик кичик майдонларда Франция, Испания, Италия ва Шимолий Америкада, хамдустлик мамлакатлардан Грузия ва Азарбайджон давлатларида учратилиши ва улардан турли махсулотлар тайёрланиши айрим манбалардан маълум. Халк табобатида бу тур усимликни барча кисмлари турли касалликларни даволаш максадида фойдаланиб келинган. Тиббиёт ривожланиб даволаш усуллари замонавий техника ва кимёвий дори-дармонлар ишлаб чикарилиши ва фойдалана бошлангандан сунг бундай табиий доривор усимликларга эхтиёж колмаган. 1955 йилда тиббиётда биринчи марта Химолай Драк Компанияси томонидан жигар касалликларни даволаш учун Лив-52 препарати ишлаб чикилиб синовдан утказилган ва хозирда у тибиётда самарали фойдаланилади. Препаратни асосий кисмини яъни 65% микдорини кавар усимлик махсулотлари ташкил этади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Олиб борилган тадкикотлар айрим манбаа маълумотларига кура уни таркибида 0,32-0,35% рутин, 130-150 мг% микдорида С, Р, Е ва бошка витаминлар, 12% канд, 18-20% флавондлар, 29-30% гликозидлар, уругида 3536% ёг, гунчасида 25% оксил ва мевасида 27-30 мг микдорида йод борлиги аникланди. Бу хусусиятларидан келиб чикиб тахлил килинадиган булса у хакикатдан хам турли касалликларни олдини олиш ва даволаш максадида кенг фойдаланиш зарурлиги маълум булди (1-жадвал).

1-жадвал

Кавар меваси таркибидаги умумий кимёвий моддалар микдори, мг%

Кимёвий моддалар Уртача микдори Табиий холда устирилганда Маданий холда устирилганда

Рутин 0,32 0,29 0,35

Витамин С 150 147 154

Р 136 131 140

Е 128 126 130

Кварцетин 043 039 0,48

Кандлар 8,12 8,0 12,0

Гликозидлар 21-29 21,0 29,0

Уругидаги ёг 36 34,0 37,0

Оксил 25 24,0 26,0

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Hog (100

rpaM KypyK 27 Mr 24,0 29,0

Maccacuga)

XagK TaSoSaru MatgyMoTgapu Ba oguS SopugraH rogaHumgap Hara^acuga uggrougaH TafiepgaHraH gaMgaMa-capuK KacagguKgapHu, HeBpo3, $aga«: Ba 3axM KacagguKgapuHu gaBogam ynyH ^ofigagaHum MyMKHH. rygu Ba Sapru эca TenKu, cygaK 6e3H, KygoK octh Se3gapu maMoggaraHga, Tepu apanapu Ba TaHagaru ok gornapHH gaBogamga; FyHnacu - ^urap Ba TagoK xacTanuKnapuHH gaBogamga; MeBacu - Tum, MugKgapHu, TyTKaHOK, $ana^, SaBocug Ba öyKOK KacagguKgapuHu gaBogamga; nynoru - acTMa Ba Mega-unaK KacagguKgapuHu gaBogamga; ypyru -Metga-unaK, ru^^a KacagguKgapuHu Ba TaHagaru ok gornapHH gaBogamga TaSuufi gopu cu^arnga ^ofigagaHum MyMKuH.

KaBap MaxcygoTgapugaH ^ofigagaHraH opraHu3Mga uMMyHOTu3uM ^aogguru omuS TamKu mapouTgapra nugaMguguru Ba opraHu3MHu ^aogguru opTagu. YpyrugaH ucretMog KugraH SeMopgapga ru^^aHu TpaMaTog, ^croga Ba HetMarog ^opManapu xaMga gaMSgu^gapHu xapaKarnaH ^opMagapuHu SapTapa^ этнgнmн xucoSura TaHagaru ok gorgapHu fiyK Sygumu Ky3araggu.

KaBap ycuMnuruHu SomKa caS3aBoT TypgapugaH ^apKgaHyBnu xapaKTepgu KufiMaTu yHu Sapna KucMgapuga my ^yMgagaH MeBacuga KaHg Mogacu, pyruH, BuTaMuH C, P Ba E, rgroKo3uggap Ba fiog MuKgopu Kynguru SugaH ^apKgaHagu Ba y TuSSueTga Typgu KacagguKgapHu gaBogam SugaH Sup KaTopga uhcoh opraHroMuHu Typgu KacagguKgapra nugaMguguruHu omupum xycycutfrara эгagнp. TagKuKoT Hara^acuga SyHgafi KuMeBufi MoggagapHu ycuMguKHu emura Ba eramrapum Myxurura SorguKguru aHuKgaHuggu. EyHga энг xapaKTepgu MoggagapgaH pyruH Ha3opar BapuaHTga 0,28%, fiog MuKgopu эca 19% ra TeHr SygraH Sygca Ta^puSa ynyH экнgгaн MafigoHgaru MaxcygoT TapKuSuga Sy KypcaTKu^gap - yHu KaHgguguK gapa^acu 11-12,0%, pyTuH - 030-0,33%, BuraMuH C -133-150 Mr%, fiog MuKgopu эca 25-28 Mr rana ^apKgaHumu Ky3araggu (6-^agBag).

OguHraH Hara^agap Taxgugu myHu KypcarguKu MaxcygoTHu eramrapum arpoTexHuKacu Ba TexHogoruacu MaxcygoT cu^arara u^oSufi Tatcup этнS, xocuggopguK 1,5-2 SapoSapra, yHu cu^ar KypcaTKu^gapu 2,5-2,8 SpoSapra omuS, numuS eTugraH ypyrgapgaH 30-36% rana er a^parnS oguHumu MyMKuHguru aHuKgaH.

YcuMguKHu KuMeBufi TapKuSu KaM ypraHugraHguru ynyH y Tyrpucuga MatgyMoTgap o3. Yhu KuMeBufi TapKuSgapu HaMMTH Ba pecnySguKaMu3Hu eTaKnu

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

илмий тадкиккот институти олимлари томонидан урганиб чиккилмокда. Олиб борилган тадкикотлар айрим манбаа маълумотларига кура уни таркибида 0,320,35% рутин, 130-150 мг% микдорида С, Р, Е ва бошка витаминлар, 12% канд, 18-20% флавондлар, 29-30% гликозидлар, уругида 35-36% ёг, гунчасида 25% оксил ва мевасида 27-30 мг микдорида йод борлиги аникланди.

Бу хусусиятларидан келиб чикиб тахлил килинадиган булса у хакикатдан хам турли касалликларни олдини олиш ва даволаш максадида кенг фойдаланиш зарурлиги маълум булди.

Кавар куп йиллик утсимон усимлик булиб, ватани Осиё хисобланиб хозирги вактда бу усимлик Шимолий Африкада, Франсияда Испанияда хамда Урта Осиёнинг жанубий худуларида табиий шароитда учрайди. Кавар турли тупрок шароитида усувчи серхосил, таркибидаги биологик актив моддаларининг микдори ва сифати билан ажралиб турадиган усимлик булиб, у халк хужалигининг озик-овкат хамда фармацевтикада саноатида ишлатилади.

Мева узум ва сабзавот махсулотлар таркибида 80-90 % сув. 10-20 % гача курук модда булиб улар уз навбатида сувда эрийдиган ва эримайдиган моддаларга булинади. Сувда эрийдиган моддалар махсулот таркибида канд, пектин, фенол бирикмалар, гликозидлар, азотли моддалар. Минерал моддалар ва витаминларни ташкил этади. Сувда эримайдиган моддаларга целлюлоза, гемицеллюлоза, Протопектин, крахмал ва ёгда эрийдиган айрим витаминлар мавжуд. Махсулот таркибидаги сув бу оддий сув эмас, у хужайра шираси хисобланади. Махсулотларни куритишда улар таркибидаги намлик хужайра тузилиши ва махсулот турига кура улар гигроскопик ва кимёвий намликни хосил килади. Махсулотлар таркибидаги кимёвий намлик саклангандагина у инсон организими учун фойдали ва шифобахш хисобланади.

Махсулотларни куритишда жахон мамлакатларида.жумладан Венгерия, Руминия, Больгария, Италия, Франция, Россия, Хитой ва бошка бир катор мамлакатларда асосан махсулотлар сунъий усуллардан фойдаланиб куритиш усуллари ва технологиялари кулланилиб келинади. Республикамизда хам ушбу усуллардан фойдаланиб махсулотлар куритилиб келинади ва бугунги кунда бу тур махсулотлар экспорт салохиятини оширишга хизмат килмокда.

Сунъий усулларда куритилган махсулотларни кимёвий модда микдорлари ва инсон организими учун фойдали хусусиятлари табиий куритилган махсулотларга нисбатан бир неча баробар кам. Кулланилган технологияларга асосан уларни сифат курсаткичлари айрим махсулотларда бирмунча сакланишга эришилмокда. Жумладан Венгерияда махсулотларни сунъий

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ycynga KypuTumga су6пнмнзацнa TexHonoruacHga KypHTHnumu xucoSura MKopu caMapara эpнmнпгaн Ba 6y MaxcynoTnap $aKar xapSufi khcm Ba KOCMOHaBTnap ynyH eTKa3HÖ Sepunagu.

TaSuufi ycynga Maxcynoraap Maxcyc coakh xoHanapga KypuTHnumu cy6пнмнзaцнa TexHonoruacuHH acocuHH TamKun этagн. Cy6пнмнзaцнfl ycynuga MaxcynoTnapHH KypuranHmH. MaxcynoT TapKuSugaru rurpocKonuK HaM^HK BaKyM epgaMuga cypuS onuHagu. Hara^aga 6y Typ MaxcynoTHH TaHHapxu MKopu SynraHnuru ynyH KeHr ^opufi этнпмaгaн. Pecny6nuKaMH3HH TaSuufi hkhhm mapouTuga энг CH^arau MaxcynoTHH Tafiepnam Ba KypuTum HMKOHH^raapu MaB^yg öynuö. ÖH3HHHr mapouTHMH3ga paKOÖarSapgom MaxcynoraapHH TaSuufi ycynga KypuTum HMKOHH^raapu neKcro Ba Kyemnu KyHnap 200-220 KyHHH Tammn этagн. Ey mapouT TaSuufi xonga экопогнк co$ gopuBop Ba mu^oöaxm MaxcynoTnapHu Tafiepnamra hmkoh Sepagu.

KaBap MeBacugaH KypuranraH kokh MaxcynoTH Tafiepnam Ba gopuBopnuK xycycu^Tura эгa öynraH TaSuufi KyKyH Tafiepnam ynyH TaSuufi ycynnapgaH coakh ycynuHu a$3aMHKnapu aHHKgaHgu. ^aöopoTopua Myxur mapouTuga KaBap

MeBacuHu eranum $a3anapu. MeBacuHu fiupuK Ba MafiganurH.KecHMnapHHH ronKa

Ba KanuHnuruHu MaxcynoT CH^arnra Tatcupu ypraHungu. KaBap MeBacugaH kokh MaxcynoTu Tafiepnam ynyH " Y3ÖeKHCTOH-20 " HaBu Ba TaSuufi TapKanraH Capparis shinosa TypnapuHu TexHHK eranraH MeBanapugaH ^ofiganaHungu. YnapHH Sup xun mapouTga. 25 rpagyc xapopaTga Kypum MyggaraapuHH ypraHum ynyH KaTTa. khhhk. ypTana KaTTanuKKa Ba guaMeTpra эгa SygraH MeBanap a^HparanuS Typnu KecuMga Kecunuö KypuTungu (1-pacM.) Hara^aga 20 rpaMM orupnuKKa Ba 25 mm KaTTanuKgaru MeBanap 5 mm KanuHHHKga KecunraHga 6-7. 15 rpaMMra эгa öynraH MeBanap 3 mm Ba 11 rpaMMnu MeBanap 2 mm KanuHHHKga KecunraHga 4-5 KyHga Kypumu aHHKgaHgu. (2-^agBan Ba 1-2-pacMnap)

1-pacM. KaBap MeBacuHH KypuTum ycynu

2-pacM. KaBap MeBacugaH

TafiepnaHraH kokh MaxcynoTH

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

Кавар усимлигини "Узбекистон -20" навидан тайёрланган коки махсулотининг кесимларини куриш кунига таъсири.

Вариант Куритиш учун олинган махсулот. Кг Бир дона мевани огирлиги. гр Мевани кундаланг кесими. dm Кесиш калинлиги. мм Куритиш харорати. 0С Куриш тезлиги. Кун

Катта мева (назорат) 10.0 20 25 5 25 7

Кичик мева 10.0 15 15 3 25 5

Уртача мева 10.0 11 12 2 25 4

Кавар мевасини куритишда меваларни катта ва кичиклигига кура 2-5 мм калинликда кесилганда махсулотлар тез ва сифатли хрлда куриши 7-10 кунни ташкил этиши аникланди. Куритилган коки махсулотидан фармацефтика саноатида букок касалликларини олдини олиш ва даволаш учун йодга бой йодокапарин кукунини 92-96 % гача олиш мумкин (2-жадвал .)

3-жадвал

Кавар усимлигини техник етилган мевасидан коки тайёрлаш ва кукун

фракциялари

Нави Вариан т. Кг Куритилган % Мах-сулот кг. Соф олинган кукун. кг Фракция 1 2 3

Узбекистон -20(назорат) 10.0 20.0 100 40 38 35 4.0 7.6 35.0 3.8 7.0 34.0 2.5 5.3 30.0 1.0 1.0 2.8 .3 .7 .2

жами 130 37.7 46.6 44.8 37.8 4.8 2.2

Сарраris sрinosa 10 26.0 2.6 2.2 1.0 1.0 0.2

20 28.0 5.6 5.2 3.2 1.5 0.5

100 25.0 25.0 24.0 20.6 2.0 1.4

жами 130 26.3 33.2 31.4 24.8 4.5 2.1

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

50 45 40 35 30 25 20 15 10

5

a

l i

-1 I

□ 1 'V36enncTOH-20' невидим олмнын

кукуй

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

■ 2. Савойи му*,нтдд у<ым усимлик

МОв.»| 1Щ.Ш ОЛИМГ.1Н

кукуй

1

2

4-расм. Кавар усимлигини турли шароитларда етиштирилган мевасидан

Кавар кокисидан лиофилизация усулида кукун тайёрлаш технологияси ва уни фармацефтика саноатидаги ахамияти.

Кавар меваси таркибида турли кимёвий моддалар, жумладан кварцетин, сахароза, оксил, йод, гликозит (копарадин), ёг ва витамин Р, РР, С ва Е витаминларга бойлиги жихатидан бошка сабзавот махсулотларидан фаркланади.

Куритилган кокиси таркибида 27 мг гача йод борлиги билан мухим ахамиятга эга. Бу тур махсулотни тугридан-тугри ёки куритилган холда, консерва куринишида истеъмол килиш мумкин. Махсулотни узок муддат саклаш ва экспорт даражасини ошириш ёки фармацефтика саноатида букок касалликларини олдини олиш ва даволаш учун дори воситалари тайёрлашда асосий хом ашё сифатида фойдаланиш мумкин.

Мева, узум ва сабзавот махсулотларини кайта ишлаш ва чукур кайта ишлашда турли усуллар ва технологиялар кулланилиб келинади. Кавар усимлиги махсулотларини кайта ишлаш ва чукур кайта ишлаш технологияси кам урганилган. Жумладан коки тайёрлаш ва ундан табиий кукунлар тайёрлаш ва уни ахамиятлари деярли урганилмаган. Шу сабабли бу тур усимлик махсулотларини агробиологик хусусиятлари, кимёвий таркиби ва уларни инсон саломатлиги учун бетакрор, кимматли ахамиятларини урганиш билан бир каторда коки махсулотидан импорт урнини босадиган табиий дори воситалари тайёрлашдаги ахамияти урганилди ва улар халкк табобатида синовдан утказилди.

Инсон организмида медицина меъёрига кура 36 мг микдорида йод булиши эндемик ва спорадин букок касалликларини олдини олади. Йод организмда

олинган табиий кукун микдори, кг

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

калконсимон безни катталашувига таъсир этади ва уни усишини тухтатади. Организмда йод синдроми кузатилса калконсимон без йодли гармон-тироксинини кам чакаради, функцияси сусаяди, натижада гипотиреоз ва ёш болаларда кретинизм яъни буйини усмаслиги ва асабий холатларда булиши кузатилади.

ХУЛОСА

Кавар кокисидан лиофилизация усулида йодли кукун тайёрлаш учун сараланган техник етилган мевалар терилади, ювилади ва мевани катта кичиклигига кура 2-5 мм калинликда кирикиб, махсус химояланган ва санитария талабларига мос соя хонада 250С хароратда куритилади.

Куритилган махсулот золдирли тегирмонда майдаланади ва майда диаметрли элакда эланади. Тайёр махсулот 80-100 0С хароратда совук хаво билан 25-30 минут совитилади. Совутилган махсулот дори воситалари ишлаб чикаришда фойдаланилади. Лиофилизация технологияси Республикамизда кам кулланилади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг «Республика озик-овкат саноатини бошкаришни ташкил этишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2016 йил 18 февралдаги ПК-2492-сон карори.

2. Узбекистон Республикасининг «Озик-овкат махсулотининг сифати ва хавфсизлиги тугрисида»ги конуни. Тошкент 2017 йил.

3. Кавецкий Г. Д., Васильев Б. В. Процессы и аппараты пищевых производств.

- М.: Колос, 2000. -551с.

4. Малахов Н. Н., Плаксин Ю. М. Процессы и аппараты пищевых производств.

- Орёл, 2001. - 687с.

5. Юсупбеков Н. Р., Нурмухамедов Х. С., Зокиров С. Г. Кимёвий технология асосий жараён ва курилмалари. - Тошкент.: Шарк, 2003.- 644 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.