CC BY
24Латыши и белорусы: вместе сквозь века. - 2021. - Вып. 10. - С. 88-98.
АРХИВЫ И ВОСПОМИНАНИЯ
I-
УДК 930.253(474.3)
КАСТУСЬ ЕЗАВ1ТАУ. ПРА БЕЛАРУСАУ I ВЕЛ1КАРУСАУ У ЛАТВ11 Kastus Jezavita^ About Belarusians and Russians in Latvia
А. Чарняусю (A. Charniauski),
Гродзенсю дзяржауны ушверштэт iMH Я. Купалы г. Гродна, Беларусь
Статья «Про белорусов и великорусов в Латвии» 1923 г. Кастуся Езовитова - важный источник по истории белорусского меньшинства в межвоенной Латвии. Её автор был одним из самых активных деятелей белорусского движения в этой стране. Созданная в рамках дискуссии о месте белорусов в латвийском обществе, эта статья отражала сложную историю взаимоотношений белорусов с представителями других народов Латвии и одновременно позицию К. Езовитова о предмете дискуссии. Настоящая публикация является авторским переводом этого источника с латышского на белорусский язык с комментариями.
Ключевые слова: К. Езовитов, Латвия, Латгалия, белорусское национальное меньшинство, этнография белорусов, белорусский язык.
Kastus Jezavita^s article "About Belarusians and Russians in Latvia" (1923) is an important source about the history of the Belarusian minority in interwar Latvia. Its author was one of the most active figures of the Belarusian movement in this country. Created as part of a discussion on the place of Belarusians in Latvian society, this article reflects the complex history of relations of Belarusians with representatives of other Latvian peoples, as well as K. Ezavita^s position on the subject of the discussion. This publication is a translation of this historical source from Latvian into Belarusian.
Keywords: K. Jezavita^ K. Jezovitovs, Latvia, Latgale, Belarusian national minority, ethnography of Belarusians, Belarusian language.
Кастусь Езавггау (Канстанщн Барысавiч Езавггау, 1893-1946) - бе-ларуск грамадск i вайсковы дзеяч, адзш з лщарау беларускай мен-шасщ у незалежнай Латвй (1918-1940). Ён нарадзГуся у сямЧ вай-скоуца у Дзвшску (Даугаупшсе). Атрымау педагапчную i вайсковую адукацыю. К. Езавггау трату на старонк гюторьи беларускага на-цыянальнага руху падчас Першай сусветнай вайны у сувязГ з аргашза-цыяй першых беларусюх вайсковых частак. Ён удзельшчау у З'ездзе вошау-беларусау Пауночнага фронту у лютападзе 1917 г., пазней стау намесшкам старшыш Беларускай Цэнтральнай Вайсковай Рады, ад якой быу наюраваны на Усебеларуск з'езд 1917 г.
Наступныя некальк гадоу жыцця К. Езавггава быт цесна звязаны з дзейнасцю Беларускай Народнай Рэспублiкi - быу сябрам Рады БНР i першага складу Народнага Сакратарыята. Праца на карысць БНР зноу прывяла яго у Латвш, дзе восенню 1919 г. узначату Вайскова-дыпла-матычную мiсiю БНР у Латвii i Эстони. I хоць Мiсiя прыблiзна праз год
• ^ х Г 1 ' ' с; с; с;
мусiла згарнуць сваю дзейнасць, К. Езавгау вырашыу застацца у Латви, дзеля чаго прыняу латвшскае грамадзянства [1, с. 186-191].
У мiжваеннай Латвii К. Езавггау стау адным з лщарау беларускай су-польнасцi. Тут ён актыуна удзельшчау у развiццi беларускiх культурных шщыятыу, а у многiх з аргашзацый займау юраушчыя пасады.
XX •• ^ ^ к./ ' с —4
Напрыклад, ён адыгрывау значную ролю у дзейнасщ таварыства Баць-каушчына", якое дасягнула значных поспехау у стварэннi сетк беларус-кiх школау i тэатральнай дзейнасцi. Пэуны час займау пасаду школьнага iнспектара у Беларускiм аддзеле Мшютэрства асветы, працавау дырэкта-рам беларускай пмнази у Люцыне. Важнай вехай жыцця Езавггава сталi падзеi "Беларускага працэсу" 1925 г., кат яго абвшавацш у сепаратызме, арыштават, але урэшце апраудалi [2, с. 175-181].
Пасля вызвалення з турмы пачауся новы этап грамадскай працы К. Езавггава. У гэты перыяд шмат увагi надавау не тольк культурнай,
• • о чу ' Г"\ с; ^ * гр
але i палiтычнай дзейнасщ. З яго актыуным удзелам паусталi Таварыства беларусау-выбаршчыкау у Латвй, Таварыства беларускiх настаунiкау, Беларускае выдавецтва у Латвii, а таксама ён стау рэдак-тарам першай беларускай газеты у гэтай краiне - Голас беларуса . Пэуны час працягвау сваю дзейнасць i пасля усталявання аутары-тарнага рэжыму К. Улманiса у 1934 г., але з-за цюку уладау - закрыцця беларускiх аргашзацый, арыштау - быу вымушаны адысщ ад гра-мадскай працы [2, с. 181-186; 3, с. 65-69].
Падчас Другой сусветнай вайны К. Езавггау узначату беларусюя культурныя шщыятывы у Латвii: уключыуся у працу сiстэмы беларус-кiх школ, выдавау кнiгi. Удзельнiчау у II Усебеларусюм кангрэсе, якi адбыуся напрыканцы чэрвеня 1944 г. у акупаваным Мшску, увайшоу у Беларускую Цэнтральную Раду, у складзе якой займауся вайсковымi пытаннямi. Гэта прадвызначыла ягоны лёс: вясной 1945 г. быу схоплены савецкай контрразведкай. К. Езавггау памёр у 1946 г. [2, с. 186-187].
Артыкул К. Езавггава "Пра беларусау i велiкарусау у Латви" надру-кавала афiцыйнае выданне "hglШbas МЫзМуа Мет^т^з" ("Штоме-сячнiк Мшютэрства асветы") у першым нумары за 1923 г. Публкацыяй гэтага артыкула К. Езавiтау iмкнууся павысiць шфармаванасць латвiйскага грамадства пра беларусау у гэтай краше i адказаць на заюды
дзеячау руках шшык. нацменшасцей Латвй аб тым, што з'яуленне беларусы арганiзацый не мае падстау. Miжэтнiчныя адносiны y мiжваеннай Латвй вылучатся напружанасцю; гэтае становiшча змянiлася тольк пасля перавароту К. Улманiса, кат уам меншасцям было ужо не да сва-рак. Беларусы, паляю, рускiя, латышы змагалiся за тое, каб далучыць да сваix народау нацыянальна несвядомую частку сялянства Латгали (усxо-дняга рэгiëна Латвй; менавгта тут паводле ператсау насельнiцтва жыла асноуная частка беларусау). Беларускш дзеячы лiчылi прадстаyнiкамi сваëй нацменшасцi ytix тык, xто карыстауся беларускай мовай; частка польс^ i рускix актывютау далучалi да сваix народау усix славя-намоу^« каталiкоy i праваслауньгс Латвй адпаведна [4, с. Зб]. У сваю чаргу латгальскi дзеяч Ф. Кемпс меркавау, што беларусы Латвй не мелi нiчога агульнага з беларусамi ваколiцаy Miнска щ Biцебска, а з'яyлялiся часткова вышкам аамшяцып мясцовага балцкага насельнiцтва [5, 168.lp.].
Гэта не магло не пауплываць на стан мiжнацыянальныx адносш. Напрыклад, К. Бзавiтаy нярэдка вшаващу непрыxiльныx да беларусау прадстаyнiкоy iншыx нацыянальныx меншасцей Латвй y праблемаx бе-ларускix культурныx i палiтычныx iнiцыятываy [6, с. 93-96]. Дыскуси ды спрэчкi аб месцы беларусау у Латвй мелi месца i y Саэйме - парла-менце Латвшскай рэспублiкi. Палемiка атрымала сваë адлюстраванне таксама на старонкаx перыядычнага друку, i дадзены артыкул - яс-кравы прыклад, якi да таго ж дае даследчыкам багаты матэрыял для вывучэння поглядау К. Бзавгтава. У той жа час тэкст артыкула зауважна пераклiкаецца са зместам шшыгс прац аутара1.
К. Езавтау
ПРА ББЛАРУСАУ I BБЛIKAPУCAУ У ЛATBII
Aпошнiм часам на старонкаx рускix i латышскix газет мы часта сустра-каем скарп велiкарусаy, што беларусы умешваюцца y велiкарускае i поль-скае школьнае жыц^ i беспадстауна xочуць дасягнуць адкрыцця беларускix школ у Лудзаусюм, Pэзэкнаyскiм, Даyгаyпiлскiм i Iлуксцкiм паветаx2. Прычым вельмi часта пазначаецца ды сцвярджаецца, што шя^ беларусау
1 Гл. напр.: Бзавпау, К. Беларусы y Латвй / К. Бзавгтау // Затсы Беларускага Iнстытуту Навую й Mастацгва. №36. - Нью-Ёрк - Mенск: Беларусю Iнстытут Навую й Mастацтва, 2013. - С. [9]-[112]
2 Лудзаусю, Рэзэкнаусю, Даугаупшсю i Iлуксцкi паветы - чатыры yсxоднiя паветы мiжваеннай Латвшскай рэспублш, якiя межавалi з БССР i Польскай Рэспублшай i y якix канцэнтравалася асноуная частка беларускага насельнщтва краiны. Традыцыйныя беларускiя назвы ix цэнтрау -Люцын, Рэжыца, Дзвiнск i Iлукшта.
у Латвп няма, м1ж беларусам1 1 велшарусам1 увогуле няма шякай рознщы 1 таму юнаванне беларускага аддзелу1 1 школау непатрэбнае.
Перш чым мы спышмся на прычынах з'яулення лжывых паведамленняу 1 мэтах 1х распаусюджвання, агледз1м, што кажуць у дачыненш да гэтага пы-тання прызнаныя аутарытэты рускай навую, яюх мы не можам л1чыць заан-гажаваным1 у справы Латгалп, а таксама выслухаем польсюх навукоуцау-этнолагау.
Латвшскаму грамадству трэба бл1жэй пазнаёмщца са сва1м1 нацыяна-льным1 меншасцям1.
Крышцы для даследавання беларусау
Нашсана шмат пра псторыю 1 мову беларусау 1 матэрыялау сабрана нашмат больш, чым па тым жа прадмеце аб велшарусах 1 украшцах.
Пачынаючы з IX стагоддзя2 1 да самага апошняга часу был1 надрукава-ныя таюя выбггаыя працы, як:
1."Белорусские песни" Я. Чачота. 1844 г.3
2."Описание замечательнейших мест Белоруссии " Ген Без-Карнило-вича. 1852 г.
3."Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен " Турчиновича. 1857 г.
4."Словаръ Белорусскаго наречия " И. Носовича. 1870 г.
5."Материалы по географии и статистики России ", собранные офицерами Генерального Штаба. 1861 г.
6."Сборник памятников народного творчества в Северо-Западном крае"П. Гилътебрандт. 1866г.
7. "Белорусские песни, с подробными объяснениями их творчества и языка, с очерками народного обряда, обычая и всего быта"П. Безсонова. 1871 г.
8."Быт Западно-русского селянина" Ю. Крачковского. 1874 г.
9."Сборник белорусских пословиц" Ив. Носовича. 1874 г.
10."Белорусские песни" Ив. Носовича. 1873 г.
11."Этнографический обзор Витебской губернии" П. Сементковский. 1872 г.
12."Пословицы белорусские из Новогрудскогоуезда"Др-а Дыбовского (на польскай мове).
13."3агадки белорусские" таго ж, 1886г.
14. "Опыт описания Могилевской губернии " А. С. Дембовецкого. 1882 г.
15."Из научной поездки в Белоруссию " Н. Янчук. 1886 г.
16."Гомелъские народные песни 3. Радченко. 1888 г.
1 Беларуси аддзел Мшютэрства асветы Латви дзейшчау у 1921-1934 гг. { каардынавау дзейнасць беларусюх школау.
2 Так у тэксце. Вщавочна, памылка - павшна быць XIX стагоддзе.
3 Куршвам тут пазначаныя назвы выданняу, яюя у арыгшальным артыкуле был1 пададзеныя на рускай { польскай мовах { змяшчаюцца у нашай публшацьп амаль без змяненняу (был1 выпрауленыя вщавочныя арфаграф1чныя памылю).
17."История Литовско-белорусского великого княжества" Проф. Довнар-Заполъский.
18."Календарь Северо-западного края " таго ж. 1889, 1890 г.
19."Материалы для изучения творчества и быта Белоруссии" Е.А. Ляцкий 1898 г.
20."Этнографический сборник" В.Н. Добровольского. I частка 1891 г.,
II ч. - 1894 г., III ч. - 1894 г., IV ч. - 1903 г.
21."Белорусские песни" П. Шейна. 1874 г.
22."Материалы для изучения быта и языка белоруссов " таго ж. I том I частка - 1887 г., I т. II ч. - 1890 г., II т. - 1893 г., III т. - 1902 г.
23."Очерки простонародного житъя-бытъя белоруссов в Витебской губернии " Н. Я. Никифоровского 1895 г.
24. "Простонародные приметы и поверья в Витебской губернии " 1897 г.
25."Очерки Витебской Белоруссии " таго ж. 1892 г.
26."Белоруссия и Литва " Батюшкова. 1884 г.
27."Белорусский сборник" Е.Р. Романова. I том I вып. i II - 1886 г.,
III вып. - 1887 г., IV вып. - 1891 г., V вып. - 1891 г., VI вып. - 1901 г.
28."Верхнее Поднепровъе и Белоруссия"IXтом Сямёнава. 1880 г.
29."Lud Biaioruski " М. Федароускага, на польскай мове, значная праца, яшчэ не скончаная, але ôbrni выдадзеныя 4 значныя тамы 1897-1903 гг.
30."Белоруссы" акадэмша Карскага значныя тамы: I, II, III; кожны том у некальюх выданнях з 1904 г. па 1922 г. (праца яшчэ не завершаная).
31.Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski Prof. E. Romera 1916 r.
Акрамя згаданых буйных прац пра псторыю i этнаграфш беларусау,
ёсць яшчэ цэлы шэраг менш значных, але не менш каштоуных артыкулау, аповедау, манаграфш, яюя 6brni размешчаны у розных агульных працах, спецыяльных часошсах i альманахах. Даволi значная колькасць прац, цалкам падрыхтаваных для друку, знаходзщца у выглядзе рукашсау у Ака-дэмп навук Расп, дзе яны вядомы пад агульнай назвай "Беларусюя матэрыялы"
Больш падрабязна спынiцца на кожнай з пазначаных работ няма магчы-масцi з-за недахопу месца [у артыкуле], таму мы вылучым тых аутарау, якiя даследавалi беларускую мову i асаблiва межы рассялення беларусау.
Щ беларусы увогуле кнуюць i щ ёсць адмысловая беларуская мова?
Як русюя, так i польсюя аутары на гэтае пытанне адказваюць станоуча.
Так, амаль сто гадоу таму Мiхаiл Максiмовiч у сваiх працах некалькi разоу звяртау увагу на беларускую мову i яе становшча сярод славянскiх моу. У сваёй кнiзе «Откуда идет Русская земля, по сказанию Несторовой повести и по другим старинным писаниям русским» (Юеу, 1837) ён адна-значна кажа: "Сярод усходшх славян я выдзяляю пауночных русшау, да ка-торых належаць i велшарусы (альбо, больш дакладна кажучы, у той час гэта бььт так званыя крывiчы), беларусау i пауднёвых русiнау, цi, iнакш, русшау Украшы-Галщьи".
У першай кшзе "Истории древне-русской словесности" (Kiey, 1839 г.), на старонках 97 i 106 вiдаць, што Максiмовiч бачыць у беларускай гаворцы цалкам самастойную мову, каторая займае цэнтральнае становiшча памiж велiкарускай i маларускай мовамi. Там жа (старонк 126-128) акрэслены асаблiвасцi беларускай мовы.
Прыблiзна у той самы час быу выдадзены нарыс пра рускую мову "Mundarten der russishen Sprache"1 (Jahrbücher der Literatur, Wien 1841, Volumen XCV, 181-240), натсаны на нямецкай мове вядомым М. Надзёжы-ным, якi выказау думкi, што першапачаткова усходшя славяне мелi дзве гаворю: "Пантыйская - маларуская i Балтыйская - беларуская, мяжой като-рым былi рэкi Прыпяць i Сож. Спачатку згаданыя плямёны ваявалi мiж сабою, але пазней пачалi адпрауляць на усход сваiх калашстау, ад каторых, як
• О э •
i ад растварэння з мясцовымi рымска-татарскiмi плямёнамi2, з явiyся велша-рускi народ" (старонкi 222-226). У згаданым нарысе зазначаецца вялiкая старажытнасць беларускай мовы i народа, як i вялiкае значэнне ix даследа-вання.
З прычыны згаданага нарыса на М. Надзёжына рабiлi напады некато-рыя маскоусюя прафесары-патрыёты. Аднак нават яны, крытыкуючы рас-працаваную М. Надзёжыным карцiну стварэння велiкарускага племеш, былi вымушаны прызнаць поуную самастойнасць беларускай мовы i народа. Але нягледзячы на гэта, яны нанова пачалi барацьбу супраць увядзення беларускай мовы у лiтаратуру i у школы.
Таму не трэба дзiвiцца, калi сустрэнем у працы М. Грэча "Опыт краткой истории русской словесности" (1882) i у "Русской грамматике" (Пецярбург, 1826, 1830) з аднаго боку прызнанне, што "на усход ад Маскоускай губернп у Смаленскай губернп пачынаецца беларуская гаворка, якая працягваецца праз усю Беларусь i Лiтву да раю Нёман", але з iншага боку - напад: "Цяж-кае няправшьнае нярускае вымауленне у даволi зауважальным памеры пачало зводзiць са шляху маладых i не зусiм маладых тсьменшкау, якiя, не бачачы зауваг ад iншыx людзей, уявiлi сабе, што увядзенне беларускай мовы ужо атрымала усеагульную згоду".
На старонках выдання "Северная Пчела" (1841 г., № 183, с. 731) знаxодзiм щкавы водгук пра беларускую мову аднаго з самых значных пращушкау беларусау Ф. Булгарына: "Гэтую мову, якую я называю беларускай, польсюя гiсторыкi i фiлолагi называюць "руськай", устауляючы "ь" пасля "с", каб адрозшваць яе ад рускай (для пазначэння рускай мовы палят найчасцей выкарыстоуваюцъ "российский" Ц "московский", пша аутару зносцы - заувага Ч. А.). Гэта тая беларуская мова, на якой пiсалi дыплама-тычныя акты у Лггве"
Мы знаxодзiм сцвярджэнш, што юнуюць беларусы i ix мова, таксама i у польскix аутарау ад XVIII ст. да нашага часу.
1 "Дыялекты рускай мовы" (ням.).
2 Так у тэксце: no (...) sakusanas ar vietejam romiesu-tataru ciltim.
А. Рытнскг у 1840 г. у Парыжы выдау кнггу "Bialorus", у якой, хоць i вельмг тэндэнцыйна, але досыць падрабязна асвятляе пытанне беларускай мовы i публжуе цэлы шэраг прыкладау народных песняу, гульняу, танцау i найноушай паэзп.
У той самы час быу выдадзены нарыс 1гнацыя Храпавiцкага "Rzut oka na poezje ludu Bialoruskiego" (Rubon V, Wilno, 1842). Тут 6ылг размешчаны i прыклады народнай творчасщ.
Не пакiнулi беларусау без увап i шшыя славянскiя i нямецкiя наву-коуцы: ужо у 1826 г., а пасля у 1842 г. тша пра беларусау вядомы чэшсю вучоны i грамадсю дзеяч П. Шафарык у сваёй кшзе "Slovansky narodopisu" (Прага, 1842). У гэтай працы ён вызначае беларускiя этнаграфiчныя межы i пераичвае 15 асаблiвасцей беларускай мовы.
Таюм чынам, яшчэ у першай палове мiнулага стагоддзя спрэчк наконт самастойнасщ беларусау i беларускай мовы мелi быць вырашаны навукай на карысць самiх беларусау.
Так i адбылося.
Ажно да гэтага часу нам невядомы шводны сур'ёзны вучоны, як б ад-мауляу iснаванне беларускага народа i тое, што гэты народ мае сваю бела-рускую мову. Даследчыкi не адмауляюць беларускi народ, але збiраюць пра Гх матэрыялы, знаёмяцца з Гх моваю.
Чаму беларусау i ix мову nepamedaemi у старой Pacii?
Ёсць сфера узаемаадносш мГж людзыш, дзеля якой была патрэба вы-крэслщь беларусау са сшсу народау свету, i гэтай сферай з'яуляецца палпыка.
У штарэсах русюх i польсюх шавтютау, якГя прэтэндавалГ i зараз прэтэндуюць на далучэнне тэрыторыГ Беларус да сябе, было абавязкова да-казаць, што няма шяюх беларусау у Беларус i што там ёсць тольк паляю i русюя.
Цяжка было дзейшчаць супраць беларусау, кал беларуская мова выка-рыстоувалася у дзяржауных установах i самаюраваннях - i паляю былГ першыя, хто аказау щск на развщцё беларускага духоунага жыцця i пасля 1696 г. забаранш выкарыстоуваць беларускую мову ва установах Вялшага Беларуска-ЛГтоускага Княства1, ставячы яе на больш шзкае становшча -мовы, якой карыстаюцца тольк сяляне.
Народная мова безупынна гучала па усёй Беларуш, гучала каля ушх устаноу i нават у Гх сценах, аднак за сталамГ пёрамГ шсат чужыя польсюя словы.
Распад Польшчы у 1772-1793 гг.2 на каротк час дау беларусам на-цыянальную свабоду.
1 29 жшуня 1696 г. Сойм Рэчы ПаспалГтай прыняу пастанову, якая замацавала за польскай мовай статус адзшай афщыйнай мовы у Вялшм Княстве ЛГтоусюм. Гэта стала новай прыступкай да больш шырокага выкарыстання польскай мовы у справаводстве i агулам у грамадстве.
2 Так у тэксце. Падзелы Рэчы ПаспалГтай адбывалюя у 1772, 1793 i 1795 гг.
Пaводлe paшэння Кaцяpыны II Бeлapyсь aтpымaлa аутаномш, а яe ^аутком (нaмeснiкaм) стау гpaф Шувалау. Тады былi заснаваны асобныя Бeлapyскiя дэпapтaмeнты ^ы pозныx мiнiстэpствax, а таксама кaфeдpa бс-лapyскaгa мiтpaпaлiтa1 i Бeлapyскaя нaвyчaльнaя aкpyгa2. Бeлapyскiм сyдaм дат пpaвa сyдзiць па стapыx бeлapyскix зaконax.
Увapвaннe фpaнцyзay i польсюя паустаннР мeлi зyсiм кeпскiя нaстyпствы для бeлapyскaгa нацыянальнага жыцця i значна запаволш ягоны пpaгpэс, бо yœ актыуныя бeлapyскiя сiлы быт увязаны y войны су^дзяу. Ane няглeдзячы на пepaлiчaныя paнeй нсс^ыд^ьным aбстaвiны, бeлapyскaя нацыянальная самасвядомасць ужо была настольк моцна сaспeлaя, што вы-клiкaлa сяpод paсiйскix угод стpax аб бeлapyскiм сeпapaтызмe. У 1850 г. pa-шэннeм Mkanaa I па yсëй Бeлapyсi было зaбapонeнa выкapыстоyвaць бeлa-pyскyю мову y школax, сyдовыx yстaновax i ^эсс. Ды гэтага нe xaпiлa: словы "бeлapyс" i "Бeлapyсь" выкapaнiлi з aфiцыйнaгa кapыстaння, як i з pyскaй лiтapaтypы, i на ix мeсцы паусюль выкapыстоyвaлi азначэнш "Закод-нepyскi нapод" i "Пayночнa-зaxоднi ^ай"
Miкaлaй I выкapыстоyвay больш жоpсткiя мeтaды, чым пepшыя пpыг-нятaльнiкi бeлapyсay - пaлякi, ane i ëн нe здолсу (ды i те мог) дасягнуць свaëй мэты: бeлapyсы пpaцягвaлi paзмayляць пa-бeлapyскy, бо iнaкш яны нe умслц бeлapyскaя iнтэлiгeнцыя, якая нe мeлa пpaвоy дpyкaвaць свae твоpы на бeлapyскaй мовe y дpyкapняx былой Patii, paспayсюджвaлa ix у выглядзe pyкaпiсay цi дpyкaвaлa за мяжою.
Усe нaмaгaннi пaлaнiзaцыi i pyсiфiкaцыi былi бeспaспяxовымi, ane, зpa-зyмeлa, пaкiнyлi свой aдбiтaк на ^ixi^i бeлapyсay i зaстaвiлi y ëй свae сляды, выxоyвaючы y ix значную павагу да моу, яюя яны слаба paзyмeлi - моу паля-кay i pyскix, пад кaтоpымi яны paзyмeлi "паноу i чыноушкау", i сapомeлiся свaëй "пpостaй" мовы, да якой яны пpызвычaiлiся, ад якой aдмяжоyвaлiся "паны" i з якой смяялася "чынaвeнствa".
тос, што нe была шыpокa paспayсюджaнa дpyкaвaнaя лiтapaтypa на 6с-лapyскaй мовe, paбiлa aдпaвeдны уплыу на сялян: яны сapомeлiся свaëй матчынай мовы, на якой нe пiсaлi y гaзeтax, нe нaвyчaлi y школax, нe ^апа-вeдaвaлi y xpaмax.
1 Вepaгоднa, масцца на увазс Бeлapyскaя кaтaлiцкaя дыяцэзiя, ствоpaнaя y 1773 г. i y 1782 г. пepayтвоpaнaя y Maгiлëyскyю apxiдыяцэзiю.
2 Бeлapyскaя навучальная а^уга (1829-1850) - нaвyчaльнa-aдмiнiстpaцыйнaя aдзiнкa y Paсiйскaй iмпepыi з цэнтpaм у Вщсбску, якая axоплiвaлa тэpытоpыi пepшaпaчaтковa Вiцeбскaй i Maгiлëyскaй гyбepняy, а пазнсй у яс склад yвaйшлi Miнскaя i Гpодзeнскaя гyбepнi. Навучальныя aкpyгi y Paсiйскaй iмпepыi з'явшся y час панавання Aляксaндpa I, а уласна Бeлapyскaя навучальная а^уга - толькi y пepыяд вaлaдapaння Miкaлaя I, таму згадка аб яс заснаванш Кaцяpынaй II з'яуляацца памылкай.
3 Pyскa-фpaнцyзскaя вайна 1812 г. i, вщавочна, паустанш 1830—1831 гг. i 1863-64 гг.
Пepшaя бeлapyскaя гaзeтa, якая выйшла у 1905 г.1, выклiкaлa у нapодзe вялiкae зaxaплeннe, i сялянскiя масы aбyдзiлiся ад гiпнозy, у яюм яны знaxодзiлiся стaгоддзямi.
Пачынаючы ад гэтага моманту aпошнiя 20 гадоу aдpaджэннe бeлapyс-кага нapодa щзс вялiкiмi кpокaмi yпepaд як у кyльтypным, так i пaлiтычным сэнсс. Пaдзei мiнyлыx гадоу ды aпошнix дзëн (выбapы у Ceйм Польшчы2) пepaкaнayчa гэта даказваюць.
Тут няма мссца для aпiсaння гiстоpыi бeлapyскaгa нацыянальнага aдpa-джэння, пaкiнeм гэта на будучыню i пяpойдзeм да агляду пытання бeлapyсay Латвй.
Щ ёсць беларусы у Латвй?
Дaслeдaвaць гэтae пытaннe нам дапамагаюць статыстыка Paсii з 1897 г., мaтэpыялы пpyскix навукоуцау i статыстыка Латвй з 1920 г.
I усс яны адказваюць станоуча: pyскiя навукоуцы, злaдзiyшы нeкaлькi нaвyковыx экспсдыцый, пaдpaбязнa aкpэслiлi нават мясцiны i вëскi, дзс бс-лapyсы жывуць у aсяpоддзi латышоу.
У гэтым плате вeльмi важныя указанш пpaф. Я. ^p^ara, якi у 1903 г., дзякуючы aсaбiстaмy досвсду, вызначыу мсжы воблaсцi, у якой жылi бсла-pyсы, на мeсцax пaзнaëмiyся з pознымi aсaблiвaсцямi бeлapyскaй мовы, ста-новiшчaм нapодa i збipay ды пepaглядay як новыя, гэтак i стapыя мaтэpыялы бeлapyскaгa фaльклоpy. Ён вызначыу, што самы пауночны пункт, як дася-гаюць бeлapyсы, - гэта станцыя Кapсaвa Лудзаускага павсту. Адсюль на поудзснь жывуць бeлapyсы у лaтышскiм aсяpоддзi, у аднык вaлaсцяx з боль-шым, а у iншыx з мсншым адсоткам у агульным склaдзe нaсeльнiцтвa: яны жывуць у вaлaсцяx Mixaловa, Hэpзa, Яновалэ, Пaсiэнэ, Лaндскapонa, Iстpa, Pyндaны i Пiлдa Лудзаускага пaвeтa; Вайвада i Коуната Pэзэкнayскaгa па-вeтa; Пустыня, Пieдpyя, Iзaбeлiнa, Дагда, Узвалдэ, Кpaслaвa i Maлiнaвa Даугаупшскага пaвeтa i пayднëвa-yсxоднix вaлaсцяx Iлyксцкaгa пaвeтa.
Агульны лiк бeлapyсay у Латвй, як паказваюць вынiкi пepaпiсy нассль-нiцтвa Латвй 1920 г., - каля 70.000 чaлaвeк, то бок 4% ад усяго нaсeльнiцтвa. Па вepaвызнaннi яны падзяляюцца на дзвс паловы: адна частка з ix - ка-тaлiкi, а дpyгaя - пpaвaслayныя.
У многix з paзглeджaныx вaлaсцeй да бeлapyскaй нацыянальнай мсн-шaсцi таксама пpысyтны дaмeшaк вeлiкapyсay-стapaвepay, aлe яны жывуць у асобнык вëскax, а часам у асобнык гpaмaдax i з сyсeдзямi нс толькi нс aсiмiлююццa, алс нават i нс сyстpaкaюццa. Найбольш ix ж^1вс у вaколiцax Pэзэкнэ, алс дaволi значная ix колькасць i у вaлaсцяx Дayгayпiлскaгa павста. Cтapaвepay у Латвй каля 80.000 чалавск, цi 4,6% ад нассльнщтва yсëй кpaiны.
1 Ыасцца на увазс, магчыма, газста "Наша доля" (1906 г.). Тым нс мснш у пepaклaдзe зaxaвaнaя згадка 1905 г. як года з'яулсння "пepшaй бeлapyскaй газсты", што, вepaгоднa, з'яулясцца памылкай.
2 Гaвоpкa iдзe пpa пapлaмeнцкiя выбapы у Польшчы 1922 г. (5 i 12 лютапада), у вышку якix кaндыдaты-бeлapyсы aтpымaлi 11 тагальс^ мандатау i 3 мссцы у Ceнaцe.
Bелiкарусы-праваслаyныя жывуць у нязначным лiку y Даyгаyпiлсе, Рэзэкнэ ды Лудзе, але найбольш ix жыве y пауночнай частцы Лудзаускага павета; яшчэ яны расселены на поунач ад станцыи Карсава i Mixалоyскай воласцi. Aгулам велiкарусаy-праваслаyныx у Латвй не больш за 30.000 ча-лавек, щ 2% ад колькасцi насельнiцтва.
Чаму велЫарусы i палят не маюць ладу з беларусамi?
Да пачатку беларускай нацыянальнай працы y Латвй велшарусы пад агульнай назвай "русюя" аб'ядналi наступныя групы, сярод яЫ пачалi культурнiцкую i палiтычную дзейнасць:
велшарусы-праваслауныя велiкарусы-стараверы беларусы-праваслауныя 30.000 чалавек
80.000 ,,
40.000 ,,
150.000 чалавек
Другая палова беларусау, больш за 30.000 чалавек, была падданая поль-скаму уплыву.
Пачынаючы ад заснавання беларусЫ нацыянальныx арганiзацый у Латвй, беларусы абодвуx веравызнанняу пачалi iмкнуцца y ix i гэтак паслаб-лялi шэрагi польскай i велжарускай нацыянальныx меншасцей. Пасля таго, як быьт закладзены беларускiя школы i курсы, беларусы таксама xrnrn^ да нацымнальныгс арганiзацый. У сувязi з гэтым многiя польскiя i русюя школы мелi ператварыцца y беларусюя школы.
Hевялiкая група велкарусау-праваслаунык, уплывы якой вызначалiся па-наваннем былой Расп i y сувязi з гэтым створанай традыцыяй, усë яшчэ прэтэн-дуе на распаусюджванне свайго уплыву не толькi на велжарускую нацыяналь-ную групу, але таксама на шшыя нацыянальныя меншасцi (беларусы, велжа-русы-стараверы, палякi i нават габрэ^. Таму ëй было недаспадобы развiццë бе-ларускага нацыянальнага руxу y Латвй, i яна адразу ж (акрамя сваëй часткi, вы-xаванай у больш дэмакратычным дуxу) стала y апазiцыю.
Гэтую групу моцна непакощь заснаванне беларускix школ, таму што y гэтым яны бачаць быццам парушэнне сваix неад^мныгс правоу. Таму i няма што дзiвiцца, што беларуская школа, як i шшыя новыя пачынаннi, яшчэ не змагла дастаткова умацавацца. Згаданая група пачала бязлiтасную барацьбу, збiраючыся з дапамогай агiтацыi на месца* скiраваць цëмныx i неадукава-ныгс беларусау супраць сваëй нацыянальнай школы i гэтак запаволщь ix развщ^ i узмацненне.
Змагаючыся з беларускай школай, згаданая група выкарыстоувае усе сродю, каб дасягнуць дыскрэдытацыi беларускага нацыянальнага руxу i яго прадстаушкоу.
Aдсюль вынiкаюць тыя пратаколы i нататю на месцаx, адсюль падбу*-торванне y рускix i польсЫ газетаx, адсюль i псixалагiчна немагчымы факт агульнай польска-велiкарускай вайны супраць беларусау.
Заключэнне
Нягледзячы на усе перашкоды, беларускае нацыянальнае адраджэнне у Латвй у першы год сваёй дзейнасцi было паспяховым: беларускiх пачатко-вых школ ужо 52, сярэдшх - 2, аднагадовых настаунщюх курсау - 1, сель-скагаспадарчых школау - 1.
Наступным крокам павiнна быць не пашырэнне сеткi беларускiх школ, а павелiчэнне пачуцця нацыянальнай самавядомасцi у новых школах i ix узняцце да высокага узроуню культуры Латвй.
Няма сумненняу, кожнаму нацынальнаму руху, таксама i беларусам, ворап будуць намагацца усяляк перашкаджаць, аднак латвшскаму грамад-ству i юраунщтву трэба ведаць сапраудныя мэты гэтых нападау i адказаць на ix, дапамагаючы маладой беларускай нацыянальна-культурнай працы. Каб пазнаёмщца з беларусамi, якiя з'яуляюцца не толькi адной з нацыяна-льных меншасцей Латвй, але i адным з найблiжэйшыx суседзяу гэтай крашы, было б пажадана ужо зараз стварыць у Латвiйскiм ушверсггэце кафедру беларусазнауства.
Таму аутар задумау выдаць некалькi артыкулау наконт беларускага пы-тання у Латвй, у тым лiку блiжэй асвятлщь становiшча беларускix школ1.
Перакладзена паводле: Jezovitovs, K. Par baltkrieviem un lielkrieviem Latvija / K. Jezovitovs // Izglitibas Ministrijas M¿nesraksts. - 1923. - Nr. 1. - 63-69 Ipp.
Выкарыстаныя крышцы:
1. Езавгау, К. Каротю жыцьцятс i праходжаньне службы / К. Езавгау // Беларуская мэму-арыстыка на эм^рацьп / уклад. Л. Юрэвiч. - НьюЁрк : Беларускi 1нстытут Навукi й Мастацтва, 1999. - С. 186-192.
2. Герашмау, В. "Да прауды сьветлай, братка, йдз^" / В. Гераамау // Полымя. - 1994. - № 8. -С. 170-189.
3. Екабсонс, Э. Белорусы в Латвии в 1918-1940 годах / Э. Екабсонс // Беларуская дыяспара як пасрэднща у дыялогу цывшзацый. - Мшск, 2001. - С. 47-71.
4. Grzybowski, J. Stosunki polsko-bialoruskie na Lotwie w latach 1920- 1940 / J. Grzybowski // Dzieje kultur czy zarzewie konfliktów? Problematyka mniejszosci narodowych i etnicznych w Europie / pod redakj T. Gajownika [i innych]. - Olsztyn : Wydawnictwo UWM, 2017. - S. 33-48.
5. Goldmanis, M. «Baltkrievu» diskurss latviesu prese (1920-1934): izpratnes evolücija par baltkrieviem ka patstavigu nacionalo minoritati / Maris Goldmanis // Davgavpils universitates 56. starptautiskas zinatniskas konferences rakstu krajums. C. Dala. Humanitaras zinatnes [Elektroniskais resurss]. - Daugavpils, 2014. - Pieejas rezims: dukonference.lv/files/ proceedings_of_conf/978-9984-703-1_56konfkraj_C_Humzin.pdf - Pieejas datums: 06.04.2020.
6. Езавггау, К. Беларусы у Латвй / К. Езавгау // Затсы Беларускага 1нстытуту Навукi й Мастацтва. №36. - Нью-Ёрк-Менск : Беларуси 1нстытут Навукi й Мастацтва, 2013. - С. [9]-[112].
1 У 1923 i 1924 гг. К. Езавгау апублшавау шэраг сваix артыкулау у заходнебеларускай прэсе, прысвечаных становшчу беларускай нацыянальнай меншасцi у Латвй: Беларусы у Латвй // Новае жыцьцё. - 1923. - 7 красавца. - С. 4.; Кастусёнак. Беларусы у Латвй / Кастусёнак // Сын беларуса. - 1924. - 22 мая. - С. 2-3.
