Научная статья на тему 'КАСБИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ'

КАСБИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
169
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Касбий таълим / прогнозлаш / ўқув-билув жараѐни / талаба / интеграци

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ш. Р Самарова

Ушбу мақола касбий таълим мазмунини интеграциялашнинг педагогикпсихологик имкониятлари назарий жиҳатдан таҳлил қилинган. Касбий таълим мазмунининг истиқболини прогнозлаш натижалари шуни кўрсатадики, турли мантиқий операцияларни таълим жараѐнида бажартириш имконияти турлича. Бу эса, касбий таълимнинг демократик моделини татбиқ этишнинг энг асосий шартидир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КАСБИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

КАСБИЙ ТАЪЛИМ МАЗМУНИНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШНИНГ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК ИМКОНИЯТЛАРИ

Ш. Р Самарова

Чирчик давлат педагогикаинститути, Психология кафедраси доценти, Психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола касбий таълим мазмунини интеграциялашнинг педагогик-психологик имкониятлари назарий жихатдан тахлил килинган. Касбий таълим мазмунининг истикболини прогнозлаш натижалари шуни курсатадики, турли мантикий операцияларни таълим жараёнида бажартириш имконияти турлича. Бу эса, касбий таълимнинг демократик моделини татбик этишнинг энг асосий шартидир.

Калит сузлар: Касбий таълим, прогнозлаш, укув-билув жараёни, талаба, интеграция.

КИРИШ

Маълумки, факатгина махсулдор, репродуктив метод ва усулларнинг уйгунлаштирилиши натижасидагина талабалар укув-билув жараёнида таълим мазмунининг асоси, негизини самарали узлаштириш имкониятига эга буладилар.

Укув-билим жараёнини талабага касбий таълим бериш харакатлари асосан укув материалининг курилишидан келиб чиккан холда амалга оширилади. Бунда илгари узлаштирилган материалларга билимларнинг янги даражалари нуктаи назаридан ёндашиш имкониятлари хам мавжуд. Бунинг учун талабаларга укув жараёнининг максадидан келиб чиккан холда табакалаштирилган савол ва топшириклар такдим килиниши, улардаги гендер тенглик ва гендер фаркларга риоя этилиши лозим.

Бугунги кунда дидактик жихатдан катта самара бераётган усуллардан яна бири гурух ахли ёки жамоадан алохида танлаб олинган талабалар гурухининг иш турлари ёки индивидуал топшириклар билан банд килиниши билан боглик харакатлардир.

Бу биринчидан, касбий таълим жараёнида талабани узлуксиз ривожлантиришни таъминлайди. Мазкур педагогик-психологик тадбир эса,

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

талабаларнинг олга харакат килишига имконият яратади. Улар таълим жараёнида фаолиятнинг турли кирраларини эгаллайдилар. Чунки бу жараёнда талаба боскичма-боскич индивидуал фаолият курсатишга одатланиб боради.

Укув-билув жараёнидаги психологик кулайликнинг узига хослиги ташкил этилиши назарда тутиладиган укув жараёнини узига хослигини хам ифодалайди. Талабалар хамкорлик шароитида бир хил сабаб, биргаликда ижод килиш, уларнинг саломатлигига мунтазам эътибор каратиш хамда рухий холатини назорат килиб боришни таказо этмокда.

Талаба шахсининг узлуксиз ривожланиши учун укув-билув жараёнида психологик кулайликнинг вужудга келиши унинг педагогик жихатдан куллаб-кувватланганлигига боглик. Шунингдек, касбий таълим мазмунининг интеграл характерга эга булиши хам талабанинг билим сифатини ошириш, уларнинг вакти ва кучини тежаш учун мухим ахамиятга эга. Укув курслари мазмунини интеграциялаш натижасида янги уйгунлашган укув курси вужудга келади. Шунинг учун хам бундай укув фанлари мазмунини узлаштириш талабалар учун бир кадар кулай хисобланади. Чунки талабалар, уларни ураб турган моддий борликни уйгун яхлит тарзда идрок этадилар. Шунга кура хам турли укув предметлари таркибида такдим этилган укув материалларини яхлит тарзда талабага етказиш педагогик-психологик жихатдан кулайдир. Укув материаллари талабаларга дунёни яхлит идрок этиш куникмасини шакллантиришга хизмат килмоги керак.

Х,ар бир укув курси мазмунида узаро интеграллашган укув курсларининг вазифаларини хал килишни назарда тутган холда дидактик воситаларни танлаш керак. Бунда талабаларнинг умумий имкониятларидан келиб чиккан холда укув материаллари мазмунини уйгунлаштириш талаб этилади. Интеграциялашган укув материаллари талабаларда уз имкониятларига булган ишончни карор топтиради. Дарсликларда укув материаллари билан куп микдорда иллюстрациялар мазмунини интеграциялашга эришиш таълим жараёнида рухий кулайликни вужудга келтиради.

Шу билан бир каторда укув материаллари билан ишчан хамда таълимий уйинларнинг материалларини хам уйгунлаштириш мумкин. Куп микдордаги кушимча материалларни узида мужассамлаштирган укув воситаларининг дарс материаллари мазмуни билан интеграциялашуви хам талабада бу укув материаллари билан танишиш натижасида топширикларни тугри бажарганлиги хакида ишончни карор топтиради. Укув материаллари воситасида талабаларга уларни такдим этиш инструментарийси, унинг турли даражалари буйича

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

табакаланиш жараёнида хам моддий олам манзарасини ривожланаётган хар бир талаба куз унгида гавдалантириш мухим ахамиятга эга. Бу жараёнда хар бир талабанинг узлуксиз ривожланиши таъминланади, уларнинг эгаллаган билим, куникма ва малакалари мустахкам булишига эришилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дарсликларда психологик кулайликни таъминлашга, куп микдордаги иллюстратив, уйин фаолиятига ундовчи укув материалларини интеграциялаш оркали эришилади. Шунингдек, такрорлаш ва утилган мавзуларни мустахкамлаш учун такдим этиладиган топшириклар хам психологик кулайликни таъминлаш имконини беради. Алохида гурухлар билан ишлаш учун материаллар хамда талабаларнинг лугат бойлигини тулдириш учун такдим этиладиган укув материаллари хам узига хос характер касб этади. Бу материаллар талабани топширикни тугри бажарганлигига ишонтиради. Бундай укув материалларини талабаларнинг ижодий куникмаларини турли асосларга кура интеграллаш имокнини беради. Бу уринда моддий борлик манзарасини яхлит тарзда ифодалаш талабига риоя килиш алохида ахамият касб этади.

Талабани укув-билув жараёнида узлуксиз ривожлантириш тамойилини татбик килиш учун бу жуда мухимдир. Дарс материаллари, дарснинг кисмлари, талаба билан укитувчининг жонли мулокоти кабилар таълимнинг демократик моделини вужудга келтиришда алохида ахамият касб этади.

Олий таълим муассасаларида хозирги вазият тахлили шуни курсатадики, укув жараёни касбий таълим сохалари мазмунида ифодаланган билимлар йигиндисини талабаларга такдим этиш билан шугулланмокда. Ушбу билимлар туплами аксарият холларда бир-бири билан узаро богланмаган, яъни фанлараро алокадорлик ва билимлар уйгунлиги таъминланмаган. Шу билан бир каторда талабаларнинг ёш хусусиятлари, физиологик, психологик имкониятлари хисобга олинмаган. Бошка томондан эса жамият хаётининг ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражаси касбий таълим мазмунида тула уз ифодасини топмаган.

Шуни ишонч билан айтиш мумкинки, бугунги кунга кадар олий таълим муассасалрида касбий таълими укув жараёнида аник туб узгаришлар руй бергани йук. Катъий тартибдаги синф-дарс тизими асосида укув жараёни амалга оширилмокда. Укув жараёни укув фаолиятининг бошка турларидан аксарият холларда ажратиб куйилган хамда талаба фаолиятини укитувчи томонидан монополия килиниши давом этмокда.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

Кузатишлар шуни курсатадики, бундай монополия натижасида талабанинг кизикишлари ва касбий таълим натижасининг сифати кескин пасаяди, юкори курсга бориб яхши укийдиган талабалар тоифасининг узлаштириш даражаси 20-25 фоизга пасаймокда. Укув дастури материалларини нисбатан максимал узлаштирувчи талабалар сони хам кескин камаймокда. Талабаларда сабабсиз равишда дарсларни колдириш кайфияти вужудга келмокда. Шулар хисобига аста-секин жамиятда назоратсиз, ишсиз, билимсиз ёшларнинг сони купайиб бормокда. Бу зиддиятларни келтириб чикарувчи сабаблар куйидагилардан иборат:

- укув-билув жараёнининг амалиёт билан алокасининг таъминланмаганлигидадир. Чунки бу жараёнда:

1) усмирларнинг ёш тараккиётида узига хос танкидий давр бошланади;

2) успирин ёшдаги талабаларнинг мажассам ривожланишини таъминлашнинг психологик-педагогик жихатлари асосланмаганлигида намоён булади. Умумий педагогика ва психологияда бу уйгунликни таъминлашга йуналтирилган турли таълим моделларининг ишлаб чикилмаганлиги хам бунга сабаб булмокда;

3) предметли укитиш тизимига асосланган таълим мазмунининг амал килиши. Бунда талабанинг узига хослигини хисобга олинмаганлигида ёппасига билим бериш, дарс жараёнида талабанинг индивидуаллигини таъминланмаганлиги, таълимнинг вербал, репродуктив усулларидан фойдаланишнинг хамон устунлик килаётганлиги;

4) синф-дарс тизимининг монополия даражаси кутарилганлиги, укув жараёнининг куплаб микромайдонлардан ташкил топмаганлиги;

5) талабалар интизомига каттик регламентнинг урнатилганлиги, талабаларда катъий тарзда уз-узини бошкариш куникмасининг шакллантирилмаганлиги, талаба фаолиятининг мунтазам бахолаб турилиши ва доимий назорат этилиши уларда уз хатти-харакатларини эркин амалга ошириш имконини бермайди.

Талабани назорат килиш одатда унинг барча харакатлари устидан амалга оширилмокда. Бундай доимий назорат, айникса, успирин ёшдаги талабаларнинг узлигини англаши, узининг менини намоён килиши, харакат дастурини белгилаб олиб, уни мустакил амалга оширишига имкон бермайди.

Олий таълим муассасаларида талабаларнинг уз-узини намоён килиши, мустакил, индивидуал хамда гурух булиб бажарадиган харкатлари деярли кузга ташланмайди. Талабалар томонидан бажариладиган барча ишлар педагог-

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

психологларнинг курсатмаларига биноан амалга оширилиб келинмокда. Талабаларнинг уз-узларини намоён килишларига эришиш учун бир катор камчиликларни бартараф этиш лозим. Бу номутаносибликлар шахс эхтиёжлари билан жамият имкониятлари орасида хам мавжуд. Талаба узининг шахсий харакатлари ва хулк-атворини мустакил бошкариш имкониятига эга булиши керак.

МУХОКАМА ВАНАТИЖАЛАР

Шахсга йуналтирилган касбий таълим хамда ривожлантирувчи укитишнинг концептуал асослари ва назариясини ишлаб чикиш ута долзарб масалалардандир.

Шу билан бир каторда эски, уз умрини утаб булган касбий таълим воситалари ва методларидан фойдаланишга уриниш холлари хам учрайди. Талабаларнинг ёш ва узига хос хусусиятларини хисобга олган холда укув дастурларининг курилиши, таркибини белгилаш хамда замонавий таълим технологияларини танлаш, успирин ёшдаги талабаларда тезкорлик, хозиржавоблик, масъулият, жавобгарлик, мустакиллик каби ва касбий маданият сифатлари шакллантириш хам укув жараёнини демократлаштириш учун мухим ахамиятга эга.

Олий таълим муассасаларида талабаларнинг уз-узларини назорат килишлари ва бахолашларига ханузгача етарли эътибор берилмайди.

Касбий-укув жараёнини назорат килишда талабаларда интеллектуал хамда амалий фаолиятнинг умумий усул ва имкониятларининг шаклланишига алохида эътибор каратиш лозим.

Шунингдек, муайян укув предмети учун хос булган узини англаш, уз куникмаларини кундалик касбий-амалий фаолиятга татбик килиш, бу сохада муайян тажрибага эга булиш хам назарда тутилади. Жамоа фаолияти хам шахснинг ижтимоий хамда касбий нуктаи назарига кура вужудга келиши лозим. Бу нуктаи назар талабада олий таълим муассасалари касбий таълим жараёнида хосил килиниши талаб этилади. Талабада прогнозлаш куникмаларининг шаклланиши бутун таълим жараёнида амал килинадиган тартиб-коидаларнинг аник белгилаб олиш имконини беради. Бунинг натижасида олий укув юртидаги укиш тарзи шаклланиши мумкин. Бу шароит талабанинг ёш хусусиятлари билан боглик вазифаларини муваффакиятли ечиш имкониятини тугдиради. Бу эса, касбий таълим жараёнининг куп микромайдонлардан иборат булишини таъминлайди. ^айсиким, бу жараёнда

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-335-340

талабалар куплаб иш турлари, турли-туман фаолият билан шугулланадилар.

Бахолашнинг гендер куринишлари умумий усуллар билан бир каторда бахолаш компоненти сифатида хизмат килиши керак хамда интеллектуал амалий фаолият курсатиш имкониятларидан бири тарзида намоён булиши лозим. Узининг хатти-харакатихакидаги фикрнинг пайдо булиши, авваламбор, башорат килиш, кейин эса унинг шартлари ва аник натижаларини бахолай олиш лозим. Шунингдек, успирин ёшдаги хар бир талаба узи танлаган касби ва уз мехнатининг натижасини хам аник бахолай олиши керак. Фикран фараз килинган натижа билан аник натижани киёслаш хам мухим ахамиятга эга. Бунда бошкалар нуктаи назаридан турган холда узининг моддий оламни кура олиш, тасаввур килиш имкониятларини очиб бериши талаб этилади.

ХУЛОСА

Талаба турли укув предметлари доирасида узлаштирилган билим, касбий куникма ва малакаларига таянган холда фаолият курсатиш куникмасига хам эга булиши керак. Бунинг учун касбий таълим мазмуни интеграциялаш натижасида катта педагогик-психологик имкониятлар вужудга келишини алохида таъкидлаш лозим.

REFERENCES

1. Avlaev O. U. Gender differences of social intelligence in student development. Scientific journal "Psychology". 2021. № Pages 1, 34-41.

2. Avlaev O., Butaeva U. Psychological determinant of personality development. Scientific-methodical journal of public education. 2021. № Pages 6, 87-92.

3. Butaeva U., Avlaev O., Abdumannotova N. Scientific and practical studies of psychological maturity of students./ Journal of critical reviews. JCR. 2020; 7 (12): 3063-3070 doi: 10.31838 / jcr.07.12.463

4. Burkhanov A., Avlaev O., Abdujalilova Sh. Responsibility as a criterion for determining personal maturity / E3S Web of Conferences 2021.

5. Бендас Т. В. Гендерная психология: Учебное пособие. СПб.: Питер, 2006. 431 с.

6. Маркова, О. Н. Отношение к собственности у предпринимателей с разным типом личностной зрелости: Дис. ... канд. психол. наук / О.Н. Маркова. -Тамбов, 2006. - 207 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.