Научная статья на тему 'БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1565
104
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Мактабгача таьлим / билиш жараѐнлари / сезги / идрок / диккат / хотира / тасаввур / тафаккур / нутк / хаѐл. / Дошкольное образование / познавательные процессы / интуиция / восприятие / внимание / память / воображение / созерцание / речь / воображение.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ёқубова Дилафруз Миржабборовна, Усманова Шахло Шавкатовна

Мазкур мақолада мактабгаяа ѐшдаги болаларнинг билиш жараѐнлари, уларни ўйин фаолиятида ривожлантириш йўллари батафсил баѐн этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ПРОЦЕССА ОБУЧЕНИЯ ДОШКОЛЬНИКОВ

В данной статье подробно описаны познавательные процессы дошкольников, способы их развития в игровой деятельности.

Текст научной работы на тему «БОҒЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

БОГЧА ЁШИДАГИ БОЛАЛАРДА БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИНИНГ

РИВОЖЛАНИШИ

Дилафруз Миржабборовна Ёкубова

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Спорт психологияси ва педагогика кафедраси катта укитувчиси dil afruzekubova4@gmai l .com

Шахло Шавкатовна Усманова

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада мактабгаяа ёшдаги болаларнинг билиш жараёнлари, уларни уйин фаолиятида ривожлантириш йуллари батафсил баён этилган.

Калит сузлар. Мактабгача таьлим, билиш жараёнлари, сезги, идрок, диккат, хотира, тасаввур, тафаккур, нутк, хаёл.

РАЗВИТИЕ ПРОЦЕССА ОБУЧЕНИЯ ДОШКОЛЬНИКОВ

АННОТАЦИЯ

В данной статье подробно описаны познавательные процессы дошкольников, способы их развития в игровой деятельности.

Ключевые слова. Дошкольное образование, познавательные процессы, интуиция, восприятие, внимание, память, воображение, созерцание, речь, воображение.

КИРИШ

Мактабгача ёшдаги болалар ривожланишига куйиладиган давлат талабларида курсатилишича бугунги мактаб боладан аник билимларгина эмас, фикрлаш куникмаси, катталар ва тенгдош уртокларини тушуниш, улар билан хамкорлик килиш хам талаб этилади. Шунинг учун бола мактабга кадам куяётганида канчалик билимга эга эканлиги эмас, балки унинг янги билимларни эгаллашга тайёрлиги, атроф-оламга мослашиш куникмаси, вокеа-ходисани мустакил равишда тахлил этипш ва мустакил харакат килиши мухимрок хисобланади. Шундай экан мактабгача ёшдаги болаларнинг билиш жараёнларини ривожлантириш, фикр юритиш жараёнларини шакллантириш ва

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

шу йул билан мактабгача ёшдаги болалар онгига яратувчанликни сингдириш ота-она, тарбиячи ва педагогларнинг мухим вазифасидир. Ана шундай маъсулиятли вазифа хозирги кунда мактабгача таълим муассасалари тарбиячилари зиммасига юклатилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ

Мактабгача даврда бола идрокининг ривожланиш жараёни А.А.Венгер томонидан батафсил тадкик этилиб, баён килинган. 3 ёшдан 7 ёшгача болада сермахсул конструкторлик ва бадиий фаолият таъсирида перспектив аналитик -синтетик фаолиятнинг мураккаб куринишлари юзага келади, хусусан, куриб турган предметини амалда кисмларга булиб, кейин яна яхлит предметга бирлаштиришдан аввал бундай муолажаларни хаёлан бажариш кобилияти пайдо булади. П.Я.Гальперин [2] ишлаб чиккан бола интеллектини шакллантириш назариясида ташки фаолиятларни интериоризация килишнинг асосий боскичлари ажратиб курсатилган булиб, уларни олдиндан киритилган сифатлар билан ички фаолиятга имкон кадар тула ва самарали утказишни таъминловчи шарт-шароитлар белгиланган. Тафаккурнинг образли шакллари ривожланишида, Л.А.Венгер [2], С.Лупан [7] фикрича, тасаввурлар тизимининг айрим образлари шаклланиши ва такомиллашиши, образлар билан турли муолажалар олиб бориш малакаси, объектни хар хил холатларда тасаввур килиш жиддий ахамиятга эга. Г.Г.Кравцов [6] хамда болалар психологияси ва умумий психология буйича дарсликнинг муаллифлари [8, 9] диккатнинг куйидаги асосий хусусиятларини ажратиб курсатадилар: хажм, таксимланиш, жамланиш, тургунлик, тебраниш ва кучиш. Богча ёшидаги болаларда сезги, идрок, диккат, хотира, тасаввур, тафаккур, нутк, хаёл, хиссиёт ва ироданинг ривожланиши жадал кечади. Бола рангларни хали бир-биридан яхши фарк кила олмайди. Унга рангларнинг фаркини билишга ёрдам киладиган уйинчоклар бериш лозим (болаларнинг кугирчоклари учун хар хил рангли кийкимлар бериш, хар хил рангли халкалар, кутичалар ва шунинг сингари нарсалар жуда яхши булади).

МЕТОДОЛОГИЯ

Мактабгача даврда тафаккур ривожланишининг куйидаги бош йуналишларини ажратиб курсатиш мумкин: ривожланаётган тасаввур заминида кургазмали-тасирчан тафаккурнинг янада такомиллашуви, эркин ва билвосита хотира асосида кургазмали - образли тафаккурнинг яхшиланиши, нуткдан

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

аклий вазифалар куйиш ва хал этиш воситаси сифатида фойдаланиш йули билан огзаки-мантикдй тафаккурнинг фаол шакллана бошлаши. Мактабгача булган давр сунгида болада ривожлана бошлайдиган огзаки -мантикий тафаккур энди сузлар билан муолажа килиш хамда мулохазалар мантикини тушуниш малакасини кузда тутади. Вазифаларни ечишда огзаки мулохазаларни куллаш кобилиятини мактабгача давр урталарида куриш мумкин, лекин тасвирлаб берилган эгоцентрик нутк феноменида жуда ёркин намоён булади кашф этган ва шу ёшдаги болаларга тааллукли булган бошка ходиса -болаларнинг, масалан, предметлар улчами ва микдорини таккослашдаги мулохазаларига хос мантиксизлик шундан далолат берадики, хатто мактабгача даврнинг охирига келиб, яъни 6 ёшда хам купчилик болалар мутлако мантикий фикрлай олмайдилар. Болаларда огзаки - мантикий тафаккурни ривожлантириш 2 боскичда боради. Уларнинг биринчисида бола нарса ва харакатларга доир сузларнинг маъносини узлаштиради, масалаларни хал этишда улардан фойдаланишга урганади, иккинчи боскичда у муносабатларни ифодаловчи тушунчалар тизимини билиб олади, мулохазаларнинг мантикийлиги коидаларни узлаштиради. Бу сунгги жараён, одатда, мактаб таълимининг бошига тегишлидир.

Мактабгача ёшдаги болаларда мантикий фикрлашга хос булган харакатларнинг ички режаси шаклланиши жараёнини урганар экан, унинг кичик ёшдан катта ёшгача ривожланишига оид куйидаги боскичларни курсатди:

□ -Пболанинг масалаларни Щ1 этиш жараёнига энди нутцуам кушилган, лекин у нутцдан фацат узи кургазмали - таъсирчанлик жщатдан цуллайдиган предметларни номлаш учун фойдаланилади;

□ - масала образли нуцтаи назардан тасаввур орцали муолажа цилиш билан уал этилади. Бу ерда, эутимол, цуйилган вазифанинг ечимини топиш мацсадида вазиятни узгартиришга йуналтрилган уаракатларни бажариш йуллари англанади ва огзаки тарзда белгилаб берилиши мумкин. Айни вацтда узида уаракатнинг пировард (назарий) ва оралиц (амалий) мацсадлари ички томонида табацаланиш (дифференциация) юз беради. Реал амалий уаракатдаги уали ажрамаган, лекин вазиятни ёки шартли вазифани узгартириш йулини назарий аницлаштиришга йуналтирилган овоз чицариб мулоуаза юритишнинг энг содда шакли пайдо булади;

□ - масала бола томонидан аввалдан тузилган, уйлаб чицилган ва фикран тасаввур цилинган режа буйича уал цилинади. Унинг асосида хотира ва

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

шунга ухшаш масалаларни уал этишга илгариги уринишлар жараёнида тупланган тажриба ётади;

- масала мияда уаракатлар режасида уал этилиб, худди шу масала мияда топилган жавобни мустащамлаш ва кейинроц уни сузлар ёрдамида шакллантириш мацсадида кургазмали - таъсирчан йул билан бажарилади;

- масалатшг ечгши фацат ички томондан, тайёр огзаки царорыи чицарган цолда предметлар билан реал амалий уаракатларга кейинги мурожаатсиз амалга оширилади.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Харакатли уйинлар харакат кобилиятлари ва психик жараёнларни мажмуали ривожлантириш вазифасининг амалга оширилишини максимал даражада таъминлайди, чунки уларнинг мазмуни харакат дастурларини шакллантириш ва алмаштиришга йуналтирилган. Маълумки, инсоннинг ривожланиш жараёнида эгаллаб борадиган харакат тажрибаси турли даражадаги харакат дастурларининг юзага келиши ва мустахкамланишида уз ифодасини топади. Хдракат малакалари канчалик хилма-хил булса, янги харакатларни узлаштириш имкониятлари шунча куп булиши табиий харакатли уйинлар мураккаб тизимлар булган тана ва унинг кисмлари холатлари, харакатлар ва харакат фаолиятларининг тез-тез алмашиниб туриши билан тавсифланади. Шундай килиб сенсор ва мотор таркибий кисмлар, уларнинг тизимидаги турли сатхлари орасида узаро таъсир юзага келадики, бу янги харакат дастурларининг пайдо булиши билан кузатилади. Педагогика амалиётида предметлар билан сюжетли, харакатли ва дидактик уйинлар фаркланади. Болалар жисмоний тарбиясида харакатли уйинлар жуда катта ахамиятга эга, харакатли уйинлар кичик, урта ва катта харакатчанлик даражасига эга булиши мумкин. Кичик мактабгача ёшдаги болалар табиий харакатларни уйинлар ёрдамида узлаштирадилар (кадамлаб юриш, югуриш, сакраш, улоктириш, тирмашиш). Харакатли уйинлар болаларни жисмонан тарбиялашнинг асосий воситаларидан бири. Уларни икки ёшдан бошлаб куллаш мумкин. Бу даврда болалар югуриш, сакраш, улоктириш, тирмашиб чикиш каби хаёт учун зарур харакат куникмаларини узлаштира бошлайдилар [8, 3]

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

тафаккур эшитиш хотираси куриш хотираси диккат тасаввур идрок 50FHJ WAP \ ЁШ! АЁНЛ 1ДАГ1 АРИН A 50/ MHf F IA/AF >MB0) >ДА Б КЛАН ИЛИШ 1ИШИ LI

0123456789

Киз болаларда психик жараёнларнинг йиллик узгаришлари угил болаларникига Караганда анча кучли булган. Уч ёшда уларда укув йили учун узгаришлар куриш хотираси, идрок, тасаввур хамда диккат курсаткичлари билан; турт ёшда - куриш ва эшитиш хотираси, идрок хамда тафаккур билан; беш ёшда - эшитиш хотираси, диккат ва тафаккур билан; олти ёшда - эшитиш ва куриш хотираси хдмда идрок хотираси билан боглик булди. Йил давомида у ёки бу ёш гурухида психик жараёнлар курсаткичларининг ишончли булмаса-да, пасайиш фактлари хам содир булганлигини таъкидлаб утиш жоиз. угил болаларда бу ходиса турт ёшда тасаввур курсаткичларини, олти ёшда тасаввур ва диккатни тахлил килиш вактида кузатилган булса, кизларда мувофик равишда турт хамда беш ёшларда идрок курсаткичлари тахлили чогида маълум булди.

ХУЛОСА

Мактабгача ёшдаги болалар билан укув машгулотларни утказганда, психик сифатларнинг ривожланишидаги сенситив даврларни хисобга олиш зарур: угил болаларда уч ёшда диккат ва тасаввур хаммасидан купрок ривожланади, кизларда - куриш хотираси ва идрок; турт ёшда угил болалар ва кизларда куриш хотираси ва диккат бир хил ривожланади; беш ёшда угил болаларда - куриш хотираси ва тасаввур, кизларда - куриш хотираси ва тафаккур; олти ёшда угил болалар ва кизларда - куриш хотираси ва тасаввур ахамиятли хисобланади.

Психик жараёнларнинг ривожланиш даражасини бахолаш максадида назорат тест утказилади. Кейин илгариги режани такрорлаш бошланади лекин энди бошка харакатли уйинлар гурухи, масалан, тезкорлик ва диккатни, тезкорлик ва тафаккурни, тезкорлик ва идрокни, тезкорлик ва тасаввурни

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

ривожлантирувчи машклар берилади. Шундай килиб барча жисмоний сифатларни камраб оладиган жараён назорат синовларини хам инобатга олганда купи билан 6 - 8 ойни ташкил этади.

REFERENCES

1. Асеев В.Г. Возрастная психология: Учебное пособие - Иркутск, 1989. -С.62-89

2. Волков Л.В. Физические способности детей и подростков. - Киев: Здоровье, 1991.-120 с

3. Дворкин Л.С, Раппорт Л.А. Начальное физкультурное образование детей (от рождения до шести лет). Екатеринбург: УГТУ, 1998. 109 с

4. Зеньковский В. В. Психология детства: Учебное пособие для вузов. -Екатеринбург: Деловая книга, 1995. - 347 с.

5. Коломенский Л.Л., Панько Е.А. Учителю о психологии детей шестилетнего возраста: Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 1988.- 190с

6. Майорова Л.Т. Методика воспитания координационных способностей детей дошкольного возраста (4-6 лет): Дис... канд. пед. наук. Омск, 1988. -169 с.

7. Логвина Т.Ю. Оптимизация режима двигательной активности дошкольников в зависимости от их возраста. Автореф. дис. канд. пед.наук.-Минск, 1991.- 24 с.

8. Ноткина Н.А. Развитие двигательных качеств у детей дошкольного возраста. Игры и упражнения. - СПб., 1995.- 64 с.

9. Юрко ГЛ., Ященко Л.Б., Белянцева В.В. Развитие двигательных качеств у детей дошкольного возраста // Развитие двигательных способностей у детей. -М, 1976. -С.215-216.

10. Ященко Л.Б. Влияние различных мышечных нагрузок на функциональное развитие нервной системы у дошкольников: Материалы все союз. науч. конф. М. 1999- 78-79с

11. Янкелевич Е. И. Физическое воспитание детей от 0 до 7 лет. - М: Физкультура и спорт, 1999. - 206 с.

12. Ёкубова, Д. М. (2020). Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний кобилиятларни ривожланишида тафаккурнинг ахамияти. Интернаука, (41-2), 62-64.

13. Ёкубова, Д. М., & Усманова, Ш. Ш. (2021). ТАЛАБАЛАРДА СТЕСС ПОЛАТИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(3), 207-211.

14. Ishtayev, J. M., Abdullayev, B. B., Xasanova, N. R., & Toshpo'latov, A. A.

Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)

ISSN (online): 2181-2454 Volume 2 | Issue 3 | March, 2022 | SJIFactor: 5,965 | UIF: 7,6 | Google Scholar | www.carjis.org

DOI: 10.24412/2181-2454-2022-3-155-161

(2022). EFFECTIVENESS OF THE NEW DEVELOPED SPORTS AND HEALTH PROGRAM IN SPORTS GYMNASTICS IN THE PREPARATION OF 3-7 YEAR OLD BOYS. Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies, 2(3), 9499

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.