Научная статья на тему '“КАСБИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИНИНГ ПЕДАГОГИКПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ'

“КАСБИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИНИНГ ПЕДАГОГИКПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Мировая наука
Область наук
Ключевые слова
касб-ҳунарга йўналтириш / ички позиция / касбий ўзликни англаш / касб танлашга йўналтириш / муаммонинг самарали ечими / касбий тафаккур. / career orientation / internal position / professional selfawareness / career choice orientation / effective problem solving / professional thinking.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Najmiddinova Yo.R.

Мақолада талаба-ёшларни касб-ҳунарга йўналтириш жараёни ташкилий жиҳати, касб-ҳунарга йўналтириш жараёнида ташқи ва ички таъсирларнинг муштараклашуви оқибатида талабада ички позицияни шаклланиши. Бу жараён, энг аввало, касбий ўзликни англашга йўналтирилганлиги. Бўлажак мутахассисларни касб танлашга йўналтириш жараёни. Ушбу муаммонинг самарали ечими олимй таълим тизимида ёш баркамол авлодни касбий тафаккурини шакллантириши.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL INTERPRETATION OF THE CONCEPT "PROFESSIONAL THINKING"

In the article, the organizational aspect of the process of guiding students to the profession, the formation of the student's internal position due to the combination of external and internal influences during the process of vocational guidance. This process, first of all, is aimed at realizing the professional identity. The process of guiding future specialists in choosing a profession. An effective solution to this problem is the formation of the professional mindset of the young generation in the scientific education system.

Текст научной работы на тему «“КАСБИЙ ТАФАККУР” ТУШУНЧАСИНИНГ ПЕДАГОГИКПСИХОЛОГИК ТАЛҚИНИ»

Najmiddinova Yo.R.

Namangan muhandislik-qurilish instituti "Metrologiya va standartlashtirish"kafedrasi dotsenti

"КАСБИЙ ТАФАККУР" ТУШУНЧАСИНИНГ ПЕДАГОГИК-

ПСИХОЛОГИК ТАЛЦИНИ

Annotatsiya. Мацолада талаба-ёшларни касб-хунарга йуналтириш жараёни ташкилий жщати, касб-хунарга йуналтириш жараёнида ташци ва ички таъсирларнинг муштараклашуви оцибатида талабада ички позицияни шаклланиши. Бу жараён, энг аввало, касбий узликни англашга йуналтирилганлиги. Булажак мутахассисларни касб танлашга йуналтириш жараёни. Ушбу муаммонинг самарали ечими олимй таълим тизимида ёш баркамол авлодни касбий тафаккурини шакллантириши.

Kalit so'zlar: касб-хунарга йуналтириш, ички позиция, касбий узликни англаш, касб танлашга йуналтириш, муаммонинг самарали ечими, касбий тафаккур.

Najmiddinova Yo.R. associate professor "Metrology and Standardization" Department Namangan Institute of Engineering and Construction

PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL INTERPRETATION OF THE CONCEPT "PROFESSIONAL THINKING"

Abstract. In the article, the organizational aspect of the process of guiding students to the profession, the formation of the student's internal position due to the combination of external and internal influences during the process of vocational guidance. This process, first of all, is aimed at realizing the professional identity. The process of guiding future specialists in choosing a profession. An effective solution to this problem is the formation of the professional mindset of the young generation in the scientific education system.

Key words: career orientation, internal position, professional self-awareness, career choice orientation, effective problem solving, professional thinking.

Жахон мамлакатларида таълим тизими биринчи навбатда давлат ва жамиятнинг ижтимоий, иктисодий эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган. Бу эса мазкур йуналишдаги таълим сиёсати ёшларни келажакда ракобатбардош кадрлар булиб етишиши учун максадли, оптимал равишда касб-хунарга йуналтириш имконини беради. Дунёнинг етакчи илмий тадкикот марказлари томонидан талаба-ёшларни касб-хунарга

йуналтиришнинг ташкилий-педагогик тизимини такомиллаштириш, булажак мутахассисларга маълум касб-хунар турларида узларини синаб куриш ва мустакил карор кабул килиш имкониятларини кенгайтириш буйича изланишлар олиб борилмокда. Масалан, 1913 йилда АКЩда ташкил килинган Касбга йуналтириш Миллий ассоциацияси (Натионал Восатионал Гуидансе Ассосиатион) - НВГА касбга йуналтириш ва карьера маслахати сохаси буйича дунёнинг шу йуналишда илмий тадкикотлар олиб бораётган етакчи мутахассисларини бирлаштиради. Айнан НСДА касбий маслахатчилар фаолияти стандартларини, уларнинг малакавий ва ахлокий стандартлари ва фаолият принципларини, шунингдек, методик ва ахборот материалларини хамда унинг фаолиятига тааллукли конун лойихаларини ишлаб чикади [1]. Олий таълим тизимида булажак мутахассисларни касб -хунарни туFри танлашга йуналтириш ишларини ташкил этиш умумий укув-тарбия жараёнининг таркибий кисми хисобланади. Зеро, касбни туFри танлаш, уни кувонч ва ижодий илхом манбаига айлантириш инсон учун хам, жамият учун хам фойдалидир. Бирок умумий урта таълим тизимида ёшларни касб-хунар танлашга тайёрлашда хар бир талаба шахсидаги индивидуал хусусиятларни назарда тутиб, уларнинг рухиятидаги туFма имкониятлар, хаёт давомида таркиб топган ва мустахкамланиб, характерига айланиб колган маълум бир касб-хунарга нисбатан булган лаёкат, мойиллик, иктидор, истеъдод, кобилият, кизикиш ва акл-заковат устунликларига караб касб-хунарни мустакил, эркин танлашга йуналтириш бугунги кунда хам долзарб психологик-педагогик муаммолардан бири булиб колмокда [ 2].

Бизнингча, талаба-ёшларни касб-хунарга йуналтириш жараёни ташкилий жихатдан купрок педагогик характерга эга булса-да, у мазмунан психологик мохиятга эга. Чунки барча педагогик тадбирлар (ташки таъсир) талабанинг касбий узлигини англаш ва онгли касб танлаши учун хизмат килади, унинг касбий узлигини англаш жараёни (ички таъсир) эса психологик конуниятлар асосида кечади. Касб-хунарга йуналтириш жараёнида ташки ва ички таъсирларнинг муштараклашуви окибатида талабада ички позиция шаклланади. Демак, бу жараён, энг аввало, касбий узликни англашга йуналтирилган.

Таълим амалиётидаги бугунги холатга эътибор берилса, булажак мутахассисларни касб танлашга йуналтириш жараёни худдики мажбурий техник тизим булиб колган. Кдндай омиллар таъсирида булмасин, унинг ахамияти йук, талаба кейинги таълим боскичига утса булди. Ушбу муаммонинг самарали ечими умумий урта таълим тизимида ёш баркамол авлод касбий тафаккурни шакллантиришдир. Яъни талабанинг касб танлаш жараёни ижтимоий-шахсий эхтиёжлар ва кобилиятлар асосидаги табиий жараёнга айланиши лозим. Шу маънода касбий тафаккур талабада касблар туFрисидаги билим, тушунча, тасаввурнинг мавжудлиги ва унинг ижтимоий

хаётдаги ахамияти хамда уни танлашга булган уз истеъдод, кобилият, жисмоний имкониятларини туFри бахолай олишига хизмат килади [3].

Талабанинг онгли касб танлаши унда етарли даражадаги умумий тайёргарликка эга булган такдирдагина мумкин булади. Касб танлашда турли касблар, уларга куйиладиган талаблар, бу касбни каерда эгаллашлари мумкинлиги туFрисида булажак мутахассисларга маълумот бериш катта ахамиятга эга. Бу эса булажак мутахассисларни бирон касбни танлашга онгли муносабатда булишга тайёрлайди. Зеро, касб танлаш - жиддий ва масъулиятли иш. Уз хаёт йулини жиддий суръатда белгилаб олиш осон иш эмас. Ёшлар уз олдиларида хакикий, кенг хаёт йули очилиши учун куп куч-Fайрат сарфлашлари керак ва энг асосийси уз кунгилларига ёккан, жамиятга зарур ва фойдали ишни танлашлари лозим. Шу боис олий ва урта махсус таълимини битираётган йигит ва кизлар кандай касб эгаси булиши туFрисида куп мушохада киладилар. Ушбу жараён кандайдир даражада узида касбий тафаккур жараёнини акс эттиради.

Касбий тафаккур ва унинг шаклланишини урганишни фалсафа, психология, педагогика фанлари хамкорлигида амалга ошириш ушбу жараённинг самарасини таъминлайди. Бунда булажак мутахассисларнинг аклий фаолиятини ташкил килиш масаласи катта ахамиятга эга. Шу сабабли мавжуд адабиётлардан тафаккур, касбий тафаккур, унинг мохияти, шаклланиш хусусиятлари ва имкониятларини урганиб чикдик.

Тафаккур - инсон аклий фаолиятининг юксак шакли; объектив вокеликнинг онгда акс этиш жараёни. Тафаккур атроф-мухитни, ижтимоий ходисаларни, вокеликни билиш куроли, шунингдек, инсон фаолиятини амалга оширишнинг асосий шарти саналади. У сезги, идрок, тасаввурларга караганда вокеликни тула ва аник акс эттирувчи юксак билиш жараёнидир... Тафаккур жараёнида инсонда фикр, мулохаза, FOя, фараз кабилар вужудга келади ва улар шахснинг онгида тушунчалар, хукмлар, хулосалар шаклида ифодаланади... Инсон тафаккури оркали вокеликни умумлаштириб, бавосита (билвосита) акс эттиради, нарса ва ходисалар уртасидаги энг мухим боFланишлар, муносабатлар, хусусиятларни англаб етади. Бинобарин, инсон муайян конун, конуният ва коидаларга асосланган холда ижтимоий вокеа ва ходисаларнинг вужудга келиши, ривожланиши хамда окибатини олдиндан куриш имкониятига эга [7,8,9].

Фикр арабча тафаккур, FOя, акл, уйлаш, мулохаза килиш каби маъноларни англатади.

1. Бирон нарса, ходиса ёки кимса хакида уй, хаёл.

2. Бирон нарсага нисбатан муносабатни, уни бахолашни ифодалайдиган хукм, хулоса. Нарса ва ходисаларни таккослаб урганиш, мулохаза юритиш натижаси, тухтам, карор.

Тафаккур купгина фан сохалари (фалсафа, мантик, жамиятшунослик, педагогика, физиология, кибернетика, биология)нинг тадкикот объекти хисобланади... Ижтимоий хаётда, таълим жараёни ва ишлаб чикаришда

одамлар уртасидаги алока ва муносабатлар хам тафаккур ёрдамида номоён булади. Жамоада танкидий караш, узининг узи танкид, бахолаш, текшириш, узини узи текшириш, назорат килиш, узини узи назорат килиш, гурухий мулохаза юритишдан иборат тафаккур сифатлари вужудга келади.

Тафаккур объектив олам инъикосининг олий шакли, тушунчалар, назариялар ва х.к. ларда нарса ва ходисаларнинг мухим боFланиш ва алокаларини акс эттириш, янги назария, FOя яратиш, булажак жараёнларни башорат килиш кабиларда номоён буладиган фаол жараёндир.

Тафаккур мехнат ва нутк фаолияти билан чамбарчас боFлик холдагина мавжуд. Шу сабабли инсон тафаккури, нутк билан жуда махкам боFланган холда амалга ошади ва унинг натижалари тилда кайд килинади.

Тафаккур жараёнида нарса ва ходисаларнинг узаро алокадорлиги, ривожланиш конуниятлари, истикболи хакида билимлар, FOялар, гипотезалар хосил булади. Тафаккур жараёнининг натижаси хамиша бирон-бир фикрдан иборат булади.

Тафаккур - предмет ва ходисаларнинг умумий, мухим хусусиятлари аниклайдиган, улар уртасидаги ички, зарурий алокалар, яъни конуний боFланишларни акс этадиган билишнинг рационал боскичи. Тафаккур куйидаги асосий хусусияларга эга:

1) унда вокелик абстрактлашган ва умумлашган холда инъикос килинади. Миссий билишдан фаркли уларок, тафаккур бизга предметнинг номухим, иккинчи даражали (бу одатда билиш олдида турган вазифа билан белгиланади) белгиларидан фикран четлашган, мавхумлашган холда, эътиборимизни унинг умумий, мухим, такрорланиб турувчи хусусият ва муносабатларига каратишимизга имкон беради; 2) тафаккур борликни билвосита акс эттиради. Унда янги билимлар тажрибага хар сафар бевосита мурожаат этмасдан, мавжуд билимларга таянган холда хосил килинади. Фикрлаш бунда предмет ва ходисалар уртасидаги алокадорликка асосланади; 3) тафаккур инсоннинг ижодий фаолиятидан иборат. Унда билиш жараёни борликда реал аналогига эга булмаган нарсалар юкори -даражада идеалллашган объектлар (масалан, абсолют каттик жисм, идеал газ каби тушунчалар)ни яратиш, турли хил формал тизимларни куриш билан кечади. Улар ёрдамида предмет ва ходисаларнинг олдиндан куриш, башорат килиш имконияти вужудга келади; 4 тафаккур тил билан узвий алокада мавжуд. Фикр идеал ходиса. У факат тилда - моддий ходисада (товуш тулкинларида, график чизикларда) реаллашади, б. кишилар бевосита кабул кила оладиган, хис этадиган шаклга киради ва одамларнинг узаро фикр алмашиш воситасига айланади. Бошкача айтганда, тил фикрнинг бевосита воке булиш шаклидир.

Тафаккур - инсон томонидан вокеликнинг бевосита хиссий идрок килиб булмайдиган объектив хусусиятлари, алокалари ва муносабатлари билан онгли равишда акс эттирилишини билдиради.

Юкоридаги таърифларни умумлаштирган холда шуни айтиш мумкинки, тафаккур - инсон аклий фаолиятининг юксак шакли ва у атроф-оламни билиш куроли, инсон окилона амалий фаолиятининг вужудга келиши учун шарт. Тафаккур килиш жараёни бирон тайёр ечими йук муаммоли вазият туFилганда бошланади. Яъни инсон бирон нарсани билиш эхтиёжи пайдо булганда фикрлай бошлайди.

Тафаккур - объектив вокеликнинг фаол инъикоси булиб, билимларнинг тушунча, мулохаза, фикр, хулоса, назариялар тарзидаги шаклланиши, харакати ва ривожланишидир. Узлуксиз таълим ва айникса муаммоли таълим, унга хос диологик хусусият, шакл ва услубларнинг тезлиги тафаккурни ривожлантиришга ёрдам беради.

Тафаккур жараёнида фикр пайдо булади, бу фикрлар инсоннинг онгида мухим тушунчалар шаклини олади. Тафаккур нутк - тил билан чамбарчас боFланган. Инсонда тафаккур ва нутк булганлиги туфайли у хайвонлардан фарк килади ва шу сабабли у онгли мавжудот. Инсон уз атрофидаги оламда булган буюмлар ва ходисаларни онгли равишда идрок килади, онгли равишда эслаб колади хамда эсга туширади ва онгли равишда харакат килади.

Сезги ва идрокларга, хотира ва тасаввурларга нисбатан тафаккур одамларнинг билиш ва амалий фаолиятида алохида ахамиятга эга. Инсон фикр килиш фаолияти жараёнида уз идроки, тасаввури ва фикрларининг туFрилиги, аниклиги ва хакикийлигини, буларнинг вокеликка мувофикми ёки мувофик эмаслигини белгилаб олади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Нажмиддинова Ё.Р. Коллеж талабаларида касбий куникмаларни ривожлантириш методикаси. Монография. - Тошкент. -"Sano-standart" 2018. 128.б.

2.Najmiddinova Yo. R. Conditions of Forming Professional Abilities and Skills on Competence Approach among Colleges Students // Eastern European Scientific Journal. - Germany, 2018. -№4. - P.196-199.

3. Najmiddinova Yo. R., Inamov D. D., Davronova M. U., Inamiddinova D. K. METHODOLOGY OF THE FORMATION OF GENERAL VOCATIONALTRAINING IN STUDENTS OF HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS ON THE BASIS OF COMPETENCY APPROACH // PALARCH'S JOURNAL OF ARCHAEOLOGY OF EGYPT / EGYPTOLOGY, PJAEE, 17 (6) (2020). - 3663-3679 page. http://www.palarch.nl/index.php/jae/article/view/1482

4. Najmiddinova Yo. R., Ibragimov R. Sh., Yigitaliyev J. A. THE CONCEPT OF ICT COMPETENCE OF PERSONNEL. THE IMPORTANCE OF HAVING ICT COMPLEMENT AND INFORMATION CULTURE // INTERNATIONAL ENGINEERING JOURNAL FOR RESEARCH AND DEVELOPMENT - Vol. 5 Issue 2, March 2020... http://www.iejrd.com

5.Нажмиддинова Ё.Р., Дадамирзаев M.F. Глобальные ориентиры в образовании // Теория и практика современной науки. - Москва., 2016. -№ 3 (9). -С. 329-333.

6.Нажмиддинова Ё.Р. Regional training centers: the establishment, implementation, prospects // Высшая школа. - Уфа., 2017. -№ 11. -Б. 40-42.

7.Давидов В. В. Теория развивающего обучения. - М.: Академия, 2004. -288 с.

8. Альтшуллер Г. С., Верткин И. М. Как стать гением: Жизненная стратегия творческой личности. -Минск: «Беларусь», 1994. -С. - 5.

9. Давидов В. В. Проблемы развивающего обучения - М.: Директ-Медиа, 2008. - 613 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.