Научная статья на тему 'КАСБ МОТИВЛАРИНИНГ БАРҚАРОРЛИГИДА ГУРУҲИЙ ЖИПСЛИКНИНГ ТАЪСИР ЭТИШ ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ УСУЛЛАРИ'

КАСБ МОТИВЛАРИНИНГ БАРҚАРОРЛИГИДА ГУРУҲИЙ ЖИПСЛИКНИНГ ТАЪСИР ЭТИШ ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
231
74
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / умумий ўрта таълим / ўқитиш / касбий таълими / масофали таълим / касбга йўналтириш / гуруҳий жипслик / касб-хунар. / образование / общее среднее образование / преподавание / профессиональное образование / дистанционное образование / профессиональная ориентация / групповое обучение / профессия.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Холйигитова Насиба Хабибуллаевна

Мазкур мақолада касб мотивларининг барқарорлигида гуруҳий жипсликнинг таъсир этиш омилларини ўрганиш усуллари ҳақидаги фикрлар ёритилган. Шунингдек, ўқувчи-ёшларни касб-ҳунарга йўналтириш масаласи бўйича тавсиялар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДЫ ИЗУЧЕНИЯ ФАКТОРОВ ВЛИЯНИЯ ГРУППОВОЙ СПЛОЧЁННОСТИ В СТАБИЛЬНОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ МОТИВОВ

В данной статье рассматриваются взгляды на методы изучения факторов, влияющих на групповую мотивацию в стабильности профессиональных мотиваций. Также были даны рекомендации по вопросу профессиональной ориентации учащейся молодежи.

Текст научной работы на тему «КАСБ МОТИВЛАРИНИНГ БАРҚАРОРЛИГИДА ГУРУҲИЙ ЖИПСЛИКНИНГ ТАЪСИР ЭТИШ ОМИЛЛАРИНИ ЎРГАНИШ УСУЛЛАРИ»

Холйигитова Насиба Хабибуллаевна,

Тошкент шах,ридаги Ёджу техника институти "Педагогика ва психология" кафедраси доценти вазифасини бажарувчи, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

КАСБ МОТИВЛАРИНИНГ БАР^АРОРЛИГИДА ГУРЩЙ ЖИПСЛИКНИНГ ТАЪСИР ЭТИШ ОМИЛЛАРИНИ УРГАНИШ УСУЛЛАРИ

УУК: 159.922.5

холйигитова н.х. касб мотивларининг барцарорлигида гуруции жипсликнинг таъсир этиш омилларини урганиш усуллари

Мазкур маколада касб мотивларининг баркарорлигида гурух,ий жипсликнинг таъсир этиш омилларини урганиш усуллари х,акидаги фикрлар ёритилган. Шунингдек, укувчи-ёшларни касб-хунарга йуналтириш масаласи буйича тавсиялар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: таълим, умумий урта таълим, укитиш, касбий таълими, масофали таълим, касбга йуналтириш, гурух,ий жипслик, касб-хунар.

холиигитова н.х. методы изучения факторов влияния групповой сплочённости в стабильности профессиональных мотивов

В данной статье рассматриваются взгляды на методы изучения факторов, влияющих на групповую мотивацию в стабильности профессиональных мотиваций. Также были даны рекомендации по вопросу профессиональной ориентации учащейся молодежи.

Ключевые слова и понятия: образование, общее среднее образование, преподавание, профессиональное образование, дистанционное образование, профессиональная ориентация, групповое обучение, профессия.

kholyigitova n.kh. methods for studying of group cohesion factors influence on the professional motives stability

In the article is discussed the methods of studying views affecting to group motivation in the stability of professional motivations factors. Also, recommendations were given on the issue of vocational guidance of youth student.

Key words and concepts: education, general secondary education, teaching, vocational education, distance education, vocational orientation, group chipset, vocational.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

Кириш. "Мамлакатимизда умумий урта таълим муассасаларининг 10-11-синфлари укувчилари, академик лицей битирувчи-ларни касб-хунарга йуналтириш ва профессионал таълими муассасалари уларга касб-х,унар ургатиш, укувчи-ёшларнинг к,изик,иш ва кобилиятларидан келиб чиккан х,олда кела-жакда уларнинг таълимни давом эттиришлари ёки эгаллаган касблари буйича мех,нат фаоли-яти билан шугулланишларига шарт-шароитлар яратиш, укув-ишлаб чикариш мажмуаларини ташкил этиш долзарб вазифаларидан бири х,исобланиб, укувчи ёшларни аник ва максадли касбий мотивларини баркарор шаклланти-рувчи омилларини аниклаш ва шунга кура таълим-тарбия жараёнларини йулга куйиш долзарб илмий муаммолардан биридир.

Мавзунинг долзарблиги укувчиларнинг касбий мотивлари баркарорлигини шарт-ловчи шахсий-касбий мотив, мулокотга мой-иллик мотиви, прагматик мотив, мавкега эга булиш мотиви, ижтимоий мотив ва билиш мотиви каби турлари етарли дара-жада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тах,лили.

Касб танлаш, касбий жих,атдан узини англаш ва касб танлашнинг ёшга хос хусусиятларини урганиш буйича мамлакатимиз психологлари-дан Р.З.Гайнутдинов, Э^озиев, В.А.Токарева, F.Б.Шоумаров, Б.Р.Кодиров, В.М.Каримова, Ш.Р.Баротов, Н.С.Сафаев, Р.И.Суннатова, З.Т.Нишонова, А.А.Файзуллаев, Ф.И.Хайдаров, Н.И.Халилова, К.Б.Кодиров, Н.Т.Норкулова изланишларида х,ам укув ва касбий фаолият мотивациялари х,акида илмий маълумотлар мах,аллий шароитга доир эмпирик маълумотлар тах,лил этилган1 ва бошкаларнинг изла-нишларини таъкидлаш жоиз.

1 Гайнутдинов Р.З. Психология личности учителя узбекской национальной школы и ее формирование в системе непрерывного образования: Автореф.дис. докт.психол.наук. Санкт-Петербург, 1992. - 34 с.; Fозиев Э^., Азизова Ш.В. Ташкилий психология. Т.: «Университет», 1999. - 92 б.; Токарева В.А. Личность - важнейшая составляющая национальной модели подготовки кадров // Янги турдаги урта махсус укув юртларида таълим ва тарбиянинг самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари. - Тошкент, 1998. - С. 21 -22.; Шоу-маров F.Б.Узбекистон таълим тизимида психологик хиз-мат муаммолари янги турдаги урта махсус укув юртларида таълим ва тарбиянинг самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари.-Т.,1998.-13-15б.; Б.Р.Кодиров,

Мацоланинг илмий мо^ияти гурухдаги статус, эмоционал экспансивлик, узаро хамжихатлик (социометрик), гурух аъзолари-нинг урни, узаро бир бирини эътироф этиши, куллаб-кувватлаши (референтометрик), оила-нинг нуфузи, ота-онанинг касбга кизиктириш лаёкати ва куллаб-кувватлашлари (касб-танлаш кадриятлари) каби укувчиларда касбий мотивларнинг шаклланишига таъсир курсатувчи ижтимоий-психологик омиллар аникланган;

Тадцицотнинг мацсади укувчиларнинг касб мотивлари баркарорлигига таъсир этувчи гурухий жипсликнинг ижтимоий-психологик омилларини аниклаш ва амали-ётга жорий килиш буйича тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида умумий урта таълимида таълим жараёни танланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

Асосий натижалар. Давлатимиз томони-дан бугунги замон илм-фани олдига куйилган хар томонлама етук инсон шахсини шакллан-тиришдек масъулиятли вазифа психология фанидан хам инсон психик тараккиётининг мураккаб конуниятларини тадкик килишни такозо этади. Бу масалаларни хал килиш, методологик тамойилларнинг ишлаб чикилиши хамда илмий тадкикотларда туFри кулланилиши масаласи алохида ахамиятга эга.

Биз тадкикот ишимизни бир нечта боскичда амалга оширдик (1-жадвал).

Энди кулланилиш доирасидан келиб чиккан холда ушбу методикаларни батафсил

К.Б.Кодиров Касбий ташхис методикалари туплами. Амалиётчи психологлар учун методик кулланма. —Т.: Узбекистан Миллий Университети. - 2003. - 122 б.; Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: «Fan va texnologiya», 2012. - 172 б.; Баротов Ш.Р. Узбекистонда психологик хизмат ташкил этишнинг ижтимоий-психологик ва илмий-амалий асослари: Псих.фан.док. ... дис. Т., -1997. - 301 б.; Сафаев Н.С., Эргашев П.С. Тала-баларда муваффакиятга эришиш мотивацияси ва сим-метрияга муносабат масаласи // Pedagogika. - Тошкент, 2014. - №6. - Б.10-16.; Нишонова З.Т. Мустакил ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг психологик асослари: Псих. фан. док.... дис.- Т.: УзМУ, 2005. - 390 б.; Файзул-лаев А.А. Мотивационная саморегуляция личности. -Ташкент: ТГУ, 1987. - С. 19-50.; Хайдаров Ф.И. Формирование мотивов учения у учащихся сельских школ: Автореф.дис. ... канд. пед. наук.- Ташкент: ТГПУ, 1996. - 18 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ 25

ч_У

1-жадвал. Тадк,ик,от боск,ичлари

Амалга ошириш боскичи Боскичилар мазмуни

Биринчи - пилотаж боскич Укувчиларда касб мотивларининг баркарорлигига гурухий жипсликнинг таъсир этиш омил-ларини урганиш, методикаларини узаро бир-бири билан мутаносиблигини белгилаш. Ушбу максадда укувчиларда касбий мотивацияларни хамда гурухий жипсликни аниклашга йуналтирилган бешта методикалардан фойдаланилди. Улар тул^ича иловаларда келтирил-ган, лекин уларни куллашнинг методологик тамойиллари куйида келтириб утилган.

Иккинчи боскич Укувчиларда касб мотивларини шаклланишига таъсир этувчи омилларни хамда гурухий муносабатлар тизими касб танлашга таъсирини урганиш максадида ушбу боскичда муаллиф томонидан ишлаб чикилган ижтимоий-психологик суровномадан фойдаланилди.

Учинчи боскич Ушбу боскичда укувчиларда касб танлаш мотивацияларини урганиш буйича суровнома утказилди.

Туртинчи боскич Гурухдаги психологик мухитни, яъни гурухий жипсликни аниклашга йуналтирилган социо-метрик суровнома, гурухдаги жипсликни урганиш методикаси хамда гурухдаги психологик мухитни урганиш методикалари утказилди.

Бешинчи боскич Эксперимент натижалари асосида тавсиялар ишлаб чикилди.

тахлил килиб чикдик. Аввало узимиз томони-миздан ишлаб чикилган хамда укувчиларда утказилган ижтимоий-психологик

суровномага1 келсак, у касб мотивациялари, гурухий узаро муносабатларга алокадор хусу-сиятларни аниклашга йуналтирилган жами 18 та саволлар жамламасидан иборат булиб, респондент уларга "ха" ёки "йук", айрим холатларда талаб этилиши курсатилган шарт-лар доирасида жавоб бериши тавсия этилди.

Ушбу суровнома касбий мотивлар ва гурухий жипсликка алокадор хусусият-ларни аниклашга йуналтирилган булиб, бунда укувчининг ёш хусусиятлари, жинси, яъни гендер тафовутлар, турар жой, кайси мута-хассисликда тахсил олиши, хамда гурухдаги психологик иклим, гурухий жипсликнинг касбий мотивлар баркарорлигига таъсирини урганувчи максадли саволлардан ташкил топ-ган (2-жадвал).

Асосий саволноманинг мазмунига кела-диган булсак, "Сиз узингизни олдинда тур-ган катта хаётга тайёрман деб уйлайсизми?" ва "Танлаётган касбингизни оилавий анъана-ларга таянган холда танладингизми?" савол-лари оркали биз респондентларни референт гурухи, яъни касб танлаш масаласида мустакил карор кабул килишга кодирлиги ёки купрок атрофдагиларни фикри билан иш куришларини аникламокчи булдик. Жумла-дан,"Танлаган касбингизни оилавий анъана-ларга таянган холда танладингизми?" саво-

1 Ижтимоий-психологик суровнома муаллиф Н.ХХолйигитова ва илмий рахбар В.М.Каримовалар томонидан ишлаб чикилган хамда синовдан утказилган.

лига, "Йук, бу менинг шахсий танловим" жавобини 90,6% академик лицей укувчилари, 62,8% мактаб укувчилари беришган.

Навбатдаги "Сизни шу касбни танлашин-гизга сабабчи булган омиллар нималар?" саволи оркали укувчилар касб танлашла-рида туртки булаётган омиллар ва мотива-цияларни аниклашга каратилаган. "Касб тан-лашингизга кайси ташки омиллар купрок таъсир курсатган?" саволига 62,8% мактаб укувчилари, 56,3% академик лицей укувчилари хаётидаги якин инсони, оиласи-даги шахсий намуна сабаб булишини айтиб утган.

"Сизнинг фикрингизча, хозирги кун ёшла-рига туFри касб танлашларида ким холисона, туFри маслахат бера олади?" саволи оркали хозирги кун ёшлари касб танлашларида купрок кимларни ота-она ва оила аъзолари, бирга укиётган якин дустлари, мутахассис (масалан психолог) ёки укитувчи, мураббий-устозлар фикрига таянишини аниклаш мухим булди.

Хозирги кун ёшлари касбларни танлашларида купрок кимлардан маълумот олиш-ларини аниклаш максадида "Узингизни кизиктирган касблар хакида каердан маълу-мотлар оласиз? деган савол билан мурожаат этдик.

"Касб танлашингизга кайси ташки омиллар купрок таъсир курсатган?" саволи оркали ташки омилларни, яъни оила аъзолари-нинг шахсий намунаси, ёшлигида катнашган тугараклар, дустлари уртасидаги умумий кизикишлар каби омилларни касб танлашга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

2-жадвал. Ижтимоий психологик суровнома

1. Исмингиз

2. Фамилиянгиз_

3. Отангиз исми_

4. Ёшингиз

5. Миллатингиз____________________________________________________________________________

6. Жинсингиз_____________________________________________________________________________

7. Касбий фаолият сохангиз___________________________________________________________________

8. Кизикишингиз___________________________________________________________________________

9. Сиз узингизни олдинда турган катта хаётга тайёрман деб уйлайсизми?

а) Ха, тайёрман.

б) Йук, хали тайёр эмасман.

в) Бу хакда хали уйлаб курмаганман.

г) Бошк,а..........................................................................................................................................................................................................................................

10. Танлаган касбингизни оилавий анъаналарга таянган холда танладингизми?

а) Ха бу менинг танловим.

б) Йук, бу менга боFлик1 эмас.

в) Мухими касб эгаси булиш.

г) Келажакда карьерам учун мухим.

11. Сизни шу касбни танлашингизга сабаб булган омиллар нималар?

а) Уз к,изик,ишларим сабабли.

б) Ота-онам сабабли.

в) Дустларим сабабли.

г) ОАВ, интернет маълумотлари, турли эълонлар.

12. Сизнинг фикрингизча хозирги кун ёшларига т^ри касб танлашларида ким холисона, т^ри маслахат бера олади?

а) Ота-она ва бошк,а оила аъзолари.

б) Бирга укиётган як,ин дустлари.

в) Мутахассис (масалан психолог).

г) Укитувчи, мураббий-устозлар.

13. Узингизни к,изик,тирган касблар хакида каердан маълумотлар оласиз?

а) Ота-она ва як,ин каришдошлардан.

б) Интернет, ОАВ, рекламалардан.

в) Узим укиётган гурухдаги дустларимдан.

г) Укитувчи, мураббий-устозлар.

14. Касб танлашингизга кайси ташк,и омиллар купрок, таъсир курсатган?

а) Хаётингиздаги як,ин инсонингиз, оилангиздагиларнинг шахсий намунаси.

б) Ёшлигингиздан ота-онангиз олиб борган тугараклар.

в) Хозирда бирга укиётган дустларингиз уртасидаги умумий к,изик,ишлар.

15. Сиз канчалик танлаган касбингиз туFрисида турFун фикрга эгасиз?

а) Фикрим узгармаслигига ишонаман.

б) Фикрим узгармаса керак, деб уйлайман, яна билмадим.

в) Билмадим, узгариши мумкин.

16. Кайси ташк,и ёки ички омилларни инобатга олган холда хозирги кунда касб танлаш керак?

а) Жамият эхтиёжларидан, яъни хозирги кунда жамиятимизга керак булган касбларни инобатга олган холда касб танлаш мухим.

б) Нима булганда хам мумай даромад келтирувчи касбни танлаш керак.

в) Узимни кобилиятим, к,изик,ишим ва эхтиёжларимдан келиб чик,иб танлашим керак.

г) Узим ёк,тирадиган касбни танлашим керак.

17. Сиз шахсан нима учун шу касбни танладингиз?

а) Мумай даромад олиш учун.

б) Юксак обру-эътибор, муваффак,ият козониш учун.

в) Нималарга кддирлигимни исботлаш учун.

г) Як,ин уртокларим, дустим шу касбни танлагани учун.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

18. Сиз узингиз севган касбингиз хакида тулик маълумот олишда кимга мурожаат килгансиз?

а) Бирга укиётган як,ин дустларимга.

б) Ота-онам ва якинларимга.

в) Интернет ва бошк,а ахборот узатувчи каналларга.

г) Укитувчи, мураббий-устозимга.

19. Касб танлашингизга гурухингиздаги дустларингиз сабабчи булишганми?

а) Ха.

б) Йук.

20. Сизни узингизга кандай касблар энг куп ёк,ади? Ёккан учтасини ёзинг:

а )........................................................................................................................................................................................................................................................

б) ........................................................................................................................................................................................................................................................

в )........................................................................................................................................................................................................................................................

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

таъсири даражасини урганиш булди. "Кайси ташки ёки ички омилларни инобатга олган холда хозирги кунда касб танлаш керак?" саволи оркали эса жамият эхтиёжларидан, яъни хозирги кунда жамиятимизга керак булган касбларни инобатга олган холда ёки мумай даромад келтирувчи касбни-ми, кобилияти, кизикиши ва эхтиёжларидан келиб чикиб танлов килиш-килмасликларини аникламокчи булдик.

"Сиз шахсан нима учун шу касбни танламокчисиз?" саволи оркали респон-дентни асл касбий мотивациясини курмокчи булдик. Касблар хакида маълумот олиш-нинг энг таркалган усулини аниклаш учун "Сиз узингиз севган касбингиз хакида тулик маълумот олишда кимга мурожаат килгансиз? саволи билан мурожаат килинди. Гурухдаги муносабатлар доираси, хамда гурухий жипсликни укувчининг касб танлаш карорига нечоFлик таъсир этишини аниклаш максадида ижтимоий-психологик суровноманинг сунгги "Касб танлашин-гизга гурухингиздаги дустларингиз сабабчи булишганми?" саволи билан мурожаат этилди.

Тадкикотимизнинг иккинчи боскичида катор изланишларда узини оклаган яна бир методика Л.А.Ясюкова1 томонидан таклиф этилган "Касб танлаш мотивацияла-рини урганиш" суровномаси укувчиларда утказилди. Шахснинг касбий фаолият, касбий камолоти психологик муаммо сифатида урганилиши мухимлигини инобатга олган холда ушбу методика танланди (3-жадвал). Касбнинг онгли равишда танлаш шахсни ижтимоий кадриятлари билан боFлик кечади. Агар касб танлаш инсон учун ижтимоий мавкега эга буладиган булса, у холда касб танлаш урф булган анъаналарга, жамиятдаги касб-хунарнинг мавкега боFлик юз беради. Умумий урта таълим, академик лицей ва урта махсус, касб-хунар таълими тизимида, хусу-сан, касб-хунар коллежи укувчиларининг касб танлаш мотивларининг кандай омил-лар асосида шаклланаётганлиги ва уларнинг натижасида кичик мутахассислар тайёрлаш жараёнидаги ютук ва камчиликлар нима-

1 https://studfile.net/preview/3558391

ларда акс этаётганлигини тадкик этиш максад килиб олинди. Ушбу йуналишдаги психологик муаммоларни хал этиш, яъни укувчиларнинг касбий мотивларини шаклланишининг ижтимоий-психологик механизмларини тадкик этиш ва унинг илмий натижаларини касбий таълим-тарбия жараёнида жорий этишда эришилаётган ютукларнинг куламини ошириши шубхасиз. Аммо, айрим уринларда укувчилар хар хил таассуротлар остида касб танлаш туфайли узи танлаган касбга маъна-вий хам, жисмоний хам тайёр булмайдиган холлари хам жуда куп учрамокда.

Окибатда касб-хунарни урганишга иштиёк булмайди ва уни алмаштиришга эхтиёж туFилиб колади. Бундан куринадики, касб танлаш хар хил шарт-шароитлар ва омил-лар таъсирида амалга оширилар экан, шу сабабли, шахснинг касбий фаолият, касбий камолоти психологик муаммо сифатида урганиб келинмокда.

Бизнинг тадкикотимиз эса юкоридаги Fояларга мувофик тарзда укувчиларнинг «Касб танлаш мотивацияларини урганиш" тести (Л.А.Ясюкова) ёрдамида тадкик этишга харакат килинди. Ушбу тест натижалари устида куйида тухталиб утамиз (3-жадвал).

Касб танлаш мотивацияси касбий фао-лиятнинг бирор бир турига нисбатан аклий лаёкатларнинг мужассамлаштириш асосида вужудга келади. Унинг мавжудлиги касбий кобилиятларнинг шаклланаётганлигидан далолат беради. Усмир ва успиринлардаги касбий мотивацияларнинг устуворлиги таълим жараёнида урганаётган укув фанини чукуррок узлаштиришига, касбига тааллукли булмаганларига эса юзаки караши ёки унга умуман эътибор каратмаслиги билан белги-ланади. Бундан куринадики, устувор мотива-циялар укувчиларнинг касб танлаши ва касбига алокадор билим, куникма, малакалар-нинг шакллантиришига таъсир курсатади.

Эмпирик урганиш натижалари. Агар касб танлашда бошка типдаги мотивациялар устуворлик килса юкори малакали мутахас-сис булиб етишиш анча кийин булади. Агар умум-таълим мактабида касбий фаолиятнинг бирор-бир турига нисбатан интеллектуал лаёкатлар таркиб топмаган булса, у холда

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

3-жадвал. "Касб танлаш мотивацияларини урганиш тести"

Т.р. Омиллар Мен карор кабул килганимда ушбу омил:

анча таъсир курсатди танлашимга бир оз таъсир курсатди хеч кандай ахамият-га эга эмас

I II III

1 Ушбу соханинг мохир устаси булиб етишиш имконияти

2 Янги инсонлар билан танишиш имконияти

3 Яхши маош олиш имконияти

4 Бугунги кунда энг обрули фаолият сохаси эканлиги

5 Оилавий анъаналар

6 Олий маълумотли булиш истаги

7 БулFуси ишнинг озодалиги ва кулайлиги

8 Ушбу иш билан шуFулланиш менга к,изик,арли туюл-ганлиги

9 Менга одамлар билан мулокотда булиш имкониятини бериши

10 К,ушимча имтиёз ва эътиборнинг мавжудлиги

11 Ушбу фаолият тури фахр ва хурматни таъминлаши

12 Ота-она ва катта ёшдагиларнинг маслахатлари

13 Мени кизиктираётган сохада анчагина асосли билим олиш имконияти

14 Танланган фаолият турининг тинчлиги хамда ортикча зурикишга эга эмаслиги

15 Ушбу сохада Fоялар ва малакаларимнинг руёбга чикариш имконияти

16 Узимга якин булганлар билан укишни (ишни) давом эттиришни хохлайман

17 СоFлик учун зарарли ва хавфли омилларнинг йуклиги

18 Карьера килиш имконияти

19 Уртокларимнинг маслахати

20 Мени ушбу сохадаги укув фанининг доимо кизиктирганлиги

21 Мен танланган иш (укиш)нинг уйимга якинлиги

Йурикнома: Сиз мактабдан сунг каерга бормокчисиз? Мархамат килиб, сизнинг танловингизга таъсир курсатишига кура хар бир омилни белгиланг. Бунинг учун хар бир омилнинг рупарасидаги устун буйича белги куйинг (+). Х,еч бир омилни эътибордан четда колдирманг.

колган 6 та мотивация типларидан бири етакчилик килади. Тест меъёрларига кура, касб танлаш мотивациялар курсаткичлари 8-9 баллга эга булса, устувор мотивация; 7 баллга эга булса, у холда нисбатан устувор, аммо яккол намоён булмайдиган; 3-4 балл булса, касб танлашда ушбу мотивациялар укувчилар учун хос эмаслигини англатади. Юкоридаги меъёрий курсаткичлар хамда касб танлаш мотивацияларининг тадкик этишдан олинган тажриба натижаларига мурожаат киламиз.

Ушбу методика укувчиларда касб танлаш буйича 7-та турдаги мотивацияни ажратиш ва тахлил этиш имконини беради:

1 - касбий мотивация (булажак фаолиятга нисбатан кизикиш): 1,8,15 -жавоблар.

2 - коммуникатив мотивация (мулокотга нисбатан эхтиёж сезиш): 2, 9,16 -жавоблар.

3 - прагматик мотивация (моддий таъ-минланганликка нисбатан интилиш): 3, 10, 17-жавоблар.

4 - мавкега нисбатан мотивация (престиж учун каЙFуриш): 4,11,18 -жавоблар.

5 - ижтимоий мотивация (ахамиятли инсонларнинг фикрларини инобатга олиш):

5.12.19 -жавоблар.

6 - укув мотивацияси (аклий эхтиёжлар):

6.13.20 - жавоблар.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

7 - ташки мотивация (бехос сабаблар): 7,14,21 -жавоблар.

Хар бир мотивация типи буйича бал-лар алохида тупланади ва шунда энг мак-симал тупланган балл - 9 баллни, энг мини-мал балл - 3 баллни ташкил этади. Методика буйича касб танлаш мотивацияси-нинг доминанта типи мотивацияларни бир-бирига киёслаш оркали амалга оши-рилади. Агар методика буйича мотивация 8-9 бални олса, у мутлок устун (доминант) мотивация хисобланади, 7 баллни тупласа кисман ва 3-4 бални туплаган мотивация тури эса укувчига хос булмаган мотивация хисобланади.

Касбий мотивация укувчида у ёки бу касбга нисбатан интеллектуал лаёкатлар булган такдирдагина пайдо булади. Унинг мавжудлиги эса касбий кобилиятлар шак-лланаётганлигидан далолат беради. Касбий мотивациянинг баркарорлигида укувчи таълимда танловчанликни намоён этади, бу эса уни кизиктираётган фанлар буйича кушимча маълумотлардан фойдаланган холда чукур урганишига, сохаси доирасида булмаганларни эса юзаки укишида ва хатто укимаслигида намоён булади.

Агар касб танлашда ихтиёрий бошка мотивация турлари устун булса, юкори малакали мутахассис шаклланиш эхтимоли камрок эканлигини изохлайди. Агар мактаб яку-нига касбий фаолиятнинг хеч кандай турига интеллектуал лаёкатлар шаклланмаса, ана унда бошка олтита мотив типларидан бири устунлик килиши кузатилади.

Касб танлашда коммуникатив эхтиёжларни устун булиши, укувчи хар кунлик хаётида ушбу эхтиёжни кондирилмаслиги натижасида содир булади. Мулокотга нисбатан эхтиёж хар хил даражада деярли барча инсонларга хос, аммо унинг касбий доирада устунлик килиши уни хаддан ортик ошиб кетишидан далолат беради.

Прагматик мотивация устун булган холда, касб танлашда укувчи биринчи уринда булажак фаолият доирасидан моддий манфа-атни кузлайди. Унинг фикрича, кандай фаолият бажаришдан катъий назар энг мухими

бунинг учун канча маош (маблаF) олиши мухимрок.

Мавкега нисбатан мотивация устунлик килганида касб танлаш жараёнида укувчида биринчи уринга касбнинг ижтимоий кадри, яъни жамиятда обрулиги, юкори мавкега эришиш, таникли булиш эхтиёжи мухим булади.

Ижтимоий мотивация устун булган такдирда эса, укувчи биринчи уринда касб танлаш жараёнида у учун авторитет булган инсонлар (ота-онаси, укитувчилари, дустлари, психолог маслахатлари) фикрига ёндашади. Ёки булмасам уларнинг касбий танлови оилавий анъаналар асосида белги-ланади. Нима булган такдирда хам, укувчи узи танловни амалга оширмайди, балки бил-ган одамлар томонидан таклиф этилаётган танловни кабул килади.

Укув (аклий) мотивацияни устунли-гида укувчи кунлик бажариши керак булган ишларга йуналган холда касбни танламай, балки хозирги пайтда унга кизик булган фаолият доирасида касбни танлайди.

Ташки мотивация устун булган такдирда укувчининг касб танлашида унчалик ахамиятга эга булмаган, тасодифий, тахминий омиллар (укишни уйга якинлиги, уртоклари билан шерик булиб бориши ва хоказо) урин эгаллайди. Одатда укувчининг бундай танлов килиш холатлари укувчида хеч кандай касбий кобилиятлар ривожланмаган ва пайдо булмаган, яъни турли интеллектуал опе-рациялар уртача бир маромда ривожлан-ган, шунинг билан биргаликда у ёки бу кизикишлар булмаган такдирда учрайди.

Тадкикотимизнинг туртинчи боскичида кузлаган максадни амалга ошириш учун, бунда гурухдаги психологик мухитни, яъни гурухий жипсликни аниклаш максадида социометрик суровнома, гурухдаги жипсликни урганиш методикаси хамда гурухдаги психологик мухитни урганиш методикалари утказилди.

Социометрия суровномасидаги:

1) "Тасаввур килинг, мактабни тамом-лаб, сиз узингиз хохлаган нуфузли олий укув юртига кирдингиз. Янги гурухда хозирги

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

4-жадвал. Гурухдаги жипсликни урганишга мулжалланган методика

№ Сифатлар

1 Батартиблик

2 Эрудициялик

3 Ижтимоий бурчини англаганлик

4 Зийрак

5 Куп укиганлик

6 Мехнатсевар

7 Fоявий эътикодли

8 Ишни назорат килишга кобилиятли

9 Хушахлок

10 Уз-узига танкидий

11 Хозиржавоб

12 Ижтимоий фаол

13 Китоб билан ишлашга укувли

14 Кизикувчан

15 Ишни режалаштиришга кобилиятлилик

16 Максадга интилувчан

17 Жамоатпарварлик

18 Кунтли

19 Узига талабчан

20 Танкидий

21 Маънавий бой

22 Топширикларни тушунтиришга укувли

23 Виждонли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

24 Ташаббускорлик

25 Эътиборлилик

26 Жавобгарлик туЙFуси

27 Катъиятлилик

28 Мустакиллик

29 Мулокотмандлик

30 Мулохазакорлик

31 Камтарлик

32 Билимдонлик

33 Адолатлилик

34 Узига хослик

35 Узига ишонганлик

Йурикнома: Хурматли талабалар сизларга бир катор ишга, ахлокий ва эмоционал даражасига кура бир хил булган, аммо тасодифий жойлаштирилган 35 та шахс сифатлари берилади. Сиз руйхатда сифатлардан узингизни гурухингиз аъзоси учун энг мухим деб хисоблаган 5 тасини танланг.

синфдошларингиздан кимларни булишини истардингиз?"

2) "Тасаввур килинг, сиз такдир такозаси билан кимсасиз оролга тушиб колдингиз. Жуда ховотир олиб турганингизда, уша оролда хозирги синфдошларингиздан яна кимдир борлигини билиб колдингиз. Ким билан буладиган учрашув сизни баFоят хур-санд килган булар эди?"

3) "Укишни тамомлагач, гурухингиз аъзо-лари билан Самарканд шахрига саёхат уюш-тирилди, дейлик. Турт кишилик купеда сиздан

бошка яна кимлар хамрох булишини жуда истардингиз?" саволлари оркали гурух аъзо-ларининг социометрик хамда референтроме-трик макомларини аниклаш, гурухдаги шах-слараро муносабатлар нечоFлик укувчилар касб танлаш жараёнига таъсир курсатишини аниклаш булди.

Ушбу методика таълим тизимида узаро хамкорликдаги муваффакиятли укув фаоли-ятини ташкил этишга хизмат килувчи шахсга хос булган 7 та фаолият сохаларига алокадор: укишга муносабат, хулк атвор ва фаолиятга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

муносабат, билим эгаллашга, маънавий хис-латларга, укув-ташкилий ишларга, уртоклари, курсдошларига муносабат ва узига муносабат шкалаларидан иборат булиб, уларнинг хар бири 5 тадан сифатни уз ичига камраб олади. 35 та шахс сифатлари буйича уларни фаолият доираларига ажратишнинг методика калити келтирилган (4-жадвал).

Ушбу формула асосида гурухларда гурухий жипсликка эришиш даражаси аникланади. Бунда укувчилар гурухида таркиб топган кадриятларнинг ухшашлик коэффициентини хисоблаш формуласидан фойдаландик:

Асосида кайси гурухда "Кадриятларнинг ухшашлик коэффициенти", яъни гурухда таркиб топган кадриятларнинг умумий тизимига, жамоавийликка эришилдими ёки йукми, шу аникланади.

Бу ерда N -тадкикот иштирокчиларининг умумий сони; п -укувчилар томонидан энг куп танланган бешта шахс сифатини танлаш холатларининг жами сони.

Сунгги кадам, яъни гурухий муносабат-лар тизими, гурухдаги психологик иклим укувчиларга касб танлашларига таъсир эти-шини урганиш максадида "Гурухдаги психологик мухитни урганиш" методикасидан фой-даланилди. Методика буйича натижаларни кайта ишлаш: А ва В гурухдаги натижалар хар бир (1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13) саволлар буйича натижалар умумлаштирилади. Сунгра С=А-В орасидаги фарк топилади.

Агар С>25 дан юкори булса жамоадаги психологик мухит ижобий куринишга эга. С<25кичик булса, психологик мухит бекарор хисобланади.

Гурух буйича уртача бахо хисоблашда: С=С/М формуладан фойдаланилади. Бу ерда М - гурух аъзолари сони. Гурухдаги мухитни салбий, ёкимсиз деб бахолайдиганларнинг микдорий курсаткичи фоиз хисобида куйидаги формула ёрдамида топилади:

^—^■100% п (С-) - гурухдаги психологик М

мухитни ёкимсиз деб бахолаган кишилар микдори. М-жамоа аъзолари сони булади.

Инсоннинг касбий камолотга эришиши жуда куп омилларга боFлик. Оила тарбияси, касбга кизикиш, таълим, устозлар, жамиятдаги ижтимоий шарт-шароит ва аник максад асосида ташкил этилган турли тадбирлар ёшлар-нинг касбий камолотида мухим урин тутади.

Хулосалар:

1. Касбий йуналганликнинг самарали шаклланишига укув-касбий мулокотда шах-сий йуналганлик, касбий-ижтимоий гурух, гурухий тимсолларни тасаввур килиниши, мулокот сохасида уз-узини ижобий бахолаш, касбий фаолият мухитида ижтимоий узаро таъсирлашув каби омиллар, гурухий жип-слик академик гурухдаги куплаб жараён-ларга, жумладан, ундаги маънавий мухит ва хар бир укувчилардаги келажак образлари, улар каторида касби туFрисидаги тасаввурлар ва уларнинг баркарорлигига таъсир килади.

2. Жипслик юкори булган гурухларда узига ишонганлик, узига танкидий караш, масъулиятлик каби хусусиятлар, жипслик суст булган гурухларда эса эрудиция, кизикувчанлик, билимдонлик, мулокотмандлик каби сифатлар гурухда жип-сликнинг муайян мезонлари хисобланади.

3. Уларнинг ёш хусусиятлари, касб тан-лашга тайёргарлиги, касбий узлигини англаш жараёнлари узига хослигини очиш имко-ниятига эга булади. Тадкикот принциплари, курсаткичлари, боскичлари, мезонлари, методлари ишончилигидан далолат беради.

4. Касбий билимлар кулами ортиб бориши сабабли мотивларнинг ахамияти шун-чалик кучаяди. Лекин уларни махсус равишда шакллантириб бориш алохида ахамият касб этади.

5. Мотивациянинг кучи максад куя олиш, эмоциялар, кизикишлар, функция-лар, механизмлар, кадр-кийматлилик, шахсий ва ижтимоий маъно касб этиши билан узвий боFликлиги ётади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

с 32 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ у

Адабиётлар руйхати:

1. Гайнутдинов Р.З. Психология личности учителя узбекской национальной школы и ее формирование в системе непрерывного образования: Автореф. дисс. докт. пси-хол. наук. - Санкт-Петербург: 1992. - 34 с.

2. Fозиев Э^., Азизова Ш.В. Ташкилий психология. - Т.: Университет, 1999. - 92 б.

3. Токарева В.А. Личность - важнейшая составляющая национальной модели подготовки кадров // Янги турдаги урта махсус укув юртларида таълим ва тарбиянинг самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари. - Тошкент: 1998. - С. 21-22.

4. Шоумаров F^. Узбекистон таълим тизимида психологик хизмат муаммолари янги турдаги урта махсус укув юртларида таълим ва тарбиянинг самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари. - Т.: 1998. -13-15 б.

5. Кодиров Б.Р., Кодиров К.Б. Касбий ташхис методикалари туплами. Амалиётчи пси-хологлар учун методик кулланма. - Т.: Узбекистон Миллий Университети, 2003. - 122 б.

6. Каримова В.М. Ижтимоий психология. - Т.: Fan va texnologiya, 2012. - 172 б.

7. Баротов Ш.Р. Узбекистонда психологик хизмат ташкил этишнинг ижтимоий-психологик ва илмий-амалий асослари: Псих. фан. док. ... дисс. - Т.: 1997. - 301 б.

8. Сафаев Н.С., Эргашев П.С. Талабаларда муваффакиятга эришиш мотивацияси ва симметрияга муносабат масаласи // Pedagogika. Тошкент, 2014. № 6. - 10-16 б.

9. Нишонова З.Т. Мустакил ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг психологик асослари: Псих. фан. док.... дисс. - Т.: УзМУ, 2005. - 390 б.

10. Файзуллаев А.А. Мотивационная саморегуляция личности. - Ташкент: ТГУ, 1987. - С. 19-50.

11. Хайдаров Ф.И. Формирование мотивов учения у учащихся сельских школ: Автореф. дис. ... канд. пед. наук. - Ташкент: ТГПУ, 1996. - 18 с.

12. https://studfile.net/preview/3558391

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 11 (108)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.