Научная статья на тему 'Касаначилик - бандлик ва оила бюджети даромадларини оширишнинг қўшимча манбаи'

Касаначилик - бандлик ва оила бюджети даромадларини оширишнинг қўшимча манбаи Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
885
173
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КАСАНАЧИЛИК ФАОЛИЯТИ / УЙ ШАРОИТИДА МЕҳНАТНИ ТАШКИЛ қИЛИШ / МЕҳНАТ КООПЕРАЦИЯСИ / МУқОБИЛ ЙўЛЛАР / ОИЛА ФАРОВОНЛИГИ / ИЖТИМОИЙ МУАММОЛАРНИНГ ЮМШАШИ / МЕҳНАТГА МУНОСАБАТ / МАСЪУЛИЯТНИ ҳИС ЭТИШ / ИШ СИФАТИ / МЕҳНАТ СТАЖИ / МЕҳНАТ ТАЪТИЛИДАН ФОЙДАЛАНИШ / МАНФААТ / ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НАДОМНИКОВ / ОРГАНИЗАЦИЯ ТРУДА В ДОМАШНИХ УСЛОВИЯХ / ТРУДОВАЯ КООПЕРАЦИЯ / LABOR COOPERATION / ПРИЕМЛЕМЫЕ СПОСОБЫ / OPTIMIZED WAYS / БЛАГОСОСТОЯНИЕ СЕМЬИ / СМЯГЧЕНИЕ СОЦИАЛЬНОЙ НАПРЯЖЕННОСТИ / SOFTENING OF SOCIAL PROBLEMS / ТРУДОВОЙ СТАЖ / ОТНОШЕНИЕ К ТРУДУ / RELEVANCE TO WORK / ВОСПРИЯТИЕ ОТВЕТСТВЕННОСТИ / FEELING OF RESPONSIBILITY / КАЧЕСТВО ТРУДА / QUALITY OF JOBS / ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТРУДОВОГО ОТПУСКА / ИНТЕРЕСЫ / INTERESTS / HANDCRAFT ACTIVITY / ARRANGEMENTS OF HOME JOBS / FAMILIES WELLBEING / LENGTH / VACATIONS (HOLIDAY) RIGHTS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ражабов Ўткир Дўснаевич

Мақолада ҳозирги шароитда оилавий тадбиркорликни ташкил қилиш ва ривожлантиришда касаначилик фаолиятининг аҳамияти ва уни йўлга қўйишнинг ижтимоий-иқтисодий ҳамда ҳуқуқий масалалари ва рағбатлантиришнинг асосий йўналишлари кўриб чиқилган.В статье рассматриваются правовые и социально-экономические аспекты надомничества, как важного фактора становления семейного предпринимательства и формирования доходов семей и направлений стимулирования его развития в современных условиях.The article highlights the legal and socio-economic issues of the handcraft industry, as an important form of family businesses employment, sources of families’ revenues and the ways of stipulation of the industry development.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Касаначилик - бандлик ва оила бюджети даромадларини оширишнинг қўшимча манбаи»

РАЖАБОВ Уткир Дуснаевич,

Термиз давлат университети иктисод фанлари номзоди

КАСАНАЧИЛИК - БАНДЛИК ВА ОИЛА БЮДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШНИНГ КУШИМЧА МАНБАИ

УДК 334.71

РАЖАБОВ У.Д. КАСАНАЧИЛИК - БАНДЛИК ВА ОИЛА БЮДЖЕТИ ДАРОМАДЛАРИНИ ОШИРИШНИНГ ЦУШИМЧА МАНБАИ

Маколада х,озирги шароитда оилавий тадбиркорликни ташкил к,илиш ва ривожланти-ришда касаначилик фаолиятининг ах,амияти ва уни йулга куйишнинг ижтимоий-иктисодий х,амда ^укукий масалалари ва раFбатлантиришнинг асосий йуналишлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: касаначилик фаолияти, уй шароитида мех,натни ташкил килиш, мех,нат кооперацияси, мукобил йуллар, оила фаровонлиги, ижтимоий муаммоларнинг юмшаши, мех,натга муносабат, масъулиятни х,ис этиш, иш сифати, мех,нат стажи, мех,нат таътилидан фойдаланиш, манфаат.

РАЖАБОВ У.Д. НАДОМНИЧЕСТВО КАК ДОПОЛЬНИТЕЛЬНЫЙ ИСТОЧНИК ПОВЫШЕНИЯ ЗАНЯТОСТИ И УВЕЛИЧЕНИЯ ДОХОДОВ СЕМЕЙНЫХ БЮДЖЕТОВ

В статье рассматриваются правовые и социально-экономические аспекты надомниче-ства, как важного фактора становления семейного предпринимательства и формирования доходов семей и направлений стимулирования его развития в современных условиях.

Ключевые слова: деятельность надомников, организация труда в домашних условиях, трудовая кооперация, приемлемые способы, благосостояние семьи, смягчение социальной напряженности, отношение к труду, восприятие ответственности, качество труда, трудовой стаж, использование трудового отпуска, интересы.

RAJABOV O.D. HANDCRAFT IS AS SOURCE OF UNEMPLOYMENT PROBLEMS SOLVING AND FAMILY BUDGETS GROWTH.

The article highlights the legal and socio-economic issues of the handcraft industry, as an important form of family businesses employment, sources of families' revenues and the ways of stipulation of the industry development.

Keywords: handcraft activity, arrangements of home jobs, labor cooperation, optimized ways, families wellbeing, softening of social problems, relevance to work, feeling of responsibility, quality of jobs, length, vacations (holiday) rights, interests.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Узбекистон ицтисодиётини модернизациялаш ва диверси-фикациялаш жараёнида кичик бизнес ва оилавий тадбиркор-ликни ривожлантириш учун янада кенг имкониятлар тизи-мини яратиш устувор вазифа сифатида царалмоцда. Ушбу соцадаги ислоцотларнинг натижалари янада амалий ва чуцур булишининг асосий шарти ацолига фаровон турмуш тарзини яратиш, бандлиги ва даромадларининг доимий усиб боришини таъминлашдан иборат.

Хозирги пайтда ишчи кучининг катта кисми к,ишлок, хужалигидан бушатилаётгани ва бошка истикболли сох,аларга жалб этиш зару-рияти х,амда мавжуд ишчи кучи салох,иятидан максимал даражада фойдаланиш, мазкур вазифаларни бажаришда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш, шу жумладан, уй мех,натидан фойдаланиш асо-сида ишлаб чикариш ва хизматлар курсатишда кооперацияни (х,амкорликни) ташкил килиш бех,ад мух,имдир. Ана шундай кооперациянинг шаклларидан бири касаначиликдир. Касана-чилик фаолияти деганда, кишиларнинг мех,нат шартномаси асосида ёлланиб,уз хонадонида иш берувчи корхонанинг буюртмаси асосида ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш билан шуFулланиши тушунилади.

Республикамизнинг биринчи Президенти Ислом АбдуFаниевич Каримов касаначи-лик фаолиятини юкори бах,олаб, «Бугунги боскичда касаначилик сох,аси бандлик ва оила бюджети даромадларини оширишнинг кушимча манбаига айланиб бораётганини х,еч ким инкор эта олмайди. Айни вак,тда касаначилик фукароларни, биринчи навбатда, хотин-к,излар, айникса, куп болали аёлларни, ёрдамга мух,тож ногиронлар ва мех,нат коби-лияти чекланган бошка шахсларни ишлаб чикариш фаолиятига жалб этиш учун мух,им ижтимоий ах,амият касб этмокда» деган эди-лар1.

Мамлакатимизда уй мех,натидан фойдаланиш, ишсизликнинг олдини олиш ва ах,о-лининг ок,илона бандлигини таъминлаш, оила бюджети даромадларини купайтириш

1 Каримов^ И.А. Жах,он молиявий-ик,тисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009.-26-б.

ва йирик корхоналар самарадорлигини оши-риш максадида Узбекистон Республикаси Пре-зидентининг 2006 йил 5 январдаги «Йирик саноат корхоналари билан касаначиликни ривожлантириш асосидаги ишлаб чикариш ва хизматлар уртасида кооперацияни кенгай-тиришни ратбатлантириш чора-тадбирлари тутрисида»ги ПФ-3706 сонли фармони кабул килинди. Мазкур фармонни амалга оши-ришни таъминлаш чораларига батишланган Вазирлар Мах,камасининг 2006 йил 11 январдаги 4-сонли карори ва шу карор юзасидан «Касаначилик тутрисида Низом», 2008 йил 1 июлдаги «Касаначиликни ташкил этишни такомиллаштириш х,амда мах,аллий давлат х,окимияти ва хужалик бошкаруви органлари рах,барларининг уни ривожлантириш пара-метрлари бажарилиши юзасидан жавобгарли-гини ошириш чора-тадбирлари тутрисида»ги 146-сонли карори амалиётга татбик, этилди.

Гарчи касаначилик фаолияти мамлакати-миз тараккиётида янги йуналиш булмасада, бугунги кунга келиб унинг фаолияти кайта тикланган, маданийлашган ва х,ук,ук,ий жих,атдан мустах,камланган сох,ага айланди.

Юртимизда касаначилик фаолиятининг юзага келиши ва ривожланиши тарихига муро-жаат этадиган булсак, унинг турли шакллари кадимдан мавжуд булган. Йирик ер эгалари, чорвачилик ва ботдорчилик мах,сулотларини уй хужаликларига хом ашё сифатида етказиб бериш оркали калава иплари йигириш, гилам тукиш, чорва моллари терисига ишлов бериш, куй жунини кайта ишлаш, кийим-кечакларни бичиш ва тикиш, ипакчилик, мева куритиш, темирчилик, заргарлик, уймакорлик ва бошка шу каби ишларни узаро келишув асосида бажаришган. Бунда масъулият асосан каса-начида булган ва иш берувчига ортикча талаб

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

куйа олмаган. Х,амжихатлик, узаро ишонч, хурмат, лавз ва уз оиласидан Fурурланиш, шогирдлар тайёрлаш анъанага айланган ва узбекона касаначиликнинг асосий шакллари-дан булиб келган.

Собик иттифок даврида касаначилик асосида мехнатни ташкил килиш жуда суст эди. Унга нисбатан зарарли фаолият сифа-тида каралиб, ёт сохага айланишига сабаб булинганди. Бирок замонавий бозор шароити ишлаб чикарилаётган товар ва хизмат-лар таннархини камайтиришнинг мукобил йулларини танлашни такозо этади. Касаначилик асосида уй шароитида мехнатни ташкил килиш ана шундай мукобил йуллардан бири хисобланади. Иккинчидан, тадбиркор-лик маданиятининг шаклланишига, келгусида оилавий тадбиркорликнинг ривожланишига ва оила фаровонлигининг ошишига олиб келадиган мухим фаолиятлардан биридир. Учинчидан, мамлакат учун хам манфаат кел-тириб ижтимоий муаммоларнинг юмшашига хизмат килади. Туртинчидан, уй шароитида ёшларни, хунари йукларни шогирдликка олиб касб-хунарга ургатиш тизимининг шаклланишига имкон яратади.

Бугунги кундаги иш берувчилар касана-чиларга асбоб-ускуналар, жихозлар, мате-риаллар ва хом ашё етказиб берувчи хамда иш стажини хисоблайдиган, пенсия ва ижтимоий суFурта буйича нафакалар тайинлаш хукукини таъминлайдиган ва мехнатига яраша хак тулайдиган замонавий юридик шахс хисобланади.

Корхона билан касаначилар уртасидаги муносабатлар «Касаначилик тутрисида Низом» асосида тартибга солинади. Ушбу низомда мехнат шартномаларини тузиш тартиби, кафолатлар ва мажбуриятлар уз аксини топ-ган. Шу жумладан, касаначининг мехнатига хак тулаш тизими, таътил муддати, ижтимоий мухофаза килиш масалалари хамда иш берув-чининг буюртмаси буйича касаначи томони-дан ишларни бажариш учун намунавий мехнат шартномаси келтирилган.

Бундан ташкари, республикамизда касаначилик фаолиятини ташкил этиш ва ривож-лантириш масалалари буйича хукукий муно-

сабатлар Фукаролик Кодекси, Мехнат Кодекси ва Узбекистон Республикасининг «Ахолини иш билан таъминлаш туFрисида»ги, «Мехнатни мухофаза килиш туFрисида»ги, «Узбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий химоя килиш туFрисида»ги, «Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти туFрисида»ги, «Оилавий тадбиркорлик туFрисида»ги конунлар ва конуности хужжатлар оркали амалга ошири-лади.

Мазкур хужжатларда фукароларга оила мехнатидан фойдаланган холда уй шароитида ишлаб чик,ариш ва хизматлар курсатишда касаначиликнинг турли шаклларини кенг ривожлантиришга реал имкониятлар яратиб берилган ва уларнинг хукукий химояси таъ-минланган.

Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2007 йил 6 апрелдаги «Ахоли банд-лигини ошириш хамда мехнат ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги 616-сонли карори касаначилик фаолиятини ривожлантиришнинг мантикий давоми сифатида кабул килиниб, касаначи-ларга янги имкониятлар эшигини очди. Унга кура касаначилик фаолияти кулами кенгайти-рилиб, транспорт, алока, курилиш ва курилиш индустриясининг йирик корхоналарига хамда кичик саноат корхоналарида хам жорий этиш кузда тутилган. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 фев-ралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар страте-гияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони-нинг «Иктисодиётни янада ривожлантириш ва либераллаштириш» номли 3-йуналиши ва «Ижтимоий сохани ривожлантиришнинг усту-вор йуналишлари» номли 4-йуналишида 20172021 йилларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, оилавий бизнес ва касаначиликни ривожлантиришни, ахоли бандлиги ва турмуш даражаси яхшиланишини янги боскичга олиб чикиш назарда тутилган.

Касаначилик туFрисида гапирганда куп-рок йирик саноат корхоналари билан уй хужаликлари уртасидаги мехнат кооперация-сини кенгайтиришга урFу берилади. Бирок куп

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

холларда тарк,ок, холда фаолият курсатаётган оилавий тадбиркорлар, заргарлар, косиблар, хунармандлар, дурадгор ва темирчи уста-лар хом ашё топишда ва фаолиятини ташкил килишда кийналишади хамда турли муаммо-ларга дуч келишади. Касаначилик асосида фаолият курсатиш ушбу муаммоларни хал килишга ёрдам беради.

Уз навбатида ишлаб чик,ариш ёки хизмат курсатиш корхонаси касаначилик фаолиятини йулга куйиш натижасида куйидаги иктисодий-ижтимоий имкониятларга эга булиши мум-кин:

- одатда уй хужаликларида коммунал хиз-матлардан тежамли ва унумли фойдаланилади, холбуки, коммунал туловлари тарифлари уй хужаликлари учун арзон. Шу жихатдан бундай муассасада коммунал хизатлар учун туловлар тежалади;

- муассасада маълум турдаги иш ва хиз-матларни бажариш учун бир неча киши банд булиши керак булади. Уй шароитида шартно-мада кузда тутилган мехнатни бажариш учун оила аъзолари жалб килиниши мумкин. Шу жихатдан муассасада иш хаки туловлари ва штат бирликлари к,иск,аради. Ёки иш хаки бажарилган ишларига караб ишбай тарзда туланишидан маблатлар тежалади;

- уй мехнатидан фойдаланиш натижасида мехнатни ташкил килиш учун ажратилган бино, майдон ва хоналардан муассаса бошка максадларда фойдаланиши мумкин;

- касаначилар фаолиятини бошкариш шарт эмас. Улар иш фаолиятини уз хохишига кура таксимлайди. Шу жихатдан бошкарув ходим-ларининг вакти тежалади;

- мехнатга муносабат узгаради. Касаначилар узида масъулиятни хис этиб, ишларни сифатли бажаришга харакат киладилар;

- касаначининг бажарган барча ишларига бир хисса микдорда хак туланади. Унга дам олиш ва байрам кунлари, тунги вактларда ишлаганлик учун мехнатга хак тулаш шарт-лари кулланилмайди;

- касаначилар мехнатидан фойдаланган-лик учун харажатлар камаяди, бажарилган иш ва хизматлар муассаса учун нисбатан арзонга тушади;

- касаначилик фаолияти оркали давлат корхоналарида бюджетдан ташкари молия-лаштириш имкониятлари пайдо булади;

- касаначилар мехнатидан фойдаланиш эвазига айрим холларда ижарага эхтиёж колмайди ва ижара туловлари тежалади.

Касаначи муассаса ишчиси хисобланади. Унинг ишлаган вакти мехнат стажига кушилади, иш хаки мехнат мажбуриятлари бажарилган такдирда, конун хужжатларида белги-ланган энг кам ойлик иш хаки микдоридан кам булиши мумкин эмас. Касаначилик давлат ижтимоий сутуртаси буйича мехнатга лаёкатсизлиги холларида нафакалар туланади ва мехнат таътилидан фойдаланиш хукуки кафолатланади.

Уй мехнатидан фойдаланишда иктисодиёти ривожланган хорижий мамлакатлар катта тажрибаларга эга булиб, бу тажриба-лар куплаб сохаларга жорий этилмокда. Ахоли бандлигини таъминлаш, даромад-ларини баркарорлаштириш хамда ишлаб чикарувчилар ва хизмат курсатувчилар уртасида кооперация алокаларини ривожлан-тиришда кенг кулланилмокда. Ушбу давлатлар билан солиштирганимизда айрим камчилик-лар ва муаммолар мавжудлиги, имкониятлар-дан етарлича фойдаланмаётганлигимизнинг гувохи буламиз. Уларнинг энг асосийлари куйидагилар хисобланади:

- ахолида касаначилик фаолияти, афзал-ликлари ва иш, хизмат таклиф килаётганлар хакидаги ахборотларнинг камлиги;

- касаначилар уртасида ракобат мухи-тининг кам шаклланганлиги.

Касаначилик фаолияти юкорида келти-рилган ахамиятидан келиб чикиб, келгусида оилавий тадбиркорликнинг бир шакли сифа-тида ривожланиб, ахоли моддий фаровонли-гини оширишнинг зарурий шартига айланиб бориши керак.

Шу боис мамлакатимиздаги ишлаб чикариш ёки хизмат курсатиш корхоналари энди уз фао-лиятларини мониторинг килиб боришлари, уз имкониятларидан келиб чикиб, касаначиликни кай даражада ривожлантириш мумкинлигини аниклаб олишлари лозим. Бунда кайси мехнат турлари буйча касаначиликни ривожлантириш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

мумкинлиги, уни ташкил килиш учун кандай чора-тадбирларни куллаш зарурлигини бел-гилаб олиш ута мухимдир.

Чунки амалдаги конунчиликка асосан касаначилик фаолиятининг чегараси белги-ланмаган. Уни кайси иш жойида имконият-лар мавжуд булса, уша ерда ташкил килса булади.

Вахоланки, мамлакатимизда касаначилик фаолиятининг амал килишидаги тулаконли хукукий базанинг яратилганлиги, йирик саноат ва хизмат курсатиш корхоналарининг купаяётганлиги, ишчи кучининг етарлилиги, ахолининг мехнатсеварлиги ва касаначилик учун кулай булган фаолият турларининг куплиги уни ташкил килиш учун шарт-шароит яратади.

Мамлакатимиз Президенти Ш.М.Мирзиёев мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2017 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлисидаги маъ-рузасида аёллар мехнат билан бандлиги маса-ласига эътибор каратиб, аёллар учун дои-мий иш жойлари яратиш борасидаги мухим масала билан бир каторда, оилавий бизнес, касаначилик, хунармандчилик, томорка хужалигини кенг ривожлантириш ишлари хам оксаётганлигини таъкидлаб утди1.

Бизнингча, касаначилик фаолиятининг ижтимоий-иктисодий ахамиятини хисобга олган холда унинг жамиятдаги мавкеини янада ошириш, ташкил килиш ва кенгайти-ришда куйидаги жихатларга эътибор каратиш керак булади:

- ахолининг касаначилик фаолияти ва афзалликлари хакидаги ахборот базасини кенгайтириш ва кенг омма уртасида касаначилик имижини ошириш;

- кооперация алокаларини таклиф кил-мокчи булаётган корхоналар билан уй шарои-тида ишлашни хохлаётганларни бирлаштириш тадбирларини куллаш;

- мавжуд имкониятларни хисобга олиб, таркок холда фаолият курсатаётган темирчи уста, дурадгор, хунармандлар, тикувчи, кулолчи, дуппидуз ва зардузлар, кандолатчи ва нонвойларни касаначилик фаолия-тига йуналтиришга каратилган аник чора-тадбирларни ишлаб чикиш;

- касаначилик фаолиятининг янги замо-навий турларини узлаштириш;

- к,ишлок, жойларда касаначиликни ривожлантириш механизмини такомиллаштириш ва ривожланишига кумаклашиш;

- кишлок ахолисининг касбий таълим сифатини касаначиликка йуналтириш;

- касаначилик фаолияти ривожланишини раFбатлантирувчи тизимни кенгайтириш ва хоказо.

Хулоса килиб айтганда, оилавий табир-корликнинг янги йуналиши - касаначилик фаолиятини ривожлантириш оркали: илож-сизлар учун уй шароитида ишлаш имконияти, ахоли турмуш даражаси ва кушимча даро-мадларининг ошиши, ишсизлик муаммоси-нинг юмшаши, аёллар, кариялар, ногирон-лар ва ёшларнинг ижтимоий мехнат билан банд булиши, узаро манфаатлар бирлашуви ва оилавий тадбиркорликнинг маданийлашу-вига эришилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йуллари ва чоралари. - Т.: «Узбекистон», 2009. -26-б.

2. Мирзиёев Ш.М. Танк,идий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017. -43-б.

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. - Т.: «Узбекистон», 2017. -43-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.