CC BY
20КАРА БЭК ШЭЖЭРЭСЕ
Кара бэк шэж;эрэсе текстларынын яца, билгесез кулъязмалары та-былып тора. Аларнын Петр Рыч-ков, ШиИабетдин Мэрж;ани, Ризаэддин бине Фэхреддин, Сэет Вахиди, Мир-касыйм Госманов Ьэм башкалар тара-фыннан эйлэнешкэ кертелгэн текст-лары татар этник тарихынын карангы якларын ачуга бик эИэмиятле доку-ментлар булдылар. Аларнын берничэсе фэнни хезмэтлэрдэ денья курде инде1.
Кара бэк шэж;эрэсе текстлары татар халкынын ХШ-ХУШ йезлэрдэ уз кулында сакланган борынгы ж;ирле тарихи чыганаклар булып санала-лар. Аларнын бугенгэ мэгълум бул-ган еч дистэгэ якын тексты Ьэрберсе узенэ курэ ниндидер кыйммэтле тари-хи истэлек кыйпылчыгы булып санала.
Кара бэк шэж;эрэлэренен этник тесмерне ача торган таралыш геогра-фиясе бугенге кендэ Татарстаннын
Тау ягыньщ теньяк зонасын, Яшел Узэн, Этнэ, Биектау, Арча, Саба, Бал-тач, Кукмара, Мамадыш, Менделеев, Алабуга, Эгерж;е, Актаныш, Азнакай, Ютазы; Башкортстаннын Илеш, Крас-нокама, Туймазы Ьэм башка районна-рын колачлый.
Ул чыганаклар курсэткэнчэ, татар халкын Нократ елгасынын буеннан-буена ничек чукындырып кына тугел, физик куу, юкка чыгару барганлыгы да куз алдына килэ. Нократ татарларын яшэгэн урыннарыннан куып терле ре-гионнардан ж;ирлэр биреп аларнын этник берлеген таркату сэясэте шэж;эрэ текстларында Ьэм халык хэтерендэ (Татарстан Республикасынын Арча райо-нындагы — Наласа, Тубэн Оры; Этнэ районындагы Чембулат; Биектау райо-нындагы Адай, Зур Битаман; Эгерж;е районындагы Иж-Бэйки, Исэнбай, Уразай, Олы Барж;ы, Ырыс, Янморза,
•3
Салагыш, Дивэтирнэ, Минзэлэ райо-нындагы Дэвек, Гелек, Биккол; Акта-ныш районындагы Э^экул Ьэм башка авылларда)сакланган.
Нократтан кучерелгэн татарлар-ны терле жирдэ терлечэ — нократ-лар, нохратлар, фэткелэр, почыр-маннар, бисермэннэр дип тэ атап йергэннэр. Аларньщ хэзерге авыл-лары Башкортстанныц теньягыннан кеньягына хэтле Ьэм Оренбург елкэ-сенец Татар Каргалысына хэтле сана-ла.
Казан шэЬэрендэ яшэуче Казан медицина университеты про-фессоры Рестэм Байкеевта Кара бэк шэ^эрэсенец бер кулъязма кучермэсе саклана. Ул аныц белэн иркенлэп та-нышырга Ьэм аны матбугатта файдала-нырга безгэ мемкинлек бирде.
Бу кучермэ текст шактый гына ка-лын бер кулъязма ^ыентык булып, анда терле характердагы язмалар теркэлгэн. Сэхифэлэрнец купчелеге терле дару-лар рецептлары кучермэлэреннэн, шу-лай ук меселман цивилизациясенец куп гасырлык тарихы хроникасын-нан гыйбарэт. Кимрэк дэрэ^эдэ Кара бэкнец ХХ гасыр башында яшэгэн нэсел ыруыныц тормышына кагылыш-лы вакыйгаларны тасвирлаудан тора. Алар арасында урманда поши угезе ау-лау вакыйгасы Ьэм ^ир сатуга кагы-лышлы Ьэм башка мэгълуматлар ту-рында язмалар бар.
Кара бэк шэ^эрэсенец бу кулъ-язмадагы тексты А4 форматындагы 8 кэгазьгэ язылган ксерокучермэсе белэн генэ эш итэргэ туры килде. Элбэттэ, ксерокучермэнец уз кимчелеклэре бар, гарэп язуыныц аерым элемент-лары (сызыклар, нокталар) еш кына кучермэ алганда куренмичэ кала. Бу кимчелеклэр без эшлэгэн текстта да очраштыра. Мэсэлэн, гарэп язуыныц каты г, каты с, кяф, хи хэрефлэренец тулы тешмэве укуны кыенлаштыр-ды. Шэ^эрэ тексты бик зур булган-га, аны саннар белэн билгелэп фраг-ментлар рэвешендэ бирелгэн табли-цаларны, укучыларга эзлэнергэ кыен-лык китермэсен ечен берлэштердек.
Шэ^эрэлэрне борынгы рэвештэ тугэрэклэр белэн биру куп мэйдан билэгэнгэ Ьэм техник сэбэплэрдэн, без аларны электэн килгэн гене-алогик таблицалар биру стандарты буенча эшлэдек. Беренче урын-да анда шэ^эрэнец исеме курсэтелэ. Шэ^эрэнец тарихи легендасы булса, ул эсэрнец башында ук бирелэ. Ан-нан соц шэ^эрэнец борынгыдан яцага таба латин цифрлары белэн буыннар тэртибе (мэсэлэн: XI буын, XV буын Ь. б.) курсэтелэ. Шэ^эрэнец буынна-ры астында антропонимнары, ягъни кеше исемнэре бирелэ. Кеше исеменец сул ягында аныц текстта килгэн тэртип саны, уц якта исэ шул ук саннар шэхеснец атасыныц исемен курсэтэ. Этисе исеменец тэртибен курсэткэн сан, аныц ничэнче буында яшэгэнен билгелэргэ ярдэм итэ.
Р. Байкеев кулында сакланган «Кара бэк» шэ^эрэсендэ вакыйгалар хэзерге Татарстан Республикасыныц Мамадыш тебэгендэге Югары Ушмы, Акчишмэ, Алкин, Иске Завод, Кома-зан авыллары бабаларыныц нэселен бэян итэ (бу авыллар буген дэ бар). Шэ^эрэ язылган кулъязмада анда элекке ^ир ху^аларыныц (морза то-кымнары) Акчишмэ авылында ^ир са-тулары теркэлгэн.
Кара бэк шэ^эрэсе текстыныц эчтэлеге кайбер тарихи чыганаклар белэн дэ тулылана ала. Алар ярдэ-мендэ шэ^эрэнец тулылыгы яки кыскартылган булуын Ьэм борын-гы елешенец тезеклеген, нэселнец куренекле вэкиленец (мэсэлэн, Сэйтэк бинец) кайсы елда туган-улгэн булуын, яшэгэн тебэген, нэселнец соцгырак буыннарыныц хекумэттэн кайларда ^ирлэр алып утыруын курсэткэн доку-ментлар бар.
Алардан куренгэнчэ, Казанда 1445 елгача бэк булып торган Гали бэкнец балалары Нократ елгасы буендагы Но-крат авылы тирэсенэ дэ (хэзерге Киров елкэсе Слободской районы) ба-рып теплэнгэн булганнар. Бу ^ирлэр аларныц Кара бэк исэн чагында ук теп билэмэлэре булган икэнлеге бэ-
■4
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2011
хэс уятмый, ченки бу тирэлэр Алтын Урда дэверендэ ук Болгар Олы-сы билэмэлэренец бер почмагын тэшкил иткэн булган. Моны археолог Альберт БорЬановныц Татарстан Республикасыныц Кукмара тебэгендэ алып барган казу эшлэренец нэти^элэре курсэтте2. Нократта сак-ланган XVI йез эпитафик язмалар-да шэ^эрэдэге Кара бэктэн соц аныц оныгы — Галисуфый (Элсуфый) Ьэм аныц улы Сэйтэк бэк килу тэртибе, шулай ук Сэйтэк бэкнец шэ^эрэлэрдэ курсэтелмэгэн ЩиЬанша исемле улы булу фактлары — Нократта татар гали-ме Гали Рэхим тарафыннан табылган эпитафия текстларыннан ачыла3.
Сэйтэк кабер ташы. Элеге таш-билге Ьи^ри 960 елныц рэ^эб ае ахы-рында 60 яшендэ улгэн Сэйтэк бэкнец каберенэ куелган. Милади ел белэн исэплэгэндэ бу кен 1552 елныц 24 июле, пэн^ешэмбе кенгэ туры килэ. Ташта Сэйтэкнец атасы Галисуфый улы икэнлеге дэ язылган. Шэ^эрэдэ ул «Элсуфый бэк» дип, бу куренеш ташка халык телендэ йергэн бер очрак була-рак кына курсэтелгэн. Димэк, Элсуфый да, Сэйтэк тэ — князь (бэк) булганнар. Гали Рэхим Ьи^ри 960 елны ялгыш 1555 елныц феврале дип курсэткэн. Бу ялгыш аныц хезмэтен файдаланган басмаларда да кабатлана4. Гали Рэхим Нократта Сэйтэкнец улы ЩиЬаншаныц да кабер ташын табып укыган. Ул таш-та: «Тарих тукуз йез йегерме алтыда Сэйтэк углы ЩиЬанша... шэЬид кич-де», — дип язылган. Таштагы язма-ларда Сэйтэкнец исеме «Сэйедтэк» рэвешендэ булганлыгы ачыла. Аныц улы кяферлэр кулы белэн милади 1520 елныц 29 июнь — 29 июль арасын-да утерелгэн5 булган. ЩиЬанша исеме шэ^эрэлэрдэ курсэтелми. Димэк, Кара бэк шэ^эрэлэре текстларында нэселнец барлык исемнэре дэ чагыл-маган. ЩиЬаншаныц кабер ташына ис-киткеч тээсирле сыктау да язылган. Аныц татар эдэбияты тарихы ядкяре буларак кыйммэте бар. Гали Рэхим та-бышлары арасында Сэйтэк бэкнец ана-сы, Гали суфыйныц хатыны Бикэ... ка-
бер ташы да табылган. Ул Ьи^ри 909
елныц рэ^эб ае ахырында, руми 1504 ^ 6 елныц гыйнвар аенда улгэн6.
Кара бэк шэ^эрэсенец Р. Байкеев кулъязмасында аныц «Мехэммэд бэк» дигэн улы тармагы бетенлэй кермэгэн. Кара бэк нэсел шэ^эрэсенец бер версиясендэ аныц исеме курсэтелсэ дэ, балалары, нэселе чылбыры курсэтелми7.
Кара бэк шэ^эрэсенец Киров елкэсе архив материаллары нигезендэ тарихчы Дамир Исхаков тарафын-нан тезелгэн несхэсендэ Мехэммэд бэк нэселлэре беркадэр бэян ителэ: Кара би — Мехэммэд би — Ильяс — Мерсэйет — Дунэш — Щанчура — Щансэйет8.
Археографик документлар арасын-да Щансэйет Щанчура улыныц 1585 елда Кече Муй авылында (хэзерге Татарстан Республикасы Арча районында Иске Муй дигэн авыл бар) ^ирлэр Ьэм Балтач ягыннан агып Нократка кушыла торган Бер елгасы тамагында кичу тот-канлыгы хакында теркэлгэн язу бар9.
Щанчура (морза) исеме белэн Киров елкэсенец Санчурск шэЬэренец исеме дэ бэйлэнештэ куренэ. Мэсэлэн, 1609 елда Вятка ягындагы Санчурск шэЬэрендэ халыкныц баш кутэруе булып, аларга каршы карательлэр ^ибэрелуе турында документ бар10.
Щанчура нэселлэре XVII гасырныц беренче яртысында Татарстанныц Эгер^е тебэгендэге Салагыш, Ырыс авылларына да, ^ирлэр алып ки-леп утырганнар. Ул якларда Щанчура хан нэселе дип бабаларын таныган кешелэр белэн 1976-1977 елларда очрашырга туры килде. Мэсэлэн, Салагыш авылында 1977 елда 92 яшьтэ булган МэЬрелхэят эби бу якларда-гы авылларныц нэселен курсэткэн бер язма шэ^эрэдэ Вятски ягыннан килгэн Щэнчур ханнан таралган хэбэр укыганын сейлэгэн иде. Эбинец уз нэселе дэ Щэнчур ханга барып тота-ша икэн. МэЬрелхэят (1885 елда ту-ган), аныц этисе Кэшшафетдин, аныц этисе Щэлалетдин, аныц этисе Габ-дулла, аныц этисе Мэхмут, аныц этисе
КАРА БЭК ШЭ^ЭРЭСЕ
■5
Сэетбаттал, аныц этисе Ильяс, аныц этисе Щэнчур хан. Эгерде ягындагы Барды, Уразай, Янморза, Дивэтирнэ авылларын да аларныц балалары нигезлэгэн. Бу хэбэрне Салагышта 1976 елда Хафиз бабай Шакировтан ишеткэн идек (1895-1976). Авылныц атаклы скрипка остасы Шакир Янчу-рин узенец нэселен Щэнчурэдэн баш-лана дип белэ иде. Салагышка шулай ук Кистем авылыннан Арыслановлар нэселе дэ килеп таралган булган11.
Риваятьлэрдэ Эгерде тебэгендэге Иж-Бэйки авылына Болгардан чык-кан Бэйки бэк килгэн дип сейлэнелэ. Авылныц кенбатыш очында кечкенэ бер агачлык эчендэ, тышкы кыяфэте буенча XVII гасыр кабер ташлары-на охшашлы Ьэйкэл ватыкларын 1976
елда узебез куреп, сакланган хэтле язу фрагментларын кучереп алырга мемкин булды. Ул язмада «Курермен денйаны вэйран бары, Ьэмишэ бакый ирмэс, юк карары», — дигэн фразаныц кисэклэрен укырга мемкин иде.
Рестэм Байкеев шэдэрэсеннэн ац-лашылганча, Байкеевлар Иж елгасы буйларына килеп дирлэр алып торган морзалар булалар.
Кара бэк нэселеннэн Дэулэтъ-яровлар, Касыймовлар, Апачевлар, Худасэетовлар, Арслановлар XVII-XVIII йезлэрдэ хэзерге Оренбург елкэсенец Каргалы авылына Ьэм дэ Башкортстанныц Стэрлебаш районын-дагы Тэтер-Арслан, Яшергэн Ьэм башка авылларына барып теплэнгэн бул-ганнар.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Эхмэтданов М. Татар шадараларе. - Казан, 1995. - Б. 12-28, 33-36; Шул ук. Нугай Урдасы: татар халкыныц тарихи мирасы. - Казан, 2002. - Б. 177-207, 270-275.
2. Кукморский регион: проблемы истории и культуры. - Казань, 2005. - 266 с.
3. Г. Рэхим Тарихи-документаль, эдэби Ьэм биографик дыентык. - Казан, 2008. - 280 б.
4. Новое в этнографических исследованиях татарского народа. - Казань, 1978. - С. 62.
5. Там же. - С. 289-291.
6. Там же.
7. Эхмэтданов М. Татар шэдэрэлэре... - Б. 12.
8. Исхаков Д. М. Патронимия у чепецких татар // Новое в этнографических исследованиях татарского народа. - Казань, 1978. - С. 62.
9. Ермолаев И. П. Казанский край во второй половине XVI-XVII вв. - Казань, 1980. - С. 32.
10. Там же. - С. 59.
11. Эхмэтданов М. Эгерде районы шэдэрэлэре // Совет мэктэбе. - 1979. - № 11. - Б. 51.
Кара бэк шэ'эрэсе
Кара бэк нэселеннэн — Сэйтэк тармаклары Сократ хэким нэселидэн эувэл бабамыз Гофан солтан, углы Габделгазиз солтан, углы Элвар солтан, углы Бирде солтан. Аныц углы Габдерахман солтан, углы Бадтан солтан, Рум вилаятендэн килеб — Йайыкда Сакмар тамагында куб рузгяр иткэннэр.
Бадтан солтан углы Балыйм бэк, углы Калдар бэк, аныц углы Кукчэ тархан, икен-че углы Канбар бэк Ак Идел буйында Нокасда рузгяр иткэннэр. Канбэр бэк, углы Чын-бар бэк, углы ечэу иде: бери Нар бэк, бери Ишем солтан, еченчеси Кара бэк. Кара бэк килеб вч пулэдэ йорт иткэнлэр. Бу Кара бэк Сар Ибан Вачиливичкэ узе бирелеб, ике ага-сын урысларга тоттырган ечен Сар Ибан шул уз дирлэрун Нократда арлары, чирмешлэре илэн узинэ крэстийэн итуб биргэн булыр.
№ Буыннар саны, Атасыньщ
шэхеслэр исемнэре исем тэртибе
I буын
1. Кара бэк
II буын
2. Гали бэк 1
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2011
#
№ Буыннар саны, шэхеслэр исемнэре Атасыньщ исем тэртибе
III буын
3. Элсуфый бэк 2
IV буын
4. Сэйтэк бэк 3
V буын
5. Ж^ансэйед бэк 4
VI буын
6. Байсэйед бэк 5
VII буын
7. Хущасэйед бэк 6
VIII буын
8. Байкилде би 7
9. Котлыйар 7
10. Ж^анморза 7
11. Кодайар 7
12. Килдийар би 7
IX буын
13. Бикмэт би 10
14. Уразай би 10
15. Котлы би 10
16 Илмэк 11
17. Хесэйен би 12
18. Хэсэн би 12
19. Биктимер хафиз 12
X буын
20. Мамай морза 16
21. Урмэк морза 16
22. Йэрмэк морза 16
ф
Нократда Чубчэ су буйында гайрелэре балалары хезмэт итуб, кайсы кайда, кайсы кай-да щир алган булыр. Лэкин Нократ дип аталуы Сократ хэким нэселе булган ечен булыр, бусы Бэткэ еязен.
Сэйтэк углы Шогайыб, анын углы Атлымэт бэк. Атлымэт углы еч Хуща бэк, Жанан бэк, Айдар хафиз. Болар Ьэр икесе Иш буйларындагы нэселлэр — Йосыф да, Шогайыб да. Сэйтэк углы Йосыф, анын углы Йанакай, анын углы Мэкэй бэк, Мэкэй углы ике: Ишмэт, Туймэт — углы биш.
Сэйтэк нэселлэре: икенче улы — Йосыф
№ Буыннар саны, Атасыныц
шэхеслэр исемнэре исем тэртибе
I буын
1. Икенчесе - Сэйтэк углы - Йосыф
II буын
2. Йанакай 1
III буын
3. Мэкэй бэк 2
IV буын
КАРА БЭК ШЭЖЭРЭСЕ
•7
№ Ьуы1ш:ф cai^i, Атacыньщ
шэхеcлэp nccviiiopc иcем тэpтибе
4. Ишмет бек З
5. Tyймет бек З
V буын
б. Боxaр бек 5
T. Йебке бек 5
S. Чиру бек 5
9. Mecеви бек 5
1G. Бикмет бек 5
Cейтек неселлере: eченче улы — Шогайыб
#
№ Hybiiiiiap caiibi, Атacыньщ
шэхеcлэp nccvniopc иcем тэpтибе
I 6УЫН
1. Cейтек
II буын
2. Cейтек углы Шогайыб 1
III буын
З. Гали бек, неселе юк 2
4. Лтлымет 2
IV буын
5. Лйдар xaфиз 4
б. Хуща бек 4
T. Жанан бек 4
V буын
S. Кеши бек 5
9. Йармемет би 5
1G. Tyймет 5
11. Корбан би б
12. Китмеш би б
1З. Котлыш бек T
VI буын
14. вркеч мулла би 11
15. Бейраш 11
1б. ^бче би 12
1T. Cейед 12
1S. Биккене 12
19. Ишкара 1З
2G. Уразай бек 1З
21. Ишмexеммед мулла 1З
22. Хушым мулла 1З
2З. Корыч бек 1З
Ф
18
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТОЙ
«ГЛCЫРЛЛР ЛВЛЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2G11
Сэйтэкнец дуртенче улы — Суфый солтан
Сэйтэкнец дуртенче углы Суфый солтан, аньщ углы Урак морза, углы еч: Айкилде, Айбулат, Дэулэтйар морза.
Айкилде углы Салих морза. Салих углы дурт: ТаЬир, Туймэт, Дэулэтйар, Рахманкол, алар углы берэр. Болар нэселе Нократда булса кирэк.
#
№ Буыннар саны, шэхеслэр исемнэре Атасыньщ исем тэртибе
I буын
1. Сэйтэкнец дуртенче углы Суфый солтан
II буын
2. Урак морза 1
III буын
3. Дэулэтйар морза 2
4. Айбулат морза 2
5. Айкилде морза 2
IV буын
6. Салих морза 5
V буын
7. ТаЬир морза 6
8. Туймэт морза 6
9. Дэулэтйар морза 6
10. Рахманкол морза 6
VI буын
11. Худасэйед морза 7
12. Даут морза 8
13. Иблийэмин морза 9
14. Габдерахман морза 10
Ф
Марсель Эхмэтщанов, филология фэннэре докторы
РЕЗЮМЕ
Доктор филологических наук М. Ахметзянов знакомит с вновь выявленным списком родословной Кара бека, хранившимся у профессора Рустама Байкеева. Каждый список многовековой родословной имеет интересные с научной точки зрения особенности. Информация, содержащаяся в списке Р. Байкеева подтверждается эпиграфическими и архивными источниками.
КАРА БЭК ШЭЖЭРЭСЕ
