CC BY
10
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 811 ББК 81.2-4
КАЛИМАХОИИФОДАГАРИ Бобоцонова Дилбарцон Абдумуминовна, АСБОБХОИМУСИЦЙ н.и.филол, дотсенти кафедраи ВА САВТУ НАВО ДАР умумидонишгоуии забони «ХАМСА»-ИНИЗОМИИ тоцикии МДТ "ДДХ ба номи академик ГАНЧАВЙ Б.Гафуров" (Тоцикистон,Хуцанд)
СЛОВА, НАЗЫВАЮЩИЕ Бободжанова Дилбарджон Абдумуминовна,
МУЗЫКАЛЬНЫЕ к. филол.н, доцент общеуниверситетской
ИНСТРУМЕНТЫ И кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ
МЕЛОДИИ, В «ПЯТЕРИЦЕ» имени академика Б.Гафурова»
НИЗАМИ ГАНДЖЕВИ (Таджикистан, Худжанд)
THE WORDS NOMINATING Bobodjanova Dilbarjon Abdumuminovna, candidate MUSICAL INSTRUMENTS of philological sciences, Associate Professor AND MELODIES of the All-University department of the Tajik
IN NIZAMFS language under the SEI "KhSU named "PENTATEUCH" after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: bobojonova1977@mail.ru
Вожа^ои калиди: асбобуои мусщй, вожауо, «Хамса», «Шоунома», асбобуои мусиции разми, нафаси, тори, зарби, табл, ной, уд, тунбак, борбат, руйинхум, табира.
Муаллиф дар забоншиносии тоцик бори нахуст вожауои ифодагари асбобуои мусициро дар «Хамса» мавриди тадциц царор медиуад. Дар мацола омадааст, ки дар «Хамса» 23 номвожаи ифодагари асбобуои мусици истифода шудааст. Муаллиф ба хулоса меояд, ки ин асбобуои мусици дар манзумауо якнаво истифода нашудаанд ва ощо дар робита ба сужауои манзумауо дар «Хамса» садо медиуанд. Аз руи имкон истифодаи ин асбобуои мусициро дар «Шоунома» низ уадафи таулил царор додааст. Дар ин цода аз маводи «Фаруанги истилоуоти мусиции «Шоунома»»-и Н.^акимов уамацониба бархурдор шудааст. Таулили мавод хулосаеро пеш овард, ки доманаи ин мавзуъ хеле васеъ буда, тадцици уамацонибаи он дар пеш аст.
Ключевые слова: музыкальные инструменты, «Хамсе» Низами Ганджеви, «Шахнаме» Фирдоуси, духовые музыкальные инструменты, струнные музыкальные инструменты, ударные музыкальные инструменты, барабан
Впервые в таджикском языкознании анализируются термины, обозначающие названия музыкальных инструментов и ладов, в «Пятерице» Низами Ганджеви в сопоставлении с музыкальными терминами, зафиксированными в «Шахнаме» Фирдоуси. Отмечается, что в целом Низами в своих поэмах упоминает двадцать три музыкальных инструмента. На основе материалов авторитетных средневековых толковых словарей «Гияс - аль - лугат» и «Бурхони котеъ» проведён этимологический анализ названий упомянутых музыкальных инструментов. Подчёркивается, что использование названий музыкальных инструментов тесно связано с тематикой и содержанием соответствующих разделов поэм. Особо
выделено, что большая часть музыкальных инструментов, названия которых встречаются в «Шахнаме» и «Хамсе», в том числе рубаб, танбур, чанг, най, даф, табл, карнай, и сегодня считаются традиционными музыкальными инструментами персоязычных народов, в том числе таджиков.
Key-words: musical instruments, "Khamse" by Nizami Ganjavi, "Shah-Name" by Firdawsi,
wind instruments, stringed instruments, percussion instruments, drum
For the first time in Tajik linguistics there are analyzed the terms designing the names of musical instruments and harmonies with concords; those ones included into Nizami^s "Pentateuch" and correlated with the terms occurred in Firdawsi s "Shah-Name". It is marked that upon the whole twenty three musical instruments are mentioned in Nizami^s poems. Designing on the premises of the materials included into authoritative interpretation dictionaries "Ghiyas-al-Lughat" and "Burhoni Kote", the author of the article conducted etymological analysis of the nominations of the mentioned instruments. It is underscored that the names of musical instruments are closely connected with the thematics and contents of respective sections of the poems. It is singled out especially that the greater part of musical instruments having their own nominations in "Shah-Name" and "Khamse", such ones as rubab, tanbur, chang, nay, daf, tabl, karnay inclusive, are considered to be traditional musical instruments of Persian-speaking peoples also today; Tajiks appertaining to the latters as well.
Бо эътирофи яке аз донишмандони бузурги адабиёти форсии точикй «Низомй бо дониши дамачониба аз тамоми содадои илм бархурдор буд» [3, с.169] ва яке аз илмдои замона мусикй мадсуб меёфт. Мудаккикон тазаккур медиданд, ки «Низомй аз давраи чавониаш мекушид, ки хдмаи улуми замонаашро азхуд кунад» [2, с.32]. Ва хдмин азбаркунии улуми замонааш дар осори вай - «Хамса» дамачониба инъикоси худро ёфтааст. Аз ин ру, истифодаи силсилаи бузурги асбобу создои мусикй дар «Хамса» баёнгари дониши амики мусикй доштани Х,аким Низомиро нишон медихдд.
Добили зикр аст, ки дар осори тадкикотии забоншиносй, ки ба асардои маъруфи адибон (гузаштаю имруза) бахшида шуда, дар ондо гуруддои лугавии таркиби лугавии ин осор тадлил ва баррасй шудаанд, аз чумла, тадкикоти профессорон Д.Саймиддинов («Вожашиносии форсии миёна»), ОДосимов («Лексика и словообразование в «Шахнаме» Абулкасима Фирдоуси»), С.Сабзаев («Забон ва сабки баёни Мавлоно Ч,алолуддини Балхй») ва иддаи дигар дар бораи гуруди лугавии вожадои ифодагари асбобдои мусикй таваччуд зодир нагардидааст. Инчунин, дар осори тадкикии бахши ладчашиносй, ки ба масъалаи гуруддои лугавии ифодакунандаи асбобдои мусикй (аз чумла, асардои Г.Ч,ураев («Системаи лексикаи ладчавии забони точикй» ва Р.Л.Неменева, Г.Ч,ураев «Шеваи чанубии забони точикй». Ч,.1. Фонетика ва лексика, С.Хоркашев «Баррасии лингвистии гуруддои мавзуии таркиби лугавии ладча» ва дигарон) низ мавриди тадлил ва бадси ладчашиносон пазируфта нашудааст. Аз ин ру, мо ин мавзуъро дар заминаи «Хамса»-и Низомй ва ба таври мукоиса ба «Шоднома»-и безаволи Фирдавсй, инчунин, тафсири ондоро дар фардангу комусдои муътабари гузаштаю имруза мавриди тадлил карор медидем. Ногуфта намонад, ки профессор Н.Х,акимов дар «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»» иддаи зиёди вожадои ифодагари асбобдои мусикии «Шоднома»-ро бо зикри шодиддо тафсир ва маънидод намудааст, ки мо дини тадияи маколаи хеш аз он истифода намудем. «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»»-и Н.Х,акимов бо назардошти анъанадои фардангнигории форс-точик танзим гардидааст.
Мусикишинос Т.С.Визго бори нахуст асбобдои мусикии «Шоднома»-ро ба ду гуруд тасниф намудааст: якум, асбобдои нафасй (камерй), ки дар толордои пушида ё
саyнаи 6огуо навохта мешаванд, аз кабили най, уд, барбат ва гайраyо; дуюм, асбобyои мусикии дорои овози баланд, ки дар уини тохту тз, юриш ë сафаруои мутантан истифода мегарданд. Аз чумла, каррной, кус, табл, дууул, дойра (даф) ва гайрауо [4, с.96].
Н.Х,акимов бошад, аввалин бор дар мусикишиносии точик асбобуои мусикиро дар вакти шаруу эзоу додан дар «Фаруанги истилоуоти мусикии «Шоунома»» ба гуруууо тасниф намудааст. Аз чумла, 1) сози мусикии гурууи нафасй: аждауо [16, с.8], бабрпайкар дирафш [16, с.11], бук [16, с.25], карраной [16, с.66-67], най [16, с.87], нафир [16, с.88], нои руин [16, с.93], саргин [16, с.143], шайпур [16, с.187]; 2) созуои гурууи торй: барбат [16, с.15], каппй [16, с.66], рубоб [16, с.132], танбур [16, с.156], уд [16, с.157], чанг [16, с.173] ва г.; 3) созуои мусикии размй: бук [16, с.26], кус [16, с.69], куси бузург [16, с.72], най/ной [16, с.92] ва г.; 4) созуои худсадодиуанда: даро//дарой [16, с.49], занг [16, с.58], санч [16, с.138], чалаб//чалоб [16, с.179], чарас [16, с.180] ва г.; 5) созуои мусикии гурууи зарбй: даф [16, с.50], руинакус [16, с.136], руинахум [16, с.137], табира [16, с.151], табл [16, с.134], табли туграл [16, с.155], чуши руинахум [16, с.182], шандаф [16, с.185] ва г.
Дар «Хамса» як силсила асбобуои мусикии гуногунвазифа дар тасвируои шоир мавриди истифода карор гирифтаанд. Шоир барои ифодаи онуо вожауои машуур ва номашуурро истифода кардааст. Умуман, дар уудуди беш аз 23 номгуй асбобуои мусикиро дар достонуояш зикр намудааст, ки як гурууи ин асбобуо то имруз аз чумлаи асбобуои маъмули мусикии суннатии мардуми форсизабонон, аз чумла, точикон маусуб меëбанд. Аз кабили табл: Шуд табли башоратам дарида, Ман табли рауил баркашида [10, с.60]. Вожаи табл баромади арабй дошта, дар «Фаруанги забони точикй» ба таври зайл тафсир шудааст: Табл - накора, дууул [14, ч.2, с.294]. Дар байти шоуид табли рауил дар шакли ибораи изофй буда, маънии «накораи куч-куч барои огоуонидани корвон» мебошад. Вожаи рауил низ арабй буда, ба ду маъно: куч бастан ва мачозан мурдан, вафот кардан истифода мешавад. Ибораи мавриди таулил низ ба уар ду маъно корбаст мегардад. Дар «Фаруанги забони точикй» як силсила иборауои изофй манзур гардидааст, ки дар онуо вожаи асосй табл мебошад: табли аттор, табли баён, табли замин, табли лоцвард, табли ноца, табли тиуй ва гайрауо.
Лозим ба таъкид аст, ки ибораи табли аттор ба маънии куттй барои нигоу доштани атрдат гунаи таблаи атторро низ дорад. Табла сандукча ë куттиест, ки дар дуконуои атторй ба даруни он атрдат нигоу медоранд [14, ч.2, с.295]. Имруз дар забони адабии точикй дар баробари табл таблак низ мустаъмал буда, маънои табли хурдро дорад ва дар ансамблуои созию овозй васеъ истифода мегардад. Дар фаруанги «^дас-ул-лугот» моддаи лугавии таблаки боз оварда шуда, ба таври зер шару ëфтааст: «накораи кучак бошад, ки боздорон ва миршикорон уамроуи худ доранд. Х,ар гоу, ки сайд баробари замин нишаста ë дар об шиновар бинанд, он накораро мезананд, то аз овози он сайд аз чойи худ бархоста ба парвоз ояд ва эшон бозро бар он сар диуанд» [6, ч.2, с.22]. «Фаруанги осори Ч,омй» шакли таблакро зикр карда, чунин шару додааст: «табли хурд; таблаки таълимгоу боиси танбеуу чазо гардидан: Дор адаби дарси муаллим нигоу, То нашавй таблаки таълимгоу» [12, ч.2, с.162]. Пас, маълум мешавад, ки дар забони адабии давраи Абдураумони Ч,омй ин вожа мавриди истеъмол будааст. Дар «Фаруанги мухтасари «Шоунома»» ва «Фаруанги осори Рудакй» ин вожа дарëфт нашуд, вале номи вожаи табл дар «Шоунома» серистифода мебошад. Мисол: Бизад таблу туграл шуд андар уаво, Шикебо набуд мурги фармонраво [1, с.349]. Вожаи таблак дар «Фаруанги гуишуои чанубии забони точикй» дар як моддаи лугавй бо шаруи зер омадааст: Таблак, тавлак (ВК, Шк) -таблак, накорача, дууул [15, с.645]. Имруз дар забони точикй вожаи таблак хеле
маъмyл мебошад. Тaбл дар «Шоднома» ба таври васеъ мавриди кор6урд карор гирифтааст. Дар «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»» оварда шудааст: Тaбл - а. накора; сози мусикии зарбии размй [16, с.154]. Инчунин, Н.Х,акимов ибораи табли тугралро оварда, ба таври зайл шард додааст: Тaбли туграл - сози мусикии гуруди зарбй, ки дар шикор бо шодин - мурги шикорй истифода бурда мешуд; табли туг; табли шикорй [16, с.155]. Низомй дар манзумаи «Лайлй ва Мачнун» таблро чун вожаи ифодакунандаи асбоби мусикй истифода намуда, долати рудии Мачнунро дини зорию тавалло намудани Мачнун ба унвони Лайлй корбаст кардааст: Шуд табли башоратам дарида, Ман табли рауил баркашида [10, с.60]. Дар ин байт табли рауил маънии табл задан барои хабар додан аз куч ва сафар; хабари марг [16, с.155].
Карраной - Бадроми Гур бо ëрии Нуъмон Мунзар бо саддазор савори «пулодпушу оданхойи кинакашу девбанду калъакушой» ба даракат медароянд, ки: Дар раворав фитод мавкиби шод, Нам ба модй расиду гард ба мод. Нолаи карраною руйинхум, Дар чигар кард задрадоро гум. Дар тавсифи лашкари Бадроми Гур ва давлангезу водимаафкан будани лашкари мазкур, ки овози создои овозии карраною руйинхум дамаро ба тарсу бим гирифтор мекард: Нолаи карраною руйихум, Дар чигар кард задрадоро гум» [10, с.258].
Зикр намудан бамаврид аст, ки карраной ва руйинхум - создои чангие, ки маъмулан дар марш ва мудориба истифода мебурданд: Зи шуридани нолаи карраной, Барафтод табларза дар дасту пой. Зи фарëди руйинхум аз пушти пил, Нафири надангон баромад зи Нил [11, с.111] Дар «Фарданги забони точикй» чунин шарди ин вожа пешнидод гардидааст: Каррано(й) - карнай, шайпур [14, ч.1, с.541]. Дар «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»» Н.Х,акимов «карраной - сози мусикии гуруди нафасй, ки асоси онро кубури дарозиаш то семетраи дадондори конусшакл ташкил медидад» тафсир кардааст [16, с.66-67]. Ин вожа аз руи баромади забониаш точикй буда, аз ду чузъ -карр+найной иборат аст. Кдоми дуюми ин вожаи мураккаб - ной//най маънои монанди най ва ë ной - нафасбаро мебошад. Ной//най мувофики шарди Н.Х,акимов дар «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»» чунин аст: Най - номи соз вобаста ба рустании бугумдори дарунхолй, ки баргдояш борику дароз аст; сози мусикии мардумй ва размй... [16, с.92]. Ин соз ë асбобро асосан дар тую сур ва чашндо ба таври васеъ истифода мебаранд ва имруз маросими туйдоро бе карнай тасаввур кардан гайриимкон аст. Х,оло маънии сози размиро ифода намекунад. Вай як рукни маросимдои тую сур ва чашндо ба дисоб меравад. Руинахум - сози мусикии гуруди зарбй - хум, ки аз руина сохта мешуд; ин сози мусикй аз чидати шакл ва сохт ба сози мусикии хум монанд буд [16, с.137] хум бошад, мувофики тафсири Н.Х,акимов - сози мусикии гуруди зарбй, ки асоси онро зарфи бузурги сафолин ва ë аз филизи руинасохта ташкил медод. Ба дадони хум пуст кашида, бо воситаи ресмондои чармин ба танааш баста мешуд. Ба ин асбоби мусикй бо чубакдои махсус зарба мезаданд [16, с.162].
Арганун//аргунун - Мург дар мург баркашида наво, Аргунун баста дар мдани даво [8, с.277]. Дар «Fиëс-yл-лyгот» шарди комили ин вожа манзур аст: Арганун бар вазни андарун ва аргун бар вазни афзун ва арган маънии дар се лафз водид аст. Номи созе, ки Афлотун возеи он аст. Ва он кадуи холй бошад ва ба чарм андаркашида ва бар он рудадо банданд (аз «Бурдон» ва «Мадор» ва «Шарафнома») ва дар «Муаййид» ба замми гайни муъчама (яъне аргунун) ва он чй доло ба дам мерасад мураббаъ бошад, мушобед ба сандук [6, ч.1, с.48]. Муаллифи «Бурдон» тафсир мекунад, ки аргунун бар вазни андарун, созест машдур, ки Афлотун вазъ кардааст, ва баъзе гуянд аргунун тарчумаи мазомир (j¿^>) аст, яъне чамии создои нафас ва баъзе дигар гуянд чун дазор одаме аз пиру чавон дама ба як бор ба овоздои мухолифи якдигар чизе бихонанд, он долатро аргунун хонанд, ва чамъе дигар гуфтаанд, ки аргунун соз ва
овози уафтод духтари хонанда ва созанда аст, ки уама як чизро ба як бор ва як оуанг бо уам хонанд ва бинвозанд [7, ч.1, с.106-107]. Аргунун баромади юнонй orqanon дошта, имруз дар шакли асбоби мусикй - орган дар истифода аст. Дар забони русй дар намуди орган мустаъмал аст [13, с.931]. Дар Донишгоуи санъати Точикистон ин асбоби созй насб гардидааст ва аз он истифодаи васеъ мебаранд. Шоир Доро Начот дар фаруанги хеш арганун (и^^)-ро ворид намуда, шаруи зеринро пешниуод намудааст: арганун (муарраби ю. orqanon (мус.) 1. созест, ки аз теъдоди зиёди лулауо сохта шавад ва уаворо ба дохили он лулауо дамида, овозуои мухталиф бадар оранд; асбоби мусикии монанди пианино, ки ба ангуштон бинвозанд. Тавзеу: гуянд ин созро Афлотун сохта ва юнониёну румиён онро арг гуянд [5, с.47]. Муин истинодан ба Такизода менависад: "Аз оромй ва сурёнй гирифта шуда [7, ч.3, с.1319].
Шайпур - Зи бас бонги шайпури зауршикор, Бидаррид заура, бипечид ноф [11, с.111]. Дар фаруанги Н.Х,акимов тафсири ин вожа ба таври зер омадааст: Шайпур -сози мусикии гурууи нафасии дарози дауондор, ки аз мис ва ё дигар филиз сохта мешуд [16, с.183]. «Гиёс-ул-лугот» низ чунин менависад: Шайпур//шайбур номи соз, ки дар чанг навозанд; ва онро нафирй гуянд ва нойи румй низ гуянд (аз «Рашидй» ва «Буруон») [6, ч.1, с.478]. «Буруон» таъкид месозад, ки шайпур ба касри аввал ва бои форсй бар вазни бенур (jjw) нафирро гуянд, ки бародари кучаки карност (o^ujs) (яъне карнай) ва онро нойи румй низ хонанд ба фатуи аввал уам гуфтаанд; ва бо бои абчад низ дуруст аст [7, ч.3, с.1319-1320]. Мувофики шаруи «Фаруанги забони точикй» шайпур калимаи точикй буда, карнайча, карнайчаи аскарй, сурнойи биринчии дауанкушода: Шагабуои шайпур аз оуанги тез, Чу сури Сирофил дар растахез (Низомй) [14, ч.2, с.558]. Дар даврони шуравй шайпур асбоби созии низомй ба уисоб мерафт ва дар огози чамъомаду юришуо навохта мешуд. Баъд вакте ки ташкилоти пешоуангуо (пионерон) созмон ёфт, шайпур ба уайси яке аз атрибутуои ин созмон пазируфта шуд ва дар уама чорабиниуои пионерй онро менавохтанд.
Кус - Зи гурридани куси холидимог, Заминларза афтод дар кууу рог [11, с.111]. Дар «Гиёс-ул-лугот» чанд маънии ин вожа шару ёфтааст: накораи бузург; ва ба маънии куфтан ва осеб ва садама; ва накораро ба муносибати куфтан кус гуянд; ва ба маънии сафи лашкар ва парраи фавч ва катор; ва навъе аз бозй, ки мушобеуи шатранч аст; ва ба маънии гушаи чома ва гилем ва палос низ омада; ва ба маънии имову ишорат (аз «Буруон» ва «Сироч» ва «Рашидй») [6, ч.2, с.181]. Дар «Буруон» чанд маънии дигар илова шудааст (ниг.: «Буруон», ч.3, с.1728-1729). Н.Х,акимов дар фаруанги худ кус ва истифодаи онро дар «Шоунома» батафсил зикр ва шару додааст: Кус сози мусикии гурууи зарбии косашакли бузург. Пуст бо воситаи ресмонуои чармин ба танаи соз баста шуда, барои зиёд ва ё кам намудани кашиши пуст истифода мегардид. Дар соз ба чубаки махсус зарба мезаданд; сози мусикии размй [1б, с.72-73]. Дар «Хамса» низ гурууе аз ин асбобуои мусикй истифода шудаанд. Масалан, куси руйин - Куси руйин баланд кард овоз, Захма бар коса рехт косаандоз [10, с.258].
Дар «Хамса» як гуруу асбобуои мусикй, аз кабили сито, коса, руйинхум ва монанди онуо корбурд шудаанд, ки дар низоми имрузаи асбобуои мусикй ноошно ба назар мерасанд. Аз чумла, сито - Накисо чун зад ин афсона бар соз, Ситои борбад бардошт овоз [9, с.388]. Дар «Фаруанги мухтасари «Шоунома»» вожаи сито чун номи асбоби мусикй дар таркиби калимаи мураккаби ситозан//сетозан омада, шаруи соззан, сеторнавоз пешниуод шудааст [1, с.336]. Дар «Гиёс-ул-лугот» шаруи зер пешниуод гардидааст ва яке аз маъниуои он «.. .лаунест аз мусикй; ва ба маънии танбуре, ки се тор дошта бошад» [6, ч.1, с.412]. Дар «Фаруанги забони точикй» ин вожа чун омоним оварда шудааст, ки калимаи точикист: Сито I - ситоиш, мадуу сано; Сито Ш/Ситой 1. яке аз лаунуои мусикй; 2. номи созе уамчун танбур, сетор [14, ч.2, с.249].
Ё руинахум//руйнахум: Нолаи карраною руйинхум, Дар чигар кард задрадоро гум [10, с.258]. Дар «Фарданги забони точикй» ба таври зер шард ёфтааст: Руинахум - табл, дудул ва накорае, ки аз руй ном филиз сохта шудааст [14, ч.2, с.160]. Дар баробари руинахум дар «Шоднома» руинакус низ чун асбоби мусикии зарбии кус, ки аз руина сохта мешуд, кор фармуда шудааст [16, с.136]. Руинахум аз ду чузъ иборат буда, точикй мебошад. Руна филизе, ки руина ном дошт; биринчй ва хум - сози мусикии гуруди зарбй, ки асоси онро зарфи бузурги сафолин ва ё аз филизи руина сохта ташкил медод. Ба дадони хум пуст кашида, ба воситаи ресмондои чармин ба танаи он баста мешуд. Ба ин сози мусикй бо чубакдои махсус зарба мезаданд [16, с.136, 162].
Дигар, табира: Табира бигуррид чун тундшер, Даромад ба ракс аждадои далер [11, с.111]. Дар «Гиёс-ул-лугот» тафсири зери табира омадааст: Табира ба маънии табл ва кус ва дудул (аз «Кашф» ва «Рашидй») [6, ч.1, с.180]. Ин вожа ба маънии асбоби мусикй дар «Шоднома» (накораи дастй, табл) истифода шудааст [1, с.349]. Муаллифи «Фарданги истилодоти мусикии «Шоднома»» Н.Хдкимов истифодаи вожаи табира ва дар таркибу иборадо чой доштани онро нишон дода менависад: «Табира сози мусикии гуруди зарбии дуруя, ки шакли у ба силиндр монанд буд, ки кутри он дар дамаи дарозияш якхела буд. Пуст аз ду тарафи соз кашида мешуд. Дар ин соз бо чубакдои махсус зарба мезаданд» [16, с.151]. Мусаннифи фарданг табираро дар ифодадои зерин оварда, аз «Шоднома» шодид пешнидод мекунад: табира ба захм оваридан, табира баровардан, табира бастан, табира бурдан, табира задан, табиразанон, табира сияд кардан [16, с.152-154]. Мувофики «Фарданги забони точикй» ин калима баромади точикй дошта, маънии накора, табл, дудулро ифода мекунад [14, ч.2, с.294].
Мавриди зикр аст, ки дар «Хамса» ва манзумадои он создои асбобдои зиёди дигар, аз кабили тунбак, барбат, сито, даф, коса, руд, чанг, дудул, рубоб, табл, ной, уд, руйинхум ва гайрадо истифода шудаанд. Истифодаи ин создо дар манзумадои Низомй якнаво нест. Аз чумла, дар «Лайлй ва Мачнун» асбобдои мусикии табли радил [10, с.60], руд, рубобу чанг, ной [10, с.77], ки рудияи инсон, вазъу долати Лайлй ва Мачнун ба одангдои ондо тачассум меёбанд, шоир тасвир кардааст. Дар манзумаи «Хусраву Ширин», ки дар он бархурддои ишкй инъикос ёфтаанд, баъзан диссиёти кадрамонон бисёр тезу тунд сурат мегиранд, аз наводои асбобдои мусикии пурсадо ва размй истифода шудааст: сито [9, с.388], даф [9, с.406], барбат [9, с.378], таблаки боз [9, с.336], дар «Махзан-ул-асрор» дудул [9, с.130], уд [9, с.52] ва гайрадо. Масалан, дар тасвири давраи охири даёти инсон, вакте ки у пири нотавон мешавад, ташбеди даф ба камони турке, ки дар пириаш аз тир дур афтодааст, омадааст: Саги тозй, ки одугир гардад, Бигирад одуяш чун пир гардад. Камони турк чун дур афтад аз тир, Дафе бошад кудан бо мутрибе пир [9, с.406]. Ё, истифодаи барбат дар мачлиси боданушии Хусрав дар шикоргод: Бад-он сон гуши барбатро бимолид, К-аз он молиш дили барбат бинолид [9, с.378]. Дар фасли «Рафтани Хусрав суи касри Ширин ба бадонаи шикор» таблаки бозро овардааст: Чу дар нолидан омад таблаки боз, Даромад мурги сайдафкан ба парвоз [9, с.336]. Манзумаи «Х,афт пайкар», ки тасвирдои лирикй, ишкй дар он хеле зиёд аст ва базмдои Бадром бо дафт пайкари зебо аз дафт кишвар сурат мегирад, шоир навозиши асбоби зерини мусикиро раво мебинад: дудул [10, с.360], руд [10, с.261], аргунун [8, с.277], чанг [10, с.222]. Дар «Искандарнома», ки аз набарду ситоиши чадонтозии Искандар сухан меравад, шоир беш аз дама дар робита ба сафару юришдои Искандар голибан аз созу наводои размй бархурдор мешавад. Масалан, шайпур [11, с.111], тунбак, тос [11, с.318], табира [11, с.423], буку дудул [11, с.222], карраной [11, с.111], нойи турки [11, с.104], аргунун [11, с.81] ва гайрадо.
Хулоса, шоири бузург Низомии Ганчавй дар «Хамса» аз истифодаи созуои мусикй хеле мавкеъбин буда, мувофики вазъи рууии каурамононаш аз онуо корбурд менамояд. Дар сужаи манзумауо асбобуои мусикй ва навоуои онуо вазифаи хешро доро мебошанд.
Барои исботи ин далел, аз чумла, дар «Хусраву Ширин» баъди аз забони Ширин суруд гуфтани Накисо, борбад аз забони Хусрав сурурд мегуяд ва табиист, ки дар ин мусобикаи сурудхонй на таблу руйинхуму карраной, балки бо асбобуои мусикии базмй, мисли чангу сито дар пардауою Рост, Синоуон, Навруз, Роуавй ва гайра, яъне оуангуои Дувоздамаком мавриди истифода карор мегирад. Ба ибораи дигар, истифодаи номи асбобуо мусикй ба мавзуи фасли достонуо иртиботи сахт дорад. Ин мавзуъро мо ба таулили асбобуои мусикии дигар метавонем идома диуем, вале ба гуфтауои боло иктифо менамоем
Добили зикр аст, як иддаи асбобуои мусикй дар «Шоунома»-и безаволи Абулкосими Фирдавсй, аз кабили табл, дууул, кус, ной, каррной ва амсоли онуо хеле серистифода мебошанд. Онуо асбобуои мусикии размй буда, вобаста ба сужауои чангии «Шоунома» ва разму мууорибауои паулавонон истифода гардидаанд. Дар «Хамса» низ Низомии Ганчавй онуоро чун огозбахши мууорибауо, бахусус, дар манзумаи «Искандарнома» корбурди васеъ кардааст. Дар «Лайлй ва Мачнун» ва «Х,афт пайкар» аз асбобуои ифодагари рууияи лирикию кайфияти уузнангези каурамонони асар бархурдор намудааст.
Пайнавишт:
1. Ализода И. Фаруанги мухтасари «Шоунома». - Душанбе: Адиб, 1992. - 492 с.
2. Бертельс Е.Е. Великий азербайджанский поэт Низами. - Баку: АзФАН, 1940. -148 с.
3. Бертельс Е.Е. Низами и Фузули. - М.: ИВЛ, 1962. - 556 с.
4. Визго Т.С. Музыкальные инструменты Средней Азии. - М.: Музыка, 1980. -187 с.
5. Доро Нацот. Фаруанги Доро. - Душанбе: Пажууишгоуи фаруанги форсй-тоцикии Сафорати ЦИЭ дар Тоцикистон, 2012. - 600 с; +8 с. форсй
6. Мууаммад Гиёсуддин. Гиёс-ул-лугот (тауияи матн бо пешгуфтор, тавзеуот ва феуристи А.Нуров)/ Гиёсуддин Мууаммад. - Душанбе: Адиб, ц.1, 1987.- 480 с.; ц.2, 1988. - 416 с.; ц.3, 1989. - 304 с.
7. Му[аммад[усайни Бур[он. Бур[они готеъ. Дар панц цилд/Буруон Мууаммадуусайн. Бо эутимоми Мууаммад Муин. - Теурон: Амири Кабир, 1391. - 2470с.
8. Низомии Ганцавй. Куллиёт (дар 5 чилд). Ц.3. - Душанбе: Ирфон, 1983. - 416 с.
9. Низомии Ганцавй. Махзан-ул-асрор. Хусраву Ширин. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
10. Низомии Ганцавй. Хамса. Лайлию Мацнун. Хафт пайкар. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
11. Низомии Ганцавй. Хамса. Искандарнома. Шарафнома. Ицболнома. - Душанбе: Адиб, 2012. - 480 с.
12. Нуров А. Фаруанги осори Цомй (дар 2 цилд). - Душанбе, 1983. - Ц.1. - 536 с.
13. Советский энциклопедический словарь. - М., 1983. -1600 с.
14. Фаруанги забони тоцикй. Дар ду цилд (дар зери таурири М.Шукуров, В.А. Капранов, Р. Хошим, Н.А. Маъсумй). - М.: Советская энциклопедия, 1969, ц.1. -951с.; ц.2. - 952с.
15. Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцикй. Мураттибон: М.Маумудов, Г.Цураев, Б.Бердиев. - Душанбе: Пажууишгоуи фаруанги форсй-тоцикии Сафорати ЦИЭ дар Тоцикистон, 2012. -946 с.
16. Хакимов Н. Фаруанги истилоуотимусиции "Шоунома". - Хуцанд: Нуримаърифат, 2002. -190 с.
Reference Literature
1. Alizoda I. Brief Glossary of "Shah-Name". - Dushanbe: Man-of-Letters, 1992. - 492 pp.
2. Bertels Ye.E. The Great Azerbaijanian Poet Nizami. - Baku: Azerbaijanian Academy of Sciences. 1940. - 148 pp.
3. Bertels Ye.E. Nizami and Fuzuli. - M.: Publishing-house of Oriental Literature, 1962. - 556pp.
4. Vizgo T.S. Musical Instruments of Middle Asia. - M. : Music, 1980. - 187pp.
5. Doro Najot. Doro s Dictionary. - Dushanbe: The Institute of Persian-Tajik Culture under the Embassy of Islamic Republic of Iran in Tajikistan. - 2012. - 600 pp. + 8pp. (in Persian).
6. Ghyosuddin, Muhammad. Ghuyos-ul-Lughot. Preparation of the text, preface, appendices and commentaries by A.Nurov. Muhammad Ghyosuddin. - Dushanbe: Man-of-Letters, -V.1. 1987. - 480pp.; - V.2., 1988. - 416pp.; - V.3., 1989. - 304pp.
7. Burhon, Muhammadhusayn. Burhoni Kote. In five volumes.//Muhammadhusayn Burhon. Under the editorship of MuhammadMuin. - Tehran: The Great Emir, 1391 hijra. - 2470pp.
8. Nizami Gyanjavi. Compositions in five volumes. - V.3. - Dushanbe: Cognition, 1983. - 416pp.
9. Nizami Gyanjavi. Khamse. Khusrav and Shirin. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480pp.
10. Nizami Gyanjavi. Khamse. Leili and Medjnun. Seven Figures. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
11. Nizami Gyanjavi. Khamse. Iskandar-Name. Sharaf-Name. Ikbol-Name. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2012. - 480 pp.
12. Nurov, A. Djami's Creation Glossary (in two volumes). - Dushanbe, 1983. - V.1. - 536pp.
13. Soviet Encyclopedia Dictionary. - M., 1983. - 1600 pp.
14. Tajik Language Dictionary. In two volumes. Under the editorship of M.Shukurov, V.A. Kapranov, R.Khoshim, N.A. Masumi). - M.: Soviet Encyclopedia, 1969, - V.1. - 951 pp.; -V.2., - 952 pp.
15. The Dictionary of Southern Vernaculars of the Tajik Language. Compilers: M. Mahmudov, G.Djurayev, B.Berdiyev. - Dushanbe: The Institute of Persian-Tajik Culture under the Embassy of Islamic Republic of Iran in Tajikistan. 2012. - 946pp.
16. Khakimov N. The Glossary of Musical Instruments Terms in "Shah-Name". - Khujand: Light of Enlightenment, 2002. - 190 pp.
