CC BY
3УДК 316
Рахипова С.К.
I^aHCYripoB атындагы Жетюу университетi (Талдыкорган, Казахстан)
КЭЗ1РГ1 КОГАМДАГЫ К^НДЫЛЬЩТАРДЫ ЗЕРТТЕУД1Ц ТЕОРИЯЛЬЩ АСПЕКТ1ЛЕР1
Аннотация: Мацалада цаз1рг1 цогамдагы цундылыцтардыц взгеру процес1 царастырылып, оныц курделтгг мен жан-жацтылыгына баса назар аударылады. Философиялыц талдау жаhанданудыц, технологиялыц прогрестщ жэне экономикалыц взгер1стердщ цундылыцтар ЖYйесiне эсерт кврсетед1, ал Макс Вебер мен Эмиль Дюркгейм жасаган классикалыц теориялар элеуметтж турацтылыц дти жэне мэдени негiздердiц мацыздылыгын атап кврсетедi. Ульрих Бектщ «тэуекел цогамы» тужырымдамасы жэне Юрген Хабермастыц коммуникация теориясы сияцты постмодерндт тэсшдер жаца сын-цатерлер алдында икемдi жэне бешмделгш цундылыцтар цажеттшгт атап кврсетедi. Мацаланыц негiзгi цорытындысы цундылыцтардыц взгеруi болашацца мэндi жэне жауапты квзцарасты талап етедi, мунда дэстур мен инновация арасындагы тецгерiмдi сацтау мацызды. Карым-цатынас процестерi мен ашыц диалог моральдыц жэне мэдени негiздерiн жогалтпай жаца нусцауларды бiрiктiрудiц негiзгi факторлары реттде царастырылады. Кундылыцтардыц трансформациясын философиялыц талдау жаhандыц взгер^тер жагдайында цогамныц Yйлесiмдi дамуы, оныц турацты жэне рухани эл-ауцатын цамтамасыз ету стратегияларыныц негiзi болып табылады.
Ключевые слова: цундылыцтар, дэстур, жаhандану, мэдениет, дт философия, онтология, этика, мораль,технология, Yйлесiмдi даму.
Kipicne.
Философияда кундылыктар - бул адамга жэне когамга эртурл1 кубылыстарды тусшуге жэне оларга мэн беруге кемектесетш туракты нускаулар мен принциптер. Олар емiрде ненщ манызды жэне кунды екенш, жаксы немесе жаман, дурыс немесе бурыс екенш керсететш компас сиякты. Бул нускаулар бiздщ шешiмдерiмiз бен эрекеттерiмiзге эсер етед^ моральдык нормаларды
калыптастыруга кeмектеседi жэне адамдарды когамныц тутастыгын сактай отырып, ортак кезкарастар тeцiрегiнде бiрiктiредi.
Философиялык тургыдан алганда кундылыктарды урпактан урпакка берiлетiн мацызды мэдени жэне элеуметлк мура ретiнде карастыруга болады. Эрбiр когамныц дiнде, кукыкта, енерде жэне элеуметлк институттарда кeрiнетiн езшдж негiзгi кундылыктары болады.
БYгiнде адамзат жаhандану, технологиялык прогресс жэне цифрландыру эдеттегi кундылык багдарларга эсер етелн аукымды eзгерiстер дэуiрiн бастан кешiруде. Бул eзгерiстер ете жылдам журш жатыр жэне eмiрдiц барлык аспектшерш камтиды - отбасылык карым-катынастан жумыска, саясаттан мэдениетке дейiн. Интернет, элеуметлк желiлер жэне жасанды интеллект сиякты технологиялар бiздiц eзара эрекеттесу жэне акпаратты тарату тэсiлiн тYбегейлi eзгертiп, элемдi кабылдаудыц жаца тэсiлдерiн жасады.
Жаhандык eзгерiстер эртYрлi реакциялар тугызуда. Кейбiр когамдар жаца жагдайларга бешмделуге, жаца шындыкка бейiмделу Yшiн eздерiнiц дэстYрлi кундылыктарын кайта карауга жэне дамытуга умтылады. Баскалары бул eзгерiстердi eз мэдениетiне кауiп тeндiредi жэне таныс нускауларды сактауга тырысады. Бул когам децгейiнде де, жеке тулга децгейiнде де ескi жэне жаца кундыльщтар арасында eзiндiк шиеленiс тудырады. Технологияныц карыштап дамып, елдер арасындагы байланыстыц ныгаюына байланысты тек сырткы eмiр CYPУ жагдайлары гана емес, адамдардыц iшкi багдарлары да eзгеруде.
Эзгерiстердiц философиялык негiздерiн тYсiну жеке кундылыктардыц гана емес, сонымен бiрге жалпы когамдык сананыц калай eзгеретiнiн жаксы тYсiнуге жэне болжауга кeмектеседi. Бул жумыс кундылыктардыц калай жэне неге eзгеретiнiн, eзгерiстердiц негiзiнде кандай теориялык идеялар жатканын, сондай-ак жаhандану жагдайында казiргi когамдар Yшiн кандай тенденциялар мен киындыктар туындайтынын карастырады.
Материалдар мен эдiстер.
Теориялык талдау: кундылыктардагы eзгерiстердi тYсiндiру Yшiн классикалык кундылык теорияларын (мысалы, Вебер жэне Дюркгейм) жэне
заманауи тэсшдердi (мысалы, Ульрих Бектщ тэуекел когамы жэне Юрген Хабермастын коммуникация теориясы) колдану. Салыстырмалы талдау: ДэстYрлi жэне K^ipn кундылыктарды салыстыру, олардын мэнi мен когамдагы рeлiнiн eзгерiстерiн аныктау.
Непзп бeлiм.
кундылыктарды философиялык зерттеу немесе аксиология когамнын кундылык багдарындагы eзгерiстердi талдауга мYмкiндiк беретiн бiрнеше манызды тэсiлдердi камтиды. Бул тэсiлдер элеуметлк жэне тарихи факторлардын эсерiнен моральдык жэне мэдени нускаулардын калай дамып немесе eзгеретiнiн тYсiнуге кeмектеседi. Осыган байланысты кундылыктардын классикалык философиялык теориялары, неоклассикалык кeзкарастар мен сыни теория ерекше манызга ие.
Макс Вебер мен Эмиль Дюркгейм - енбектерi кундылыктардын элеуметтiк курылыммен байланысын тусшу Yшiн негiзгi болып калатын ею iрi ойшыл.
Макс Вебер eзiнiн «Протестанттык этика жэне капитализм рухы» атты енбегiнде дiн мен этикалык стандарттар экономикалык жэне элеуметтiк кундылыктарды калыптастыруда шешушi рeл аткарады деп тужырымдайды. Вебер капитализмнiн дамуын протестанттык этикамен байланыстырады, мунда жеке жауапкершiлiк, енбеккорлык жэне eзiн-eзi тэрбиелеу манызды касиеттерге айналады. Вебер айткандай, «дiни бшм енбекке деген мiндет пен жауапкершшк сезiмiн тудырады»[1]. Бул тэсiл кундылыктар жYЙесiнiн экономикалык жэне мэдени дамуды калай жетектейтiнiн жэне моральдык кeзкарастардын элеуметтiк нормалар мен кYнделiктi мшез-кулыкты калай eзгертетiнiн атап кeрсетедi.
Эмиль Дюркгейм кундылыктар мен элеуметлк ынтымактастык арасындагы байланысты зерттедг Дюркгейм eз теориясында кундылыктар когамнын бiрлiгiн камтамасыз ететiн орталык буын екенiн дэлелдедг Мысалы, дiни-моральдык нормалар мiнез-кулыкты реттейтш жэне элеуметтiк байланыстарды ныгайтатын ужымдык сенiмдер жYЙесiн куру аркылы интеграция мен турактылыкка ыкпал етедi. Дюркгейм «Элеуметлк енбек
белшш туралы» ютабында: «^ундылыктар элеуметтж топтарды 6ipiKTipeTiH жэне элеуметтж негiздердi аныктайтын желiм ретшде кызмет етедi» [2].
Бул классикалык тэсiлдер дiни жэне моральдык нормалар экономикалык жэне мэдени дамудыц непзш курайтын когамдагы кундылыктардын турактылыгы мен езектшгш керсетедi. Неоклассикалык тэсiлдер.
Жа^Ьандану жэне технологиялык езгерiстер жагдайында кундылыктардын, классикалык теориялары жана тэуекелдер мен жаЪандык YДерiстердiн динамикасын ескеретiн неоклассикалык тэсiлдермен толыктырылды.
Ульрих Бек езшщ «тэуекел когамы» теориясында кундылыктарды жана элеуметтж мшдеттер тургысынан карастырады. Ол к^рп элемде бурынгы кундылык нускаулары эркашан сэйкес келмейтiнiн атап етедг когам жаhандык тэуекелдермен, экологиялык жэне технологиялык кауiптермен байланысты жана кундылыктарды калыптастыруга мэжбYр. Бек «казiргi когам туракты даму жэне экологиялык сана сиякты жана жа^Ьандык кундылыктардын пайда болуына эсер ететiн болашак ушш жауапкершiлiк кажеттiгiн тYсiнедi»[3] деп атап керсетедг Онын тэуекел когамы тужырымдамасында езiн-езi сактау жэне болашак ушш жауапкершшжке байланысты этика мэселелерi бiрiншi орынга шыгады.
Модернизация жэне постмодернизация угымдары кундылыктардагы езгерiстердi де карастырады. Модернизация еркшдж пен езiн-езi аныктау туралы жана идеяларды жасай отырып, рационализация мен дараландыруга баса назар аударады. Постмодернизация, керiсiнше, плюрализм мен эртурлшк жагдайында ескi кундылыктардын дагдарысы мен кайта каралуын керсетедi.
Неоклассикалык тэсшдер жаЪандык езгерiстер жагдайында кундылыктардын икемдшп мен бейiмделуiне баса назар аударады, жана, эмбебап жэне инклюзивт багдарлардын пайда болуына назар аударады.
Сыни теория.
Юрген Хабермас жэне онын коммуникация жэне рационализация тужырымдамасы капитализм мен рационализация процестершщ эсершен мэдени жэне моральдык кундылыктардагы езгерiстердi тYсiнуге кiлттер бередi.
Хабермас eзiнiн «Коммуникативт эрекет теориясында» к^рп когамдарда «eмiр элемi» (кYнделiктi кундылыктар мен тулгааралык катынастар) мен жYЙелердiн (экономика жэне саясат) арасында алшактык бар, бул кундылыктарды иелштен шыгаруга жэне жоюга экелуi мYмкiн екенiн айтады. Ол былай деп жазады: «Капитализм мен техникалык прогрестiн эсерi eмiрдiн барлык аспектiлерiн рационализацияга тенденцияны тудырады, бул мэдени жэне моральдык непздердщ жойылуына экеледi» [4]. Буган жауап релнде ол тен диалог негiзiнде кундылыктарды сактауга жэне дамытуга мYмкiндiк берелн eзара тYсiнiстiк пен консенсуска кол жетюзу болып табылатын «коммуникативтiк эрекет» тужырымдамасын усынады.
Сыни теория коммерцияландыру жэне технократиялык ыкпал жагдайында кундылыктарды тYсiну жэне коргау кажеттшгш атап ^рсетед^ тен пiкiр алмасу Yшiн жагдай жасауга жэне кундылыктарды калыптастыруга когамнын катысуын арттыруга шакырады.
Болашакта кундылыктарды eзгерту процесi бiрнеше сценарий бойынша дамуы мYмкiн, олардын эркайсысы жаhандану каркындылыгына, технологиянын ыкпалына жэне когамнын жана сын-катерлерге бейiмделуiне байланысты болады. Бул сценарийлер кундылыктардын калай eзгеруi мYмкiн екенiн жэне кандай философиялык аспектшер жаhандык этикалык нормаларды калыптастырудын кiлтi болатынын тYсiнуге ^мектеседг
Зигмунт Бауман eзiнiн «суйык модерн» тужырымдамасында казiргi элемде кундылыктардын барган сайын икемдi жэне бейiмделгiш болып келе жатканын атап кeрсетедi. Онын пiкiрiнше, кeшi-кон, цифрландыру жэне элеуметлк байланыстардын бeлшектенуi сиякты динамикалык eзгерiстердщ эсерiнен дэстYрлi кундылыктардын турактылыгы тeмендейдi. Бауман былай деп жазады: «Суйык модернизм катан нормалар жагдайга байланысты eзгеруi мYмкiн икемдi, уакытша жэне бешмделпш нускаулармен ауыстырылатын кYЙдi бiлдiредi»[5]. Бул сценарийде кундылыктардын накты контексттерге бейiмделуiн жэне олардын туракты магынасын жогалтуын кYтуге болады. Бул
эмбебап болып табылатын жана этикалык стандарттарды тудыруы мумкш, бiрак турактылыгы азырак, ейткенi оларды устану уакытша болады.
Ыктимал сценарийлердщ бiрi - экологиялык сана, элеуметтж эдшеттшк жэне болашакка жауапкершiлiк сиякты жаhандык кундылыктарды ныгайту. Ульрих Бек «тэуекел когамы» тужырымдамасында климаттын езгеруi сиякты жаhандык кауiп-катерлер алдында когам езiн-езi сактауга жэне туракты дамуга багытталган жана кундылыктарды калыптастыруга мэжбYP екенiн атап керсетедi. Ол былай деп жазады: «Жаhандык тэуекел мен белгшздж дэуiрiнде когам ужымдык жауапкершшкке жэне жана этикалык нускауларды iздеуге назар аударуы керек» [3, б. 42]. Бул сценарий экологиялык жэне элеуметлк эдшеттшк кундылыктары элем ушш орталык болады деп болжайды. Осындай жалпыадамзаттык кундылыктарды калыптастыру халыкаралык ынтымактастыктын артуына жэне оларды коргауга жауапты жаИандык институттардын маныздылыгын арттыруга экелуi мYмкiн.
Екiншi жагынан, жаhандану процес кундылыктардын бiрiгуiне емес, олардын одан эрi поляризациялануына экелуi мYмкiн. Кейбiр когамдар жаhандык езгерiстердi ездерiнiн мэдени болмысына кауiп тендiретiн кауiп ретшде кабылдап, дэстYрлi нормалар мен негiздердi сактауга немесе тiптi ныгайтуга умтылуы мYмкiн. Юрген Хабермас «Коммуникативтi эрекет теориясы» енбегiнде рационализациядан етiп жаткан когам дэстYрлi кундылыктар дагдарысымен бетпе-бет келетшш атап етедi. «Рационализация жа^Ьандык жэне жергiлiктi багдарлар арасындагы кактыгысты тудыратын емiр элемi мен жYЙелер арасындагы шиеленiске экеледi» [4, б. 89] . Бул сценарийде бiз жеке мэдениеттер мен мемлекеттер жаЪандык кундылыктардын эсерiне карсы турып, ез нускауларын табанды тYPде колдайтын кундылыктарды окшаулау Yрдiсiн байкауга болады.
Цифрландыру жэне жасанды интеллекттi дамыту когам Yшiн этика мен жеке емiрге катысты бiрегей сурактарды тудырады. Жана технологиялар тек карым-катынасты гана емес, сонымен катар тулга, тулга жэне жауапкершшк туралы идеяларды да езгертедг Хабермас атап еткендей, «акпараттык
технология келiсiм мен жеке eмiрге кол сугылмаушылык пен тандау еркшдтн курметтеуге негiзделген жана этикалык нормаларды куруды талап етедЬ» [4, б. 95] . Болашакта цифрлык ортада мшез-кулыкты багыттайтын жана моральдык кундылыктар пайда болуы мYмкiн, эсiресе жеке деректердi сактау, алгоритмдердеп кемсiтушiлiкке жол бермеу жэне технологияны жауапкершiлiкпен пайдалануды камтамасыз ету.
Осы сценарийлерге CYЙене отырып, болашактын кундылыктары тек улттык мYДделердi гана емес, сонымен бiрге эмбебаптык пен инклюзивтшкке деген умтылысты да кeбiрек ^рсететш болады деп болжауга болады. Бул жа^Ьандык кундылыктар икемдi деп тYсiнiлетiн, сонымен бiрге жауапкершiлiк пен eзара курмет кагидаттарына негiзделген философиялык ^з^расты дамытуды талап етедi. Философия осылайша мэдени эртYрлiлiктi курметтеумен жаhандык ынтымактастык кажеттшгш тенестiре алатын болашак кундылыктардын непзп нускауларын аныктауга кeмектеседi.
^орытынды.
Кдарп когамдагы кундылыктарды eзгерту процес адам eмiрiнiн барлык дерлiк аспектшерше - жеке нанымдардан элеуметтiк институттарга дейiн эсер ететiн кYPделi жэне ^п кырлы кубылыс. Философиялык талдау кeрсеткендей, кейбiр негiзгi нускаулардын турактылыгына карамастан, жаhандану, технологиялык прогресс жэне экономикалык eзгерiстер сиякты факторлар кундылыктар жYЙесiне айтарлыктай эсер етедi.
Макс Вебер жэне Эмиль Дюркгейм сиякты ойшылдар жасаган классикалык кундылык теориялары элеуметтiк турактылык пен тутастыкты сактаудагы дiни жэне мэдени негiздердiн маныздылыгын атап кeрсетедi. Бул нускаулар дэстYрлi тYPде элеуметтiк ынтымактастык пен экономикалык дамудын негiзi болды. Дегенмен, постмодерндж жэне жаИанданган когамнын пайда болуымен Ульрих Бектiн «тэуекел когамы» тужырымдамасы жэне Юрген Хабермастын коммуникация теориясы сиякты неоклассикалык жэне сыни кeзкарастар технологияландыру, рационализация жэне мэдени негiздердi eзгертуге байланысты жана киындыктар мен тэуекелдерге баса назар аударады.
Бул теориялар к^рп когамга жаhандык сын-катерлер мен тэуекелдерге жауап бере алатын икемдi жэне бешмделпш кундылыктар кажет екенiн атап керсетедг Ен манызды тужырымдардын бiрi - кундылыктарды езгерту магыналы кезкараспен жэне болашак Yшiн жауапкершiлiкпен бiрге жYPуi керек. K^азiргi когам жана жагдайларга бейiмделiп кана коймай, дэстYP мен инновация арасындагы тепе-тендiктi сактауга тырысуы керек. Коммуникациялык процестер мен ашык диалог, Хабермас атап еткендей, осы кундылыктарды сактауда манызды рел аткара алады, когамга моральдык жэне мэдени непздерш жогалтпай жана багдарларды бiрiктiруге мYмкiндiк бередi.
Жаhандык езгерютер жагдайында кундылыктардын трансформациясын философиялык талдау болып жаткан процестердi жаксы тYсiнуге жэне когамнын YЙлесiмдi дамуынын стратегияларын эзiрлеуге кемектеседi. Мэдени-адамгершiлiк непздерш сактау, жана жагдайларга бейiмделу жэне езара тусшютшке кол жеткiзуге умтылу - мунын бэрi болашак когамнын туракты дамуы мен рухани эл-аукатынын негiзiне айналады.
Финансирование: Бул зерттеудi Казакстан Республикасы Гылым жэне жогары бiлiм министрлiгiнiн Гылым комитетi каржыландырады (багдарлама №BR24993269).
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Вебер М. Протестантская этика и дух капитализма. М.: Прогресс, 1990
2. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. М.: Канон, 1996
3. Бек У. Тэуекел когамы: баска заманауилыкка жол. М.: Прогресс-дэстур, 2000 ж
4. Хабермас Ю. Теория коммуникативного действия. М.: АСТ, 2007
5. Бауман З. Суйыктык казiргi заман. М.: Еуропалык басылымдар, 2008 ж
