ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕНТАЛИТЕТТІҢ НОРМАТИВТІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

УДК 340

КАЗАКСТАНДЫК К^КЬЩТЬЩ МЕНТАЛИТЕТТЩ НОРМАТИВТ1К КЩЬЩТЫК КАМТАМАСЫЗ ЕТ1ЛУ1Н ЖЕТ1ЛД1РУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Бэк1ров Дархан Эбд1манапулы'

«Туран» Университеттщ «Кууцыцтану жэне халыцаралыц цуцыц» кафедрасыныц докторанты, Алматы, К^азацстан Республикасы; e-mail: dbakirov@mail.ru

Мырзатаев Нурмухамед Дэулеткелд1улы

К,аз¥УАзаматтыц, азаматтыц ic жYргiзу жэне ецбек цуцыгы кафедрасыныц ага оцытушысы, PhD, Алматы, К^азацстан Республикасы; е-mail: muxametnur@mail.ru

Стамкулова ^льнар Абдезовна

Зац гылымдарыныц кандидаты, К^азацстан инновациялыц жэне телекоммуникация-лыц жYйелер университеттщ цауымдастырылган профессоры, Алматы, К^азацстан Республикасы; е-mail: g.stamkulovaga@mai.ru

Аннотация. Цуцыцтыц жYйе Yшiн барлыц элементтердщ тиiмдi цызмет етуi вте мацызды. Куцыцтыц жYйе - бул белгж бiр мацсатца цол жетюзуге багытталган жYйе-нщ ец кYрделi нысаны жэне жумыс icтеу процестде e3m-e3i цурылымды взгертуге цабшет-тi жYйе болып табылады. Мацала цазацстандыц цогамдагы цуцыцтыц менталитет жэне оныц нормативтж цуцыцтыц цамтамасыз етiлуi мэселелерт зерттеуге арналган. Мацалада цуцыцтыц менталитеттщ угымы, оныц К^азацстан Республикасыныц цолда-ныстагы зацнамамен ара цатынасы, взара эcерi царастырылды. Жалпы цуцыцтыц менталитеттщ нормативтж цуцыцтыц цамтамасыз еттут зерттеудщ цажеттшт ца- о зацстандыц цогамдагы цуцыцтыц мэдениет, цуцыцтыц сананы жаца децгейге квтеруге И эсерт тигiзетiндiгiмен негiзделедi. Цуцыцтыц мэдениет жэне цуцыцтыц сананы цалып- И тастыру тулга мен цогамныц менталдыц ерекшелжтерт есепке алмай мYмкiн емес. Кез с келген цогамныц сипаты оныц мYшелерiнiц цуцыцтыц санасы мен мэдениеттщ децгешмен И айцындалады. К,уцыц тасымалдаушыныц менталитетi жэне менталдыц ерекшелiктерi Т белгл бiр цогамда цабылданган стереотиптер мен архетиптер негiзiнде цалыптасады. > Цуцыцтыц менталитеттi зерделеу жэне оны тYciнудi жаца децгейге квтеру, тутастай > цогам жэне тулганыц цуцыцца деген оц царым цатынасын цалыптастыруга мYмкiндiк о бередi. Осыган орай, цуцыцтыц сана, цуцыцтыц мэдениет жэне цуцыцтыц менталитет Д мэcелелерi цогамдагы азаматтардыц менталдыц ерекшелжтерт, олардыц ортац цалып- ° тасцан цундылыцтар жYйеciн ескере отырып, кешендi турде царастырылуы цажет. Бул Ь улттыц цуцыцтыц гылымныц мацызды багыттарыныц бiрi болып табылады. Зерттеу о нэтижеЫ улттыц цуцыцтыц жYйеciнiц цазiргi жагдайын талдау, цуцыцтыц ментали- > тет, цуцыцтыц мэдениет жэне цуцыцтыц сананы бYгiнгi тургыдан дамыту, терец тYciну багыттары мен шараларын эзiрлеу болып табылады.

Tyüíh свздер: цуцыцтыц мэдениет, цуцыцтыц сана, цуцыцтыц менталитет, цуцыцтыц

ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ НОРМАТИВНО ГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ КАЗАХСТ ПРАВОВОГО МЕНТАЛИТЕТА

Бакиров Дархан Абдиманапович*

Докторант кафедры «Юриспруденции и международное право» Университета «Туран», Алматы, Республика Казахстан; e-mail: dbakirov@mail.ru

Хат-хабарларга арналган автор

го

>

реттеу, цуцыцтыц жYйе. О

©

ПРАВОВОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ КАЗАХСТАНСКОГО Ц

"О

ho о ho

со

Мырзатаев Нурмухамед Даулеткелдиевич

PhD, старший преподаватель кафедры гражданского, гражданского процессуального и трудового права КазНУ, Алматы, Республика Казахстан; e-mail:muxametnur@mail.ru

Стамкулова Гульнар Абдезовна

Кандидат юридических наук, ассоцированный профессор Казахстанского университета инновационных и телекоммуникационных систем, Алматы, Республика Казахстан; e-mail: g.stamkulovaga@mai.ru

Аннотация. Эффективное функционирование всех элементов имеет важное значение для правовой системы. Правовая система представляет собой наиболее сложную форму системы, направленную на достижение определенной цели, и представляет собой систему, способную изменять собственную структуру в процессе деятельности. Статья посвящена изучению правовой менталитета и его нормативно-правового обеспечения в казахстанском обществе. В статье рассматривается понятие правового менталитета, его связь, взаимовлияние с действующим законодательством Республики Казахстан. Необходимость изучения нормативно-правового обеспечения правового менталитета обусловлена тем, что оно оказывает существенное влияние на повышения уровня правовой культуры и правосознания на новый уровень в казахстанском обществе. Формирование правовой культуры и правосознания невозможно без учета ментальных особенностей личности и общества. Особенности любого общества определяется уровнем правосознания и культуры его членов. Менталитет и ментальные характеристики правоносителя формируются на основе стереотипов и архетипов, принятых в данном конкретном обществе. Изучение правового менталитета и повышение его понимания на новый уровень позволит сформировать положительное отношение общества и личности к праву в целом. В этой связи, вопросы правосознания, правовой культуры и правового менталитета следу-g ет рассматривать комплексно, с учетом ментальных особенностей граждан в обществе, их общей системы ценностей. Это является одним из важных направлений национальной ь юридической науки. Результатом исследования является анализ современного состояния ® национальной правовой системы, развитие, разработка направлений и мероприятий по ^ углубленному осмыслению правового менталитета, правовой культуры и правосознания g с сегодняшней точки зрения.

^ Ключевые слова: правовой менталитет, правовая культура, правосознание, правовое регулирование, правовая система.

| ISSUES OF IMPROVING NORMATIVE AND LEGAL SUPPORT

o OF THE KAZAKHSTANI LEGAL MENTALITY

m

£

IZ

m H

о

-О

О X

о <

m <

н

>

о х

s ^

s

X H

о

ш ш

Bakirov Darkhan Abdimanapovich*

< Doctoral student of the department "Jurisprudence and International Law" of the

University "Turan", Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: dbakirov@mail.ru

i= Myrzataev Nyrmuhammed Dauletkeldievich

¡^ PhD, senior lecturer of Department of Civil, Civil Procedural and Labor Law KazNU,

Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: muxametnur@mail.ru Stamkulova Gulnar Abdezovna

Сandidate of legal sciences, Associate Professor of the Kazakhstani University of Innovation and Telecommunication Systems, Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: g.stamkulovaga@mai.ru

Abstract. Effective functioning of all elements is important for the legal system. The legal system is the most complex form of a system aimed at achieving a specific goal, and is a system capable of changing its own structure in the course of activity. The article is devoted to the study of the legal mentality and its regulatory and legal support in the Kazakhstani society. The article

explores the concept of legal mentality, its connection, interaction with the current Kazakhstani legislation. Generally, necessity of studying normative-legal support of legal mentality help raise the level of legal culture and legal awareness in the Kazakhstani society to a new level. The formation of legal culture and legal consciousness is impossible without taking into account the mental characteristics of the individual and society. Features of any society is determined by the level of legal consciousness and culture of its members. The mentality and mental characteristics ofthe legal bearer areformed on the basis ofstereotypes and archetypes accepted in this particular society. Studying the legal mentality and raising its understanding to a new level will help form a positive attitude of society and the individual towards law in general. At the same time, the issues of legal awareness, legal culture and legal mentality should be considered comprehensively, taking into account the mental characteristics of citizens in society and their general value system. This is one of the important directions of national legal science.The result of the study is the analysis of the current state of the national legal system, the development of legal mentality, legal consciousness and legal culture from today's point of view, the development of directions and measures for deep understanding.

Keywords: legal mentality, legal consciousness, legal culture, legal regulation, legal system.

Юркпе

К^рп уа;ытта мемлекет жэне ;огам ал-дында туындайтын мэселелер оларды ше-шудщ тын идеялары мен жолдарын табуды ;ажет етедь Казахстан мемлекет алдында зан Yстемдiк ететш азаматтылы; сезiмi жога-ры ;огам куру мшдет тур. Бул мэселемен мемлекет 1991 жылы тэуелаздш алгалы бер1 айналысып келедь Ол ен алдымен азаматтар-дын к;ук;ык;тык; санасы мен ку;ы;тык мэде-ниетш арттыруды талап етедь Себебi, аза-маттардын рухани ;ундылы;тары, ^у^ы^ты; мэдениетi мен ^у^ы^ты; санасынын ;улды-рауы мемлекет жэне ;огам Yшiн орасан зор кесiрiн типзедь

Жалпы, ;огамдагы ^у^ы^ты; сананын жагдайына ;арап, белгiлi бiр мемлекеттiн ;алыптасу немесе даму денгейi туралы ;о-рытынды жасауга болады. Ку^ы^ты; ереже-лердi ЖYзеге асырудын тиiмдiлiгi азаматтар-дын ^у^ы^ты; санасынын денгейiне тшелей байланысты. Осыган орай, ^у^ы^ты; сана мэселелерше арналган замануи гылыми зерттеулер мен сарапшылы; талдаулардын кeбеюi кездейсо;ты; емес.

Каза;станнын жана тарихында, ягни, тэу-елсiздiктiн отыз жылды; кезещнде елiмiздiн ^у^ы^ты; ЖYЙесiнiн iрге тасы ;аланды, нор-мативтiк ^у^ы^ты; базасы жаса;талды. Атап айтса;, ^у^ы^ты; мэдениет жэне ^у^ы^ты; сананын ;урылымдьщ базасы жасалынып, iргелi теориялы; ^у^ы^ты; зерттеулер ЖYр-гiзiлдi. Дегенмен, ^у^ы^ты; сана, ^у^ы^ты; мэдениеттi сапалы дамыту Yздiксiз, тура;ты тYPде ЖYргiзiлуi тиiс. Ешбiр жагдайда, мемлекет бул мэселеш eзiндiк агымга жiберiп ;оймауы керек.

DOI: 10.52026/27885291_2023_75_4_33

К¥;ы;ты; мемлекеттiн ;алыптасуы жагдайында азаматтардын ^у^ы^ты; мэде-ниетш арттыру Yшiн, ен алдымен, осы мэселеш ^у^ы^ты; реттеудегi тарихи тэжiри-бенi талдау, элеуметтiк эдютерд^ ;огамды; Keнiл-KYЙ, ^у^ы^^а деген ултты; ;арым ;а-тынас негiзiнде жат;ан жэне сонын нэтиже-

сiнде ^у^ы^ты; мшез-к;улык;ты аньщтайтын Е

^у^ы^ты; менталитета зерделеу манызды. н

Отанды; ^у^ы^ты; гылымда жэне тэжiри- к

беде ^у^ы^ты; менталитет терминi мен угы- н

мы жана дYние. Бул феномендi зерделеу ;а- о

за;станды; ;огамда ;алыптас;ан ^у^ы^ты; о

шынайылы;та ;у;ы;ты; мэдениет жэне о

^у^ы^ты; сананын ;алыптасуын, ерекшелiк- 3

терi мен зандыльщтарын терен тYсiнуге, сол О

ар;ылы оларды жана денгейге арттыруга, ©

жалпы ^у^ы^^а деген ;огамдагы кез;арасты а

жана менталды денгейге кетеруде тын уста- Е

нымдар мен идеялар эзiрлеуге мYмкiндiктер С

жасайды. о

Елiмiздiн к;оFамдык;-к;ук;ык;тык; санасында ИИ

орын алып жат;ан eзгерiстер ;аза;станды; ^

^у^ы^ты; кещстште замануи ^у^ы^ты; мен- В

талитеттщ ;алыптасу белгiлерiн бiлдiредi. о

Мунын барлыгы, эрине, ^у^ы^ты; мэдениет о

жэне ^у^ы^ты; сананы ;айта ;арауды, оны н

^у^ы^ты; менталитет призмасы ар;ылы да- ©

мыту ;ажеталЫн кeрсетедi. м

Менталитет мэселесiн тYсiну Yшiн ;огам- >

ды; гылым салаларында замануи ;аза;стан- |

ды; ;огамньщ ерекшелiктерiн зерделеуге к

бет бурган зерттеулер жасалынып жатыр. №

Уйреншiктi ;ундылы;тардын, ойлау жэне (

мшез-;ульщ стереотиптерiнiн eзгеруi, бо- —

лып жат;ан процестердiн мэнi мен мазму- 22

нын жылдам тYсiну ;ажеталЫ азамат- 3

тардын кукыктык распен карауга жэне шынайылыкка жэне багалауга мэжбYP кукыкка жана кезка- етедi.

Зерттеу материалдары мен эдктер1

Макаланы дайындау барысында Казахстан Республикасы улттык нормативтiк кукыктык актiлерi мен нормативтiк кужат-тары, сондай-ак букаралык акпарат курал-дарынын кездерi талданды. Сонымен катар, ресми-кукыктык, салыстырмалы-кукыктык, кукыктык модельдеу эдiсi, кукыктык норма-ларды тYсiндiру эдiсi колданылды.

Талцылау

К^рп уакытта, адамдардын кепшiлiк белЫ кукыктын мэнi мен аныктамасын бш-мей, оны тYсiнуге кызыкпай кукыктык орта-да, кукыктык тiлде, кукыктык санада туып, тэрбиеленiп, емiр CYредi. Кукыктык мэде-ниеттi, кукыктык сананы калыптастыру мен тYсiнудiн басты кшт - кукыктык ментали-теттi жэне кукыкка деген дэстYрлi карым катынастын ерекшелiгiн зерделеу болып та-былады [1, 25-б.].

Менталитет - тулганын немесе тутастай халыктын мшез-кулкында, емiрiнде жэне £ ЖYрiс турысында кершю алатын жэне олар-дын мэдениетiмен, тiлiмен, дiнiмен, тэр-ь биесiмен, элеуметтiк карым-катынасымен ® шартталган сананын аз езгеретiн туракты курылымы [2]. Кукыктык менталитет тулга-нын немесе котамнын кукыктык шынай-^ ылыкка карым катынасын керсетедi жэне ^ кукыктык шындыкты жэне тэжiрибенi ка° былдаудын, багалаудын, тYсiнудiн тиiстi | эдюш бiлдiредi.

Кукыктык менталитет - белгЫ бiр элеу-□з метлк немесе улттык-этникалык кауымдас-аз тыктын кукык жэне кукыктык шынай-ылыкка карым-катынасын керсететiн тарихи ^ калыптаскан дYниетанымдык идеялардын ЖYЙесi. Кукыктык сана, кукыктык мэдениет о жэне кукыктык менталитеттiн езара тиiмдi 5 эрекеттесуi жагдайында тана толыкканды £ кукыктык санасы жогары тулганы калыптас-о тыру туралы айтуга болады. о Кукыктык менталитеттi зерттеу жэне оны калыптастырудын тужырымды эдiс ^ жэне тэсiлдерiн эзiрлеу, бiздiн ойымызша, н кепултты казакстандык котамнын дэстYрi, н эдет-гурыптары, кундылыктары мен мэ-^ дениетiн ескере отырып, улттык кукыктык ^ ЖYЙедегi онын орнын аныктау аркылы ЖY-^ зеге асырылуы кажет. Ц Тулганын кукыктык емiрiн реттейтiн ш эдет-гурып, салт-дэстYP, кундылыктар,

эртYPлi тарихи калыптаскан элеуметтiк-пси-хологиялык мазмундар кукыктык ментали-теттiн эрекет ету саласында калыптаскан реттеушiлер болып табылады. Бул кубылыс-тардын барлыгынын емiр CYPуiнiн утымды тYсiндiрмелерi бар жэне олардын кепшЫ-гi кукыктык нормаларда зандастырылган. Бiрак менталитет саласынын мазмуны не-гiзiнен адамнын белгiлi бiр мэдени элемге ену процесiнде бейсаналык тYPде игерiлетiн бiлiмдер болып табылады [3, 109-б.].

Л.П. Карсавин менталитета «адамнын рухани емiрiн, онын шщде эркашан угына бермейтiн, бiрак мшез-кулык нысанында езiн керсететiн санадан тыс рефлекстерд1 косады. Эрбiр ужымда жэне оган жататын эрбiр жеке тулгада казiргi терминологияны колданатын болсак, сол ЖYЙе кундылыкта-ры мен «психикалык эдеттер» олардын элеу-меттiк тэжiрибесi мен KYнделiктi емiрiн Yлгi ететш жэне «жалпы бiрлiктi» курайтын, олардын уакытынын, дэуiрiнiн ерекшелш-терiн аныктайтын онын жалпы бейнесi бар кубылыс» деп сипаттайды [4, 37-б.].

Сонымен бiрге, ресейлiк талым Р.С. Байниязов орыс халкынын жалпы адам-заттык кукыктык кундылыктарды кабылда-уынын жеткЫказдЫ туралы айтады, бул олардын санасынын иррационалдылытынын салдары эсерiнен болып табылады. Онын ой-ынша «Орыс менталитетi котамнын кукыктык мэдениетiнiн кундылыктарын жеткЫкл тYр-де кабылдамайды, ол кукыктык мэдениеттен, адам кукыктары, жеке тултанын кукыктык автономиясы сиякты жалпы адамзаттык кун-дылыктары мен катидаларынан алшактайды. Бул элеуметтiк-кукыктык кундылыктардын ресейлiк менталитет Yшiн дэстYрлi болмауы себебiнен орын алады. Олар орыс санасына «жаттытымен» жэне акылта сыйымсыз бо-луымен тYсiндiрiледi» [5, 39-б.]. Дегенмен, осы уакытка дейiн адамдардын кукыктык мшез-кулкына рухани мэдениеттiн эсерiн аныктаудын эмбебап шешiмдерi жок екендь гiн айт еткен эдшетл болады.

Котамдык санадан ерекшелЫ менталдык адамдардын дэстYрлi iргелi кезкарастарынын жиынтыты ретiнде эрекет етедь Ятни, мэселе мазмунда емес, жеке тулталардын ойлау об-разында, баскаша айтканда, ненi ойлайты-нында емес, калай жасайтынында, коршатан ортаны калай кабылдап, эрекет ететiнiнде. Менталитет котамдык сананын массасы-нын азтантай белЫн курай отырып, баталау тэсiлдерiнiн жиынтыты, езiнiн табити жэне элеуметтiк ортасын сезiну, котамдык сананын фундамента ретiнде манызды [6, 221-б.].

Менталитет бул ^теген элеуметик-мэ-дени факторлардын эсершен адамдардын KYнделiктi iс-эрекетiнiн барысында тари-хи ;алыптас;ан элеуметтiк субъектiлердiн мiнез-кулкынын мен санасынын тура;ты стереотиптерiнiн жиынтыгы. Менталитет-тiн ерекшелiгi KYнделiктi таршЫкте автома-тизмге дейiн жеткiзiлген эдеттердi ;алып-тастыру. Бул эдеттер, ойлауды жэне тYсiн-дiрудi ;ажет етпейдь Менталды; симбол жэне мэтiндерде мршю табатын шогырлан-дырылган ойды гана емес, сонымен бiрге, дYниетанымнын бейнеленбеген тэсшдерш ;амтиды [6, 221-б.].

Когамньщ рухани дYниесiнiн ^у^ы^ты; саласы ;у;ы;ты; менталитетпен органи-калы; тYPде толыщтырылады. Ку^ы^ты; менталитет осы ^у^ы^ты; саланын iшiнде, онын негiзгi, iргелi жэне ЖYЙе ;ураушы бас-тамасы болып табылады.

К¥;ы;ты; менталитеттiн ;алыптасуы-на эр тYрлi элеуметтiк нормалар, адамдардын мiнез-кулкын реттейтiн ;агидалар, зандардын мазмуны eз эсерiн типзедь Сол себептен, ^у^ы^ты; менталитеттiн дурыс нормативтiк ^у^ы^ты; ;амтамасыз етiлуi, оны тиiмдi ;алыптастыруда манызды рeл ат;арады. Ку^ы^ты; мэдениет жэне ^у^ы^ты; сананын денгейi белгiлi бiр дэре-жеде ;огамдагы ^у^ы^ты; менталитетке эсерiн тигiзедi жэне оган тэуелдi болады. Осы орайда, ^у^ы^ты; мэдениеттi жэне ;у;ы;ты; сананы ;алыптастыру мен дамы-ту ;у;ы; тасымалдаушыларынын ментали-тетш, тутастай менталды; денгейiн сапалы тYPде жангыртпай мYмкiн емес.

Элемдеп дамыган елдердегi ^у^ы^ты; мэдениет, тутастай ;у;ы;ты; менталитет туралы айта кеткен жeн. Мысалы, отыз жыл шамасында Yшiншi елдер ;атарынан бiрiншi елдер ;атар елдерiне eткен Синга-пурды атап eтуге болады. Бул мемлекеттщ дамыган елдер ;атар ;осылуында сeзсiз ^у^ы^ты; ЖYЙенi де жангыртуы да орасан зор рeл ат;арды. Зандар мен к;ук;ык;тьщ ЖYЙе-нiн даму жолы кeп жагдайда, ;огамдагы зандардын ойнайтын рeлiне тэуелдi болады. Зандарга деген ^з^арас бiршама бeлiгiнде 1959-1990 жылдар аралыгында Сингапур-дын премьер-минис^ болган зангер Ли Куанмен ;алыптастырылды. Сингапурлы; тургынын басты ерекшелiгi ол ;огам MYД-десiн жеке адам мYДдесiнен жогары ;оятын дэстYрлi азиялы; ;ундылы;тар ЖYЙесi-нен туындайды. Ен бастысы, Сингапурлы; ;у;ы;ты; ЖYЙе ултты; эдет-гурыптары мен ;ундылы;тарга сэйкес келмейтш батысты;

шектеулер мен агылшын нормаларынан арылды [7]. Сингапурлы; ;у;ы;ты; ЖYЙенiн даму YPДiсi мен eзiндiк ерекшелiктерi бул елдегi ;у;ы;ты; ЖYЙенiн, онын манызды элементтерi ;у;ы;ты; сана жэне ^у^ы^ты; мэдениет, жалпы ;у;ы;ты; менталитеттщ тиiмдi жетiлгендiгi туралы айтуга болады. Бастысы, азиялы; жэне кенестiк ^у^ы^ты; дэстYрлердiн бiздiн ;огамдагы тутастай ур-па;тардын санасы eзiнiн елеулi эсерш ;ал-дыруына ;арамастан, мемлекет тарапынан ^у^ы; Yстемдiлiгi мен заннын билiгiн ;а-лыптастыруга багытталган ЖYЙелi жумыс азаматтардын ^у^ы^ты; менталитетiн он багытта жетiлдiруге мYмкiндiк беретiнiне тагы бiр дэлел екендiгiн кeре аламыз.

АКШ-тагы ;у;ы;ты; мэдениет пен аза-матты; тэрбиенiн тарихы американды; непзш ;алаушылар: Джордж Вашингтон, Джон Адамс, Джеймс Мэдисон, Томас Джефферсон, Джордж Мунро, Бенджамин Франклин, Александр Гамильтон, Томас Пэйн есiмдерiмен тыгыз байланысты. Олар-дын барлыгы eз елшщ гYлденуi тек бiр гана шартпен - азаматтары дурыс тэрбиеленген жагдайда гана болатынына сендi.

Американды; азаматты; бiлiм беру eзiнiн табыстылыгын азаматты; белсендiлiкпен, Е патриотизммен ултты; бiрегейлiктi ;а- о лыптастыруда кeрсеттi, муны 1835 жылы К Алексис де Токвиль eзшщ «Америкадагы ^ демократия» енбегшде атап eткен, амери- С канды;тардын демократняга деген адал- о дыгын жогары багалады. Оган американды; о азаматтардын саяси ЖYЙеге ену^ эсiресе 3 эртYPлi бiрлестiктерге мYше болуы ерекше К эсер ;алдырды. Алексис де Токвильдi амери- Н канды;тардын Отанга деген CYЙiспеншiлiгi а де ;ызы;тырды, ол оны парасатты патрио- е тизм деп атады [8, 342-б.]. Осы тургыда Ь американды; тэжiрибенi бiздiн елiмiзде аза- о матты; жэне ;у;ы;ты; бШм беру ЖYЙесiн > ;алыптастыруда терещрек зерделеу ;ажет ^ деп пайымдаймыз. Сeзсiз, азаматты; жэне > патриотты; сана сезiмдi тэрбиелеу азамат- © тардын ^у^ы^ты; мэдениетi мен ;у;ы;ты; о санасын ;алыптастыруда он эсерш типзедь 1

Ку;ы;ты; менталитеттi нормативтш ф ;амтамасыз етiлуiн жетiлдiру мэселесш р ;арастырган кезде кейбiр батысты; тужы- > рымдамалары мен эдюнамасын атап eткен "1 жeн. Ку;ы;ты; сананын дамуын eлшеудiн р теориялы; базасы болып табылатын аме- № риканды; галым Л. Колбергтiн моральды; ( даму тужырымдамасы ;ызы;ты. Ол Yш ден- 1) гейден туратын моральды; дамудын алты 0 кезещн бeлiп ;арастырды. 1-денгейде нор- 3

малар, кукыктык ережелер адамдар Yшiн сырткы, жат жэне жазалану Yрейi негiзiнде оларды сактайды, 2-денгейде адамдар ереже-лердi сактауды, когамда кабылданган стерео-типтерге сэйкес келущ калайды, сенiм, кур-мет жэне лоялдылык катынастарына умты-лады, 3-денгейдi ересектердiн аз белЫ жэне 20 жастан асканда гана жетедi. Тек осы ден-гейде жогаргы алтыншы кезенде гана зандар мен ережелердi сактау кажеттiлiгi шю этика-лык кагидалармен - ар ожданмен аныктала-ды. Осыган орай, жогаргы этикалык кагида-ларды сактау моральдык дамудын ен жетiлген кезещ болып табылады. Зан эдiлдiлiк жэне тендж кагидаларына кайшы келген жагдайда гана, адам зандарга емес, кагидаларга сэйкес iс эрекет жасауга кукылы [9].

Аталган денгейлер мен кезендерд1 кукыктык менталитетке катысты келесiдей нактылауга болады. Бiрiншi денгейде зандар кылмыстылыктан сактайды, азаматтардын каушаздЫн камтамасыз етедi деп тужы-рымдайтындар орналасады; екiншi денгейде зандар когамдык тэртiптi камтамасыз етедi, оны анархияны болдырмау Yшiн сактау керек, зан эдшетаз болса да оны консти-туциялык жолмен KYшiн жойганга дешн £ сактау керек деп есептейтшдер орналасады.

Yшiншi денгей ол заншыгарушылык денгей. — Ол денгейге жеткендер элеуметтiк тэртiп Л кундылыктары мен жалпы адамзаттык этика, накты зандар мен эдшеттЫк кагидала-| ры арасындагы айырмашылыкты сезiнедi ^ [9]. Сонымен бiрге, маглуматтарды жинау ^ жэне нэтижелердi ендеу сипаты бойынша

0 Колбергтщ эдiснаманы тэн моральдык мш-

1 деттердi шешудiн талдауынан ерекшеле-нетiн Тапп эдiснамасын айтуга болады, ол

§ элеуметлк-психологиялыкка жатады. Тапп ш калыптаскан жагдайда элеуметтiк психоло-гиялык багыт негурлым перспектива екенiн ^ атап керсеттi [10].

ш 2020 жылы кукыктык мэдениетл елшеу о женiнде Академик Э.Куагбеков атындагы 5 Халыктар достыгы университетшщ эр тYр-5 лi мамандыктар мен курстагы 486 студенл-о нен сауалнама эдiсi аркылы сухбат алынды. о Сауалнама нэтижесiнде, суралгандардын 43,3% кукыктык мэдениеттi емiрлiк кажет, ^ респонденттердiн 35.1% тэжiрибе Yшiн ете н кажет деп жауап берген. Алайда, студент-н тердiн 20,7% казiргi емiрде кукыктык мэ-^ дениет аз кемектеседi деп есептейдi [11]. ^ Будан керш отырганымыздай, эрбiр бесiншi студент кукыктык нигилизмнiн бар екенд^ <¡3 гiн керсеттi. Сонымен бiрге, респонденттер-ш ге кукыктын когам емiрiндегi басты функ-

циялары туралы ойларын бiлуге катысты сурак койылды. Олардын Yштен бiрi кукык адамдардын ЖYрiс турысын реттейдi (29,8%), 21,5% экономикалык катынастарды реттейдi, 19,2% кукык жалпыадами кундылыктарды курайды, 14,8% «кекжиектi кенейтедi» жэне 14,7% когамнын саяси курылымын бекiтедi деп жауап берген. Кукык студенттерге когам-нын барлык саласында жеке тулгалардын ЖYрiс турысын реттейтш басты механизм, жэне де жалпыадами кундылыктарды калып-тастырудын кайнар кездерiнiн бiрi болып табылады [11]. Будан, студенттерде кукыктын реттеушЫк жэне коргаушылык функцияла-рынын маныздылыгын жалпы тYсiнушiлiгi мен сезiнушiлiгi бар екендЫ туралы коры-тынды жасауга болады.

Елiмiзде ЖYргiзiлген сауалнамага сэйкес, респонденттердщ 23,6% пайызы эйелдерд1 куштеп алып кашу кубылысын он немесе бейтарап багалайды. Ал казакстандыктар-дын 54% пайызы гана егерде кызды онын келiсiмiнсiз алып кашса, ол кетуi керек жэне кукык коргау органдарына ЖYгiнуi тиiс деп есептейдь Респонденттердiн 11,7% пайызы ол калуы керек жэне алып кашкан адамга турмыска шыгуы керек деп есептейдь 18,4% казакстандыктар ол кетуi керек жэне кукык коргау органдарына хабарламауы тиiс деп есептейдi [12].

Бiздiн ойымызша, кукыктык ментали-теттiн нормативтж кукыктык камтамасыз етiлуi адамдарда кукыкка, адам кукыкта-ры жэне бостандыктарына, кукыктык мш-деттерге деген жауапты эрi саналы карым катынасты калыптастыруга мYмкiндiк бе-редi. Кукыктык менталитет статикалык угым емес, керiсiнше, сананын аз езгеретiн курылымы болуына карамастан арнайы эзiрленген жагдайлар непзшде онын дамуы мен езгеруi мYмкiн екендiгiн байкауга болады. Бул жагдайлар оку багдарламаларын, элеуметтiк-мэдени ю шараларды, кукыктык бiлiм, кукыктык кемектщ эр тYрлi нысанда-рын жэне т.б. камтуы мYмкiн.

Кукыктык менталитет нормативтiк кукыктык камтамасыз етудiн непзп максаты азаматтардын кукык жэне кукыктык мэдени-етке деген саналы карым катынасын калып-тастыру болып табылады. Бул азаматтардын кукыктык сауаттылытын кетерiп коймай, тутастай мемлекеттiк билiктi жэне кукыктык тэртши нытайтута жатдай жасайды.

Кукыктык менталитеттщ нормативтiк камтамасыз етiлуiнiн керШа ретiнде аза-маттардын кукыктык ЖYрiс турысын рет-тейтiн эртYрлi зандар мен нормативтж

кукыктык актшерд1, багдарламалык кужат-тарды, кукыктык бЫм беру бойынша оку багдарламаларын жэне азаматтардын кукыктык сауаттылыгы мен кукыктык мэде-ниетш кетеруге багытталган элеуметик-мэ-дени ic шаралар ЖYЙесiн айтуга болады. БYгiн де ел1м1зде азаматтардын, кукыктык менталитетшщ есушщ онды езгерютерш байкауга болады. Мысалы, азаматтардын кеп белЫ ез кукыктарын коргау максатын-да соттарга ЖYгiнуде, мемлекетш органдар жэне когам сыбайлас жемкорлыкка карсы KYреcте жэне кукыктык мемлекети ныгай-туда белсенд1 жумыстар аткаруда.

Кукыктык менталитет азаматтык когам-мен мемлекеттщ сапалы дамуынын манызды аспекла болып табылады. Ол азаматтардын ел1м1здщ зандарынын мэнщ тYciну мен кур-меттеудц ез кукыктары мен бостандыктарын коргай бшуд1, езгелердщ кукыктары мен мудделерш курметтеуд1 бiлдiредi. Осы се-бептен де, кукыктык менталитет когам ем1р1 мен мэдениетшщ ажырамас белнг болуы ушш тшси нормативт1к реттеуд1 кажет етедь

Каз1рп уакытта азаматтардын когамдык ютерд1 баскаруга араласу YДерici жиелей xy-суде. Олардын шшде азаматтардын эз1рленш жаткан зан жэне езге нормативтж актiлер жо-баларына когамдык тк1р бiлдiруi ерекше назар аудартады. Азаматтардын нормашыгар-машылык процестершде катысуы когамдык гылымдарда делибералды (кенесш1) демок-ратиянын куралы ретшде карастырылады, онын теориялык непздерш Юрген Хабермас (Jürgen Habermas) [13], Роберт Даль (Robert Dahl) [14], Дэвид Труман (David Truman) [15] жэне тагы баска б1ркатар авторлар тужырымдады. Осы орайда, азаматтардын кукыктык менталитетш ныгайтуда олардын кукыкшыгармашылык процеске, онын imrn-де, электрондык нормашыгармашылыкка колжет1мдЫп мен белcендiлiгiн арттыру манызды болып табылады.

Кукыктык менталитеттщ калыптасуы-на жалпы кукыктык ЖYЙенщ, онын шшде когамдагы аса манызды рел аткаратын кей-б1р норматикик кукыктык актшердщ эсерш жэне олардын маныздылыгын атап еткен жен. Эрине, эр нормативтш кукыктык ак-тшщ ез максаты мен мшдеттер1 бар, деген-мен, олардын кебю1 эмбебаптык сипатка ие, сэйкесшше, белгiлi б1р денгейде когам жэне азаматтардын кукъктык менталитетше эсер

етуде eзiндiк функцияларды ЖYзеге асырады.

Казакстандагы кукыктык менталитети ;а-лыптастыру мен дамытудын манызды факторы 1995 жылы бYкiлхалыктык референдумда кабылданган Конституция болды2. Конституция адам ;у;ы;тары мен бостанды;тарына, дiни еркiндiлiктi, сeз бостандыгын, бейбгг жиналыстар жасауга жэне eзге де азаматтык кукыктарга еркiндiк бередi. Ол Казакстан-нын кукыктык мемлекет ретшдеп кукыктык мэртебесiн аныктайды, бул дегенiмiз, барлык мемлекеттiк жэне когамды; катынастар зан негiзiнде жасалынатынын бiлдiредi.

Конституциянын ;абылдануына ;ара-мастан, Казакстан мемлекетiне азаматтардын кукыктык менталитета мен кукыктык мэдениеин ныгайту Yшiн бiр талай шаруа-лар ат;арылуы ;ажет. Атап айт;анда, занна-маны жэне сот ЖYЙесiн Yнемi жет1вдру, тургындардын барлык кабатына кукыктык кeмектiн колжетiмдiлiгiн камтамасыз ету, азаматтардын кукыктык сауаттылыгын м-теру жэне т.б. ЖYЙелi тYPде ЖYргiзiлуi керек.

Казакстан Республикасы Конституциясы-нын 1-бабында Казакстан Республикасы eзiн демократиялы;, зайырлы, ;у;ы;ты; жэне элеуметтiк мемлекет ретшде орныктырады, онын ен ;ымбат ;азынасы - адам жэне адам-нын eмiрi, кукыктары мен бостандыктары деп кeрсетiлген. Конституциянын 12-ба-бынын 2-тармагына сэйкес, адам кукыктары мен бостандыктары эрюмге тумысынан жазылган, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, зандар мен eзге де нормативтiк кукыктык актшердщ мазмуны мен колданылуы осыган карай аныкталады. Ягни нормативтiк кукыктык актшердщ мазмуны адам кукыктары мен бостандыктарын камтамасыз етуге багытта-луы тиiс. Бул норма кукыкшыгармашылык процесшде адам жэне азаматтын кукыктары мен бостандыктарынын булжытпай камта-масыз етiлуi мен ЖYзеге асырылуына да и-келей эсерiн тигiзедi. Ал бул eз кезегiнде, азаматтардын кукыктык менталитетше он эсерiн тигiзiп, кукыкка деген кeзкарасы мен карым катынасын жаксартады.

Кукыктык менталитети нормативтш кукыктык камтамасыз етiлуiнде Казакстан Республикасынын 2030 жылга дейiнгi ар-налган кукыктык саясат тужырымдамасы да манызды функция аткарады3. Аталган тужы-рымдама кукыктык насихат пен кукыктык

го m

0 ч

1

s

И I

О

>

З А

0

1 О Д А

сг

О

ГО А

ZI

А

го о го

о

I ©

о

"D

s А

JZ

"О

2 Казахстан Республикасыныц 1995 жылы 30 тамызда республикальщ референдумда цабылданган Конституциясы. Казахстан Республикасыныц 2022 жьыгы 17 цыркYйектегi № 142-VIIКРЗ Зацьтен енгiзiлген взгерктер мен толыцты-рулар жагдайы бойынша //https://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_(ЖYгiну кунг. 18.03.2023)

3 Казахстан Республикасыныц 2030 жылга дейiнгi кезецге арналган цуцыцтыц саясат тужырьтдамасы. Казахстан

ho о ho

со

со см о см

о.

<

о.

0 ©

1

О ш О ш

с

<

ш н

о .0

<

О

О <

со <

н

>

бШм беруге байланысты жоспарлы жумыс-ты жалгастыру кажеттiлiгi аталып еткен. Осы орайда, мемлекетик органдар ез кузы-ретi шегiнде осы багытта ЖYЙелi жумыс жасауы, сондай-ак кукыктык насихаттын эртYрлi нысандарын атап айтканда тиiстi акпаратты букаралык акпарат куралдарын-да тарату, кукыктык тэрбие мен кукыктык бiлiм беру мэселелерi бойынша кажетт iс-шаралар еткiзу аркылы кабылданатын нормативтiк кукыктык актiлердiн негiзгi ережелерi туралы хабардар ету кажет.

«Мемлекетик жастар саясаты туралы» Казакстан Республикасы Заны жастардын кукыктык мэдениет мен менталитетiн ка-лыптастыруда манызды рел ойнайды4. Осы Заннын 3-бабында мемлекеттiк жастар сая-сатынын максаты жастардын рухани, мэде-ни, бЫм алып, кэсiби жэне дене бтмшщ толыкканды дамуы, шешiмдер кабылдау процесше катысуы, ойдагыдай элеуметте-нуi жэне олардын элеуетiн елдi одан эрi да-мытуга багыттау Yшiн жагдайлар жасау деп керсетiлген. Бiздiн ойымызша, жастар саяса-тынын максаты ретшде жастарды кукыктык тэрбиелеу мен оларга кукыктык бiлiм беруде керсетiлуi керек. Бул шара кукыктык тэрбие-леудщ Yздiксiздiгiн, жастарда кукыктык менталитета калыптастырудын маныздылыгын керсетер едi. Сонымен катар, аталган занга сэйкес мемлекетик жастар саясатынын не-гiзгi багыттарынын бiрi кукыктык мэдени-ет денгешн арттыру, сыбайлас жемкорлык керiнiстерiне тезбеушЫкке тэрбиелеу бо-лып табылады. Дегенмен, занда жастарды кукыктык тэрбиелеудiн накты кешендi тепк-терi, нысандары жэне ынталандыру шарала-рын керсету максатында тиiстi толыктыру-лар енгiзудi кажет етедь

«Кукыктык актiлер туралы» Казакстан Республикасы Занына сэйкес, нормативтiк кукыктык актшер жобалары «ашык НКА» порталында орналастырылады5. Оган сэйкес кез келген азаматтар мен уйымдар нормативик кукыктык актiлер жобалары бойынша ез усыныстары мен ескертулерiн усына алады. Осы Занда бiршама денгейде азаматтардын нормашыгармашылык проце-ске катысуына кукыктык жагдайлар жаса-лынган. Дегенмен, нормашыгармашылык кызмет онымен кэсiби тYрде айналысатын

мамандардын кызмет аланы, онда кепшшж резонанс тудыратын нормативтiк актiлердi кабылдау кезшде гана белсендiлiк таныта-тыны жасырын емес. Мэселе нормативтiк актiлердi эзiрлеу, кабылдау процесiне азаматтардын кен белiгiн кызыктыру жэне тарту, сол аркылы жогарыда керсетiлген тенденцияны езгерту болып табылады. Кукыкшыгармашылык кызметке азаматтар-ды кенiнен тарту олардын кукыктык мента-литетiне он эсерш тигiзетiнi сезсiз.

Нэтижелер1

Кукыктык менталитеттщ нормативтiк кукыктык камтамасыз етшушщ маныз-дылыгы мен кажеттiлiгi тек заннамада бекiтiл-ген кукыктык ережелер мен нормалар адам жэне азаматтардын кукыктары мен бостан-дыктарын коргауга жэне кукыктык мемле-кеттiн тиiстi денгейде кызмет етуш камтамасыз етуге септiгiн тигiзетiндiгiмен тiкелей байланысты. Сонымен бiрге, бул азаматтардын мемелекетке, сот жэне кукыктык ж'ртеге деген сешмш ныгашута мумкiндiк бередi.

Кукыктык менталитеттщ нормативик кукыктык камтамасыз етшуш келесi шара-лармен сабактастыкта жургiзiлуi усынылады:

1. Заннаманы эрдайым жет1вдру. Зандар накты жэне тYсiнiктi болуы керек, жэне ха-лыкаралык стандарттарга сэйкес келуi тиiс. Сонымен бiрге, заннама барлык азаматтарга, онын шшде, тургындардын аз камтылган белiгiне колжетiмдi болуы керек.

2. Кукыктык сауаттылыкты камтамасыз ету. Азаматтарга зандар мен ез кукыктарын тYсiнуге жэне курметтеуге, ездерiнiн мYдде-лерiн сотта коргауды YЙретуге кемектесетiн арнайы кукыктык окыту багдарламалары эзiрленiп, тэжiрибеге енпз1^ керек.

3. Сот ЖYЙесiнiн дамуы. Сот ЖYЙесi тэуелсiз болуы керек жэне iстердi карауда эдiлеттiлiктi камтамасыз етуi керек. Ол азаматтардын барлыгына элеуметтiк мэртебес немесе материалдык жагдайына карамастан KOлжетiмдi болуы кажет.

4. Сыбайлас жемкорлыкка карсы ^рес. Кукыктык мемлекет жэне когам-нын кукыктык менталитетiне кауiптiн бiрi сыбайлас жемкорлык болып табылады. 0мiрдiн барлык саласында, онын iшiнде, сот ЖYЙесiнде, мемлекеттiк органдар жэне

о

п:

^

п: н

о

ш ш

Республикасы Президентнц 2021 жылгы 15 щазандагы № 674 Жарлыгы. //https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U2100000674_ Жгту куни 18.03.2023)

4 «Мемлекеттж жастар саясаты туралы» Казащстан Республикасыныц 2015 жьыгы 9 ащпандагы № 285-У Зацы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000285 _Жгту куни 18.03.2023)

5 Кщыщтыщ актыер туралы» Казахстан Республикасыныц 2016 жылгы 6 сэуiрдегi № 480-УЗРКЗацы //https://adilet. zan.kz/kaz/docs/Z1600000480JЖYгiну кунг. 18.03.2023)

бизнесте сыбайлас жемкорлыкка карсы ша-раларды ^шейту кажет.

5. Жастардын кукыктык менталитетш дамыту. Бул когамдагы кукыктык мэдениет жэне кукыктык сананы кeтерудiн маныз-ды эрi тиiмдi жолы. Жастарда зандар мен ережелердi тYсiну жэне сактау, баска аза-маттардын кукыктары мен бостандыкта-рын курметтеу, eз iс эрекетiне жауапкер-шЫкп сезiну менталитетiн калыптастыру кукыктын реттеушЫк рeлiн кeтеруде маныз-ды рeл аткарады.

6. Кукыктык бiлiмнiн арнайы курстары мен сабактары. Мектеп жэне жогары оку орындарында оку процеа кезiнде кукыктык мэселелерге арналган арнайы сабактар мен курстарды ендiруге болады. Сонымен бiрге, бала ба;ша, мектеп жэне баска да оку меке-мелершде кукыктык менталитеттi калыптас-тыруга багытталган косымша оку сабактары уйымдастыра алады.

7. Акпаратты; компаниялар мен iс ша-ралар. Жастар уйымы, Yкiметтiк емес курылымдар, когамды; уйымдар кукык мэселелерiне арналган эр тYрлi акпараттык iс шараларды уйымдастыруы тиiс. Осылай-ша, жастарда кукыктык менталитети дамыту когамдагы кукык мэдениетш калыпта-стыру мен азаматтык тэрбиелеудiн манызды элементi болып табылады.

Бiздiн ойымызша, кукыктык ментали-теттщ нормативтiк кукыктык камтамасыз етiлуi жеке тулганын жэне тутастай когам-нын кукыктык мэдениетi мен кукыктык са-насын дамытуга, кукык кагидаларына сэй-кес келетiн ЖYрiс турысты камтамасыз етуге негiз болады. Бул мемлекет алдында турган KYн тэртiбiндегi манызды мэселелердщ бiрi, кукыктык мэдениет жэне кукыктык сана-ны ЖYЙелi тиiмдi калыптастыруга, олардын денгейiн кeтеруге жэне дамытуга елеуш эсерiн тигiзедi.

Корытынды

Кукыктык менталитеттiн нормативтiк кукыктык камтамасыз етiлуiн жетiлдiру мэселесi карастырылган кезде елiмiздiн кукыктык ЖYЙесiнiн курылымы мен сипа-тына назарга алынуы кажет. Мэселе, бул

жерде кукыктык менталитетке катысты арнайы зан немесе баска да бiр нормативтiк аки кабылдауда емес. Кукыктык менталитет феномеш толыкканды зерттелмей жэне оны калыптастырудын накты тэжiрибелiк шаралары аныкталмай, мундай актiнiн ка-былдануы элi ертерек. Алайда, мемлекет тарапынан болашакта кандайда бiр багдар-ламалы; кужат кабылданган жагдайда, ол кукыктык менталитетпен катар кукыктык мэдениет жэне кукыктык сананы калыпта-стыруга жэне дамытуга багытталган ереже-лер мен тэжiрибелiк iс шаралардын кешенд1 ЖYЙесiн камтуы тиiс.

Сонымен катар, колданыстагы заннамага, атап айтканда, «Кукыктык актшер туралы», «Жастар саясаты туралы», кодекстерге жэне тагы баска нормативтiк кукыктык акшерге кукыктык менталитеттiн тэжiрибелiк ;а-жеттi ерекшелiктерiн ескеруге багытталган нормалар мен ережелердщ жобалары когам eкiлдерiнiн кен бeлiгiмен жэне тиiстi са-рапшы мамандармен егжей тегжейлi талкы-ланганнан кейiн кузыреттi органдармен ;а-растырылуы керек деп пайымдаймыз.

Корыта келгенде, кукыктык ментали-теттiн нормативтiк кукыктык камтамасыз етшу^ сондай а; кукыктык ЖYЙенiн жэне жалпы когамды; процестердiн кукыктык менталитети калыптастыруга эсерiн аныктау теренiрек жэне жан жакты талдау мен зерделеудi кажет етедь Кукыктык ЖYЙе-ге бiркелкi енгiзiлген жэне тиiстi тYPде нор-мативтiк камтамасыз етiлген жагдайда гана когамда кукыктык менталитеттiн тиiмдi ;а-лыптасуы мен дамуы туралы айтуга болады. Тулга санасынын терен кабатында жаткан психикалы; менталды; денгешне он эсер ету аркылы онын кукыктык санасын ка-лыптастыруга, сол аркылы кукыктык мэде-ниетiн жогарылатуга жагдай жасалынады. Бул eз кезегiнде, азаматтардын санасына кукык Yстемдiк ететiн когам жагдайында кукыктык менталитеттi калыптастырудын, оны тиюи тYPде жэне нысанда нормативпк кукыктык камтамасыз ету мен кукыктык реттеудщ манызы зор екендiгiн ^рсетедь

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Ануфриева Б.А., Лесная Л.В. Российский менталитет как социально-политический и духовный феномен //Социальнополитический журнал. — 1997. — № 3. - С. 16-27.

2. Мурунова А.В. Правовой менталитет и правовая идеология как структурные элементы правосознания [Электронныйресурс] //http://www.consultant.ru/_(Дата обращения: 18.03.2023)

3. Гуляйхин В.Н. Правовой менталитет российских граждан //Юридические исследования. - 2012. - № 4. - С. 108 -133.

го m

0 ч

s

И

1

О

>

З А

0

1 О Д А

сг

О

ГО А

Z1

А

го о го

о

I ©

о

"D

ш А

JZ

"D

ho о ho

со

со

CN

о

CN

о ^

н

о

ш ш

4. Ястребицкая А.Л. История культуры Лев Платонович Карсавин: у истоков исторической антропологии в России // Диалог со временем: историки в меняющемся мире. - М.: ИВИ РАН, 1996. - С. 35-68.

5. Байниязов Р.С. Правосознание и российский правовой менталитет // Правоведение. 2000. - № 1. - С. 37-40.

6. Меняйло Д.В., Меняйло Л.Н., Иванова Ю.А. Понятие «Правовой менталитет в работах отечественных ученых» // Вестник Московского университета МВД России. - 2018. - №2 -C. 219-222.

7. Eugene K. B. TAN. Law and Values in Governance: The Singapore Way //ink.library.smu.edu. sg_(Дата обращения: 18.05.2023).

8. А. де Токвиль. Демократия в Америке // http://www.civisbook.ru. _(Дата обращения: 18.05.2023).

9.Kohlberg L. Moral stages and moralisation // Moral development and behavior. Holt, Rinehart & Winston. N.Y., 1977. - P. 31-53.

10.Tapp J.L., Kohlberg L. Developing senses of law and legal justice //Law, justice and the individual in society. N.Y., 1977. - P. 89-105.

11. Айменов А.Ж. Правовая культура в представлениях и практика студенчества Казахстана // https://cyberleninka.ru/article/n/pravovaya-kultura-v-predstavleniyah-i-praktikah-studenchestva-kazahstana (Дата обращения: 18.05.2023).

12. Анастасия Прилепская. Почти половина казахстанцев не считают преступлением похищение девушки//https://www.zakon.kz/6386373_(Дата обращения: 18.03.2023).

13. Habermas J. Between Facts and Norms: Contributions to a Discourse Theory of Law and Democracy. -Cambridge, MA: MIT Press, 1996.

14. Dahl R. Who Governs? -New Haven: Yale University Press, 1961.

15 .Truman D. The Governmental Process: Political Interests and Public Opinion. -New York: Knopf, 1960.

REFERENCES

1. Anufrieva B.A., Lesnaja L.V. Rossijskij mentalitet kak social'no-politicheskij i duhovnyj fenomen ^ // Social 'nopoliticheskij zhurnal. — 1997. — № 3. - S.16-27.

2. Murunova A.V. Pravovoj mentalitet i pravovaja ideologija kakstrukturnye elementypravosoznanija cl [Elektronnyj resurs] //http://www.consultant.ru/_Jaccessed: 18.03.2023)

1 3. Guljajhin V.N. Pravovoj mentalitet rossijskih grazhdan // Yuridicheskie issledovanija. - 2012. -№ 4. - S. 108 -133.

S: 4. Jastrebickaja A.L. Istorija kul'tury LevPlatonovich Karsavin: u istokov istoricheskoj antropologii e v Rossii //Dialog so vremenem: istoriki v menjayushchemsja mire. - M.: IVI RAN, 1996. - S. 35-68. ! 5. Bajnijazov R.S. Pravosoznanie i rossijskij pravovoj mentalitet //Pravovedenie. 2000. - № 1. - S. 37-40.

6. Menjajlo D.V., Menjajlo L.N., Ivanova YU.A. Ponjatie «Pravovoj mentalitet v rabotah otechestvennyh uchenyh» // Vestnik Moskovskogo universiteta MVD Rossii. - 2018. - №2 - C. 219-222.

7. Eugene K. B. TAN. Law and Values in Governance: The Singapore Way //ink.library.smu.edu. sg_( accessed:18.05.2023).

8. A. de Tokvil'. Demokratiya v Amerike//http://www.civisbook.ru. _(accessed: 18.05.2023).

9. Kohlberg L. Moral stages and moralisation // Moral development and behavior. Holt, Rinehart & Winston. N.Y., 1977. P. 31-53.

10.Tapp J.L., Kohlberg L. Developing senses of law and legal justice //Law, justice and the individual in society.. N.Y., 1977. P. 89-105.

11. Ajmenov A.ZH. Pravovaya kul'tura v predstavleniyah i praktika studenchestva Kazahstana//

<

ч о л

о ^

о! https://cyberleninka.ru/article/n/pravovaya-kultura-v-predstavleniyah-i-praktikah-studenchestva <

kazahstana (accessed: 18.05.2023).

12. Anastasija Prilepskaja. Pochti polovina kazahstancev ne schitayutprestupleniem pohishchenie devushki//https://www.zakon.kz/6386373_(accessed: 18.03.2023)

13. Habermas J. Between Facts and Norms: Contributions to a Discourse Theory of Law and Democracy. -Cambridge, MA: MIT Press, 1996.

14. Dahl R. Who Governs? -New Haven: Yale University Press, 1961.

15. Truman D. The Governmental Process: Political Interests and Public Opinion. -New York: Knopf, 1960.