11АДАМ БОЛМЫСЫНЫЦ ЭКЗИСТЕНЦИЯСЫНДАГЫ ЕРК1НД1К ПЕН
ЖАУАПКЕРШ1Л1К
М. К. Танатарова, Ж. А. Мендикулова
М.Эуезов атындагы О^У, окытушы, магистр
Ж. А. Мендикулова, Г. Ж. EcipKen
М.Эуезов атындагы О^У, ага окьггушы [email protected]
АННОТАЦИЯ
БYгiнгi танда табиги, когамдык жэне жеке-жеке саладагы еркiндiктiц e3eKTi мэселелерш элеуметтж-философиялык шешуге заманауи элеуметтш тэжiрибенщ кен аукымды с^раныстары каралды, eйткенi б^л б1здщ кYрделi жэне даулы уакытымыз y^h ете манызды. ^огамнын дамуы еркш болмайынша MYMKiH емес, эйтпесе ол Tipi организм сиякты ауыра бастайды жэне акырында eледi. Баскаша айтканда, элеуметтiк жYйенiн дезорганизациясы мен деструктурасы процестерi артып келедi, б^л оньщ б^зылуына экеледi. Сондыктан еркiндiк салауатты когамнын eмiр CYPуiнiн кажетл формасы, ретiнде эрекет етедi. Бiрак еркщдштщ эркашан шекаралары бар б^л жауапкершшк к^былысымен байланысты. Диалектикалык байланыс пен еркшдш пен жауапкершiлiктiн езара Yлкен элеуметтiк eзгерiстер мен трансформациялар жагдайында одан эрi кYшейе тYседi. БYгiнгi танда адамзаттын eмiр CYPуi мэселелерi туындаганда, онын рухани жэне аксиологиялык перспективалары эрбiр жеке адамнын бiрегей элеуметтiк "Атом" ретiндегi болмысынын eзгеруiне байланысты, ал адамнын еркiндiгi мен адамгершшк тугастыгы, сондай-ак когамдагы еркшдш пен жауапкершiлiк мэселесi жана танымдык кeкжиектерге ие болады.
ТYЙiн сездер: Еркiндiк, жауапкершiлiк, этикалык мэселелер, к&^рп eркениет.
ANNOTATSIYA
Bugungi kunda zamonaviy ijtimoiy amaliyotning tabiiy, ijtimoiy va individual sohalardagi erkinlikning dolzarb muammolarini ijtimoiy-falsafiy hal qilish bo'yicha keng talablari ko'rib chiqilmoqda, bu bizning murakkab va ziddiyatli zamonamiz uchun juda muhimdir. Jamiyat ozod bo'lmaguncha rivojlana olmaydi, aks holda u tirik organizm kabi kasal bo'lib, oxir-oqibat o'ladi. Boshqacha qilib aytganda, ijtimoiy
April 24, 2024
641
tuzumning tartibsizlik va vayron bo'lish jarayonlari kuchayib, uning buzilishiga olib keladi. Binobarin, Ozodlik sog'lom jamiyat uchun zaruriy mavjudlik shaklidir. Ammo erkinlik har doim javobgarlik fenomeni bilan chegaralanadi. Erkinlik va mas'uliyat o'rtasidagi dialektik bog'liqlik katta ijtimoiy o'zgarishlar va o'zgarishlar sharoitida yanada mustahkamlanadi. Bugungi kunda inson mavjudligi muammolari yuzaga kelganda, uning ma'naviy va qadriyat istiqbollari har bir shaxsning o'ziga xos ijtimoiy "atom" sifatida mavjudligidagi o'zgarishlarga, shuningdek, insonning erkinligi va axloqiy yaxlitligi masalasiga, shuningdek, erkinlik va erkinlik masalasiga bog'liq. jamiyatdagi mas'uliyat, yangi kognitiv ufqlarni egallash.
Kalit so'zlar: Erkinlik, mas'uliyat, axloqiy muammolar, zamonaviy sivilizatsiya.
ABSTRACT
Today, the broad requirements of modern social practice for the socio-philosophical solution of pressing problems of freedom in the natural, social and individual spheres are being considered, which is very important for our complex and contradictory times. A society cannot develop unless it is free, otherwise it will become sick, like a living organism, and eventually die. In other words, the processes of disorganization and destruction of the social system are intensifying, which leads to its destruction. Therefore, Freedom is a necessary form of existence for a healthy society. But freedom is always limited by the phenomenon of responsibility. The dialectical connection between freedom and responsibility is further strengthened in the context of major social changes and transformations. Today, when problems of human existence arise, its spiritual and value perspectives depend on changes in the existence of each person as a unique social "Atom", as well as on the question of freedom and moral integrity of man, as well as freedom and responsibility in society, acquiring new cognitive horizons.
Keywords: Freedom, responsibility, ethical problems, modern civilization.
Кдарп еркениеттщ Yдемелi дамуы жагдайында т^лганыц когамдагы рeлi барган сайын мацызды бола TYcyAe, осыган байланысты т^лганыц когам алдындагы еркiндiгi мен жayaпкершiлiгi мэселес кeтерiлyде. Философиялык мэцгшк с^рактар шшдеп аса кYPделi жэне тюр-таласка толы мэселелердщ 6ipi - еркiндiк ^гымы. Еркiндiк - адамныц ажырамас касиет^ оныц бар болу шарты. Эз болмысын барынша толык растауга ^мтыла отырып, адам еркiндiкке ^мтылады. Адам ез ерюмен бас бостандыгынан бас тарта алмайды. М^ндай бас тарту езшен бас тартуды, eзiндiк «адам» мэнш жоюды бiлдiредi. Еркiндiк -адамныц езшщ рухани жэне физикалык элеуетш iске асырудыц, к^кьщтык
April 24, 2024
642
жэне адамгершшк нормалары шенбершде e3 бетiнше эрекет етудiн кабiлетi. МYмкiндiк ^гымы б^л жагдайда адамнын жеке касиеттерш де, онын eмiр CYPУ халiн, объективтi жагдайларын да ^рсетедг Ал жауапкершiлiк - жеке адам, ^жым, когам арасындагы eзара карым катынастын оларга койылган eзара талаптарды саналы т^рде жYзеге асыру т^ргысынан обьективтi, тарихи накты сипатын ^рсететш фидософиялык - элеуметтанулык ^ым. Жеке адам кабылдай отырып, олар оынын жауапты мiнез - к^лкынын мотивациясынн iшкi негiзiне айналады, онын реттеушiсi ар - ^ждан болып табылады.[1] Т^лганы калыптастыру онын меншiгiне айналатын жауапкершiлiк сезiмiн тэрбиелеудi камтиды. Еркщдш пен жауапкершiлiк адамнын саналы эрекетшщ екi жагы. Еркiндiк жауапкершiлiктi тудырады, жауапкершiлiк еркiндiкке жетелейдi.
Еркiндiк пен жауапкершшк философияда манызды экзистенциалды ^гымдар ретiнде философия тарихында дiни, этикалык, зандылык, тарихи т^ргыдан эр кырынан карастырылып келедi. Б^л философиялык ^тымдар адам тiршiлiгiнiн маныздылыгын сипаттайды. Еркшдш пен жауапкершiлiк бакылау, сараптама, тэжiрибе жасау нэтижесiнде адам бiлiмiнiн артуына кeмектеседi. Адамнын жалпы сипаттамалары-акыл, енбек, шыгармашылык, еркiндiк жэне жауапкершiлiк. Еркщдш пен жауапкершiлiк диалектикасы жеке т^лга Yшiн тандау кенiстiгiн жасайды, ол аркылы ол eзiнiн жеке басын жYзеге асырады. Адамнын iске асырылуы оган элеуметтiк жYЙе беретiн мYмкiндiктермен байланысты. Эрине, адам эркашан еркш тандау жасай алады, бiрак жэбiрленушiнiн немесе жазалаушынын рeлiн тандау бiр бeлек, ал жогары дамыган демократиялык когамда адамга берiлетiн эртYрлi кэсштер, ^станымдар мен эрекеттер арасында тандау мYлдем баска. Осыган байланысты к&^рп замангы элеуметтiк-философиялык теорияларда эр тYрлi шешiлетiн жеке адамнын к¥кыктары мен еркщдш мэселесi eзектi болып табылады. Еркiн т^лга немесе еркiн, бeлiнбейтiн, жан-жакты жэне Yйлесiмдi дамыган т^лга деп аталатын еркiндiктi дамытудын Yшiншi сатысына жету Yшiн когам мен онын азаматтарынын эволюциясында кол жетюзшгеннен гeрi eлшеусiз кeп нэрсе кажет. М^ндай даралык, шын мэнiнде, жартылай еркiн емес, eзiнiн iшкi потенциалынын эмбебап дамуымен, адамдарды тегiстеуге жэне иесiздендiруге карама-карсы болады. Ен бастысы, еркiн даралык eз субстанциясында адамнын когамнан бостандыгы мен тэуелсiздiгiнiн eлшемi емес, элеуметтiлiктiн накты eлшемi, когаммен жэне табигатпен байланыс пен бiрлiктщ eлшемi болып табылады.
Еркiн адам eз еркiмен шешiм кабылдайды. Алайда, б^л шешiмдер мен адамнын еркш ю-эрекет баска адамдардын еркi мен ю-эрекетше, топтык жэне
April 24, 2024
643
когамдык мYДделерге каншалыкты сэйкес келедi? Осылайша, адамныц еркiндiгi мен жауапкершшп оныц болмысыныц екi езара байланысты жэне бiр-бiрiн аныктайтын сипаттамаларына айналады. Сонымен катар, aбсолюттi ерш-жiгердi жактаушылар адамныц мшез-к¥лык эрекеттерi сырткы жагдайлар мен жагдайлармен катац аныкталгандыктан, олар б^л эрекеттердiц элеyметтiк салдары Yшiн жауап бере алмайды жэне жауап бермеyi керек деп санайды. Сырткы детерминацияны сактай отырып, адамныц ерю еркш бола алмайды деп саналады: не еркiндiк, не кажеттшк. Осылайша, бYгiнде eмiр мен eлiм туралы философиялык ойлар биологияныц, медицинаныц жэне денсаулык сактаудыц дамуына байланысты туындайтын накты мэселелердi шешу Yшiн де кажет. Дегенмен, эр адамныц eмiрi мен ю-эрекетшщ мэнiн iздеy жэне табу тек жеке т^лгалык сипатта болады. [2] Элiм мен eлместiктiц мэш, оган жету жолдары сиякты, eмiрдiц мэнi мэселесiнiц минусы деп айтуга болады. Элбетте, б^л мэселелер белгш бiр eркениеттiц жетекшi рухани кезкарасына байланысты эр тYрлi шешiледi. Бiрaк адам eмiрiнiц мэнi туралы мэселе адамзаттыц шынайы, табиги-биологиялык шексiздiгiне жэне оныц акыл-ойыныц eлместiгiне, сондай-ак eмiр мен акыл-ойдыц баска формаларыныц, шексiз галамдагы баска, жерден тыс еркениеттердщ мYмкiндiгiне катысты баска жагына ие. Мэселенiц б^л ете кызыкты жагы кaзiргi гылыми жэне философиялык эдебиеттерде кызу талкылануда. Адамзаттыц космизациясы, оныц болашакта галамныц шексiз кещслгше шыгуы бiздiц уакыт туралы идеяларымыздыц кеп бeлiгiн eзгертедi, б^л адам eмiрiнiц магынасын, оныц ^зактыгын, eлiмi мен eлмейтiндiгiн жаца тYсiнyмен байланысты болады, адам мен адамзаттыц гарыштык максаты мен жayaпкершiлiгiн тYсiнyге экеледг Адам мен азаматтыц еркiндiк арасындагы айырмашылыктарды мойындау мацызды теориялык жэне практикалык мэнге ие.
Адамныц eмiршецдiгi eмiрге деген ерш-ж^ерге CYйенедi, Yнемi жеке т^лганы ныгайтуды камтиды. Окытудыц жетiлген жэне дамыган тYрi-интеллектуалды ж^мыс. Адам-б^л шексiз тiршiлiк иесi, сондыктан бiздiц кaжеттiлiктерiмiз кандай да бiр шектеулермен шектелyi керек. "Адам Неге eмiр CYредi" деген с^ракты адамзат Yнемi кояды. Кептеген философтар eмiрдiц мэнш жокка шыгарады. Адамныц eмiрi-3¥лымдык пен азаппен бiрге жYретiн теракты кYш, з^лымдык eмiрдiц мэнi бола алмайды.
Еркшдш туралы мaрксистiк тYсiнiк оныц кажеттшкпен диалектикалык езара эрекеттесyiнде волюнтaризмдi адамныц iс-эрекетiнiц еркiндiгi идеясымен де, фaтaлизмдi де жокка шыгарады, б^л оларды алдын-ала аныкталган. КYнделiктi eмiрде адамдар aбстрaктiлi кaжеттiлiктен емес, оныц накты eмiрдегi
April 24, 2024
644
жагдайлар, элеуметлк катынастар, сондай-ак максатка жету Yшiн колда бар к^ралдар тYрiнде накты тарихи iске асырылуымен бетпе-бет келетiнi белгiлi. Адамдар eмiр CYPУ жагдайларын eзгерте алмайды, б1рак олардын максаттары мен оларга жету жолдарын тандауда белгiлi бiр ерiк-жiгерi бар, eйткенi эр сэтте олардын iс-эрекеттерi Yшiн Бiр емес, бiрнеше накты мYмкiндiктер болады. Сонымен катар, олар тандалган максатка жету Yшiн каражат тандауда белгiлi бiр дэрежеде еркш. Демек, еркiндiк абсолюттi емес, салыстырмалы жэне белгiлi бiр ю-кимыл жоспарын тандау аркылы eмiрге айналады. Адамдар eздерiнiн накты мYмкiндiктерiн нег^рлым накты тYсiнедi, олар кек алу Yшiн кeбiрек каражат алады, сог^рлым еркiндiк. Б^л адам eмiрiнiн к^былысы ретiнде бостандыктын объективтi негiзi. Осылайша, кызмет н^скасын тандау осы тандаудын салдары Yшiн Yлкен моральдык жэне элеуметлк жауапкершiлiкпен Yйлеседi. Сондыктан, б^л тандау озбырлыктан ерекшеленедi, eйткенi б^л сырткы шындыктын объективтi мYмкiндiктерiнiн жэне адамнын iшкi элемiнiн субъективтi байлыгынын, онын жинакталган элеуметтiк тэжiрибесiнiн кYPделi синтезiнiн нэтижесi. Тандау процесiнде адамнын шынайы мэнi, рухани жэне адамгершшк байлыгы ашылады. Б^л ар-ождан, кадiр-касиет, ар-намыс, жауапкершiлiк жэне т. б. сиякты жеке компоненттердiн берiктiгiн сынау болып табылатын еркiн тандау. Сонымен, элеуметлк философия т^ргысынан жауапкершiлiк неш бiлдiредi? Жауапкершiлiк б^л жеке т^лга арасындагы карым-катынастын объективтi-тарихи сипатын ^рсетелн элеуметлк-философиялык ¥рым. [3] Эзара талаптарды канагаттандыру барысында калыптаскан когам, жеке т^лга жэне элеуметтiк топ. Эдетте, кызмет саласына байланысты олар саяси, к^кыктык (к^кыктык), моральдык жауапкершшкл ажыратады, ал тиiстi iс - эрекеттердщ субъектiсiне байланысты-жеке, топтык, ^жымдык жэне т.б. Жауапкершiлiк когамга, элеуметлк топка, ^жымга койылатын талаптардын нэтижесшде калыптасады. Адам игерген олар онын мшез-к^лкынын мотивациясынын негiзiне айналады. Жеке т^лганы калыптастыру онын басты касиелне айналатын жауапкершiлiк сезiмiн тэрбиелеудi камтиды. Этпелi когамдардагы ен Yлкен т^раксыздык жагдайындагы белгiлi бiр кызмет Yшiн жауапкершiлiк ерекше манызга ие, егер ен болмаганда шамалы ауыткулар (б^л жагдайда олар бiр адамнын ю-эрекел болуы мYмкiн) жагымсыз элеуметтiк бифуркацияга экелуi мYмкiн.
Еркiндiк пен жауапкершшктщ аракатынасын тYсiнудiн манызды мэселесi-адамнын ю-эрекел еркiндiгiнiн шекарасын аныктау. Еркшдш-б^л адам Yшiн негiзгi к^ВДылык, бiрак онын шекаралары, болуы керек, ол озбырлыкка, баска адамдарга зорлык-зомбылыкка айналмауы керек, ягни
April 24, 2024
645
тущынга айналмауы керек. Осылайша, бостандыктан тыс баска адамныц, элеyметтiк топтардыц жэне жалпы когамныц мYДделерi, сондай-ак когамныц eмiр CYPyiнiц табиги негiзi ретiнде табигат. ^огамда жеке адамныц ерюндт когамныц мYДделерiмен шектеледi. Алайда адамныц тiлектерi мен мYДделерi эркашан когамныц мYДделерiмен сэйкес келе бермейдг Б^л жагдайда когам зацдарыныц эсершен адам iс-эрекетке мэжбYP болады, когамныц мYДделерiн б^збайды. Еркiндiк жагдайында жеке т^лга мен когамныц мYДделерi сэйкес келген кезде "Ерюндш" ^гымы адамдардыц кызметш реттеу идеясымен толыктырылуы керек.
Жеке адамныц ерюндш дэрежесiнiц eсyi ретiнде кызмет етyi мYмкiн элеyметтiк прогресс критерий. Адамзат тарихыныц эртYрлi кезецдерiнде жеке т^лганы еркiн тацдау мYмкiндiгi бiрдей болмады. ^огам дамыган сайын эр жаца дэyiрде жеке адамныц ерюндж дэрежесiнiц eсyiне жаца мYмкiндiктер ашылады. Батыста да, Шыгыста да кaзiргi когамтану саласындагы б^л ^станым жалпыга бiрдей танылды. Сондыктан бYгiнгi тацда когамдык прогрестiц негiзгi критерийi-коFaмды iзгiлендiрy децгейi, ондагы адамныц жагдайы-оныц экономикалык, саяси, элеyметтiк жэне рухани бостандык децгейi. Эрбiр элеyметтiк формация немесе еркениет прогрессивт болып табылады, ейткеш олар жеке адамныц кукыктары мен бостандыктарыныц шецберiн кецейтедi, оныц eзiн-eзi жYзеге асыруына жагдай жасайды. Алайда, ерюндш оныц eсyi акылга конымды шектерде болган кезде гана когамдык прогрестщ eлшемi бола алатындыгын ^мытпаган жен. ^огам дамуыныц кез-келген кезещнде б^л шектеулер адамныц когам алдындагы жayaпкершiлiгi болып табылады жэне ол Sch шегiнен асып кетсе, когамда "Еркiндiк" ^гымымен Yйлеспейтiн анархия сезшз басталады.
1. Т^лга мен когам-б^л адамныц шындыкты игеру тэсшнщ езара байланысты, бiрiн-бiрi толыктыратын ею жагы. ^огамсыз т^лга жок, жеке т^лга жок когам жок.
2. Эрбiр тарихи дэyiрде жеке т^лга мен когам арасындагы карым-катынастыц eзiндiк тYрi бар. Адамдардыц эр накты дэyiрге коятын еркiндiк дэрежесi экономиканыц даму децгешне, элеyметтiк катынастарга жэне белгш бiр мемлекеттiц саяси жYЙесiне байланысты.
3. Бостандык пен жауапкершшк-ажырамас ^гымдар. Адамныц eзi бар элем алдындагы жауапкершшп мен парызынсыз Еркiндiк мYмкiн емес. Жауапкершшк-б^л еркiндiктiц сeзсiз багасы, ол Yшiн телем.
Еркiндiк пен жауапкершшк мэселелерi кецес беру мен психотерапия Yшiн бiркaтaр катынастар болып табылады. Бiрaк соцгы жылдары бiз eзiмiздi
April 24, 2024
646
осы мэселелерге тжелей катысы бар бiрнеше eзектi жэне манызды дилеммалардын к¥рсауында табамыз. Б^л дилеммалар сонгы Yш-тeрт онжылдыкта Батыс мэдениетiндегi, атап айтканда Америкадагы к^ндылыктардын тYбегейлi eзгеруiмен жэне eзгеруiмен тыгыз байланысты. Эрине, б^л онжылдыктар кенес беру, психотерапия жэне психоанализ когамда осындай манызды рeл аткара бастаган уакыт кезещмен сэйкес келуi кездейсок емес. Эйткеш, б^л когамдагы к^ВДылыктардын ыдырауы жэне тYбегейлi eзгеруi, жеке т^лгаларды сенiмдi айлактарсыз немесе тiптi калкымалар мен маяктарсыз осы когамнын кайнаган тещзше батып кетуге мэжбYP етедi, б^л адамга кeмектесетiн мамандыктарды кажет етедг Бiз сана мен жеке т^лганы аныктай отырып, сонымен бiрге еркщдш туралы сeйлесетiнiмiздi бiлемiз. Адамнын eзiн адам ретiнде сезiну кабiлетi де адам бостандыгынын психологиялык негiзi емес пе? Гегель м^ны бiр сeйлеммен айтады:"элем тарихы-б^л еркiндiк санасынын прогресшен баска ештене емес". Бiрте-бiрте адам eмiрiнiн осы тангажайып к^былысынын айналасында бiркатар проблемалар туындады. Еркiндiктi тYсiндiруде тарихи, философиялык, элеуметтiк (онын шшде саяси жэне экономикалык) аспектiлер, рухани (идеологиялык, адамгершiлiк) мазм^н белгiлендi. Адам бостандыгы eндiргiш кYштердiн дамуымен жэне когамнын элеуметлк-таптык к¥рылымымен; мемлекеттiк к¥рылымнын тYрi мен формаларымен (демократия, авторитарлык режим, тоталитаризм); адамнын табигатпен карым-катынасынын эволюциясымен тыгыз байланысты болды; адамнын жеке басынын калыптасуы мен дамуымен. М^нын бэрi Еркiндiк мэселелерiне элеуметтанулык, экономикалык, саяси, психологиялык, к^кыктык, моральдык, Тарихи, медициналык-биологиялык жэне баска да ^станымдардан сэйкес келетiн кeптеген гылымдарды зерттеу пэнiн к¥райды. Жеке гылымдардын деректерiне CYЙене отырып, философтар осы деректердi синтездеу, онын объективтiлiгiн, мэнш, мазм^ндык элементтерiн, дYниетанымдык аспектiлерiн, элеуметлк жауапкершiлiкпен eзара байланысы мен eзара тэуелдiлiгiн, адам табигатынын баска ^р^стерт, осы к^былыстын жалпы тарихи жэне элеуметлк сипаттамаларын аныктау аркылы еркшдш туралы ойлайды.
Философия ^зак уакыт бойы адамды жогары к¥ВДылыктарга багыттады, олардын iшiндегi ен бастысы-шындык пен еркшдш. "Мен сiзге шындыкты беремш, ол сiздi Еркiн етедi" — б^л Сократ пен Мэсiхтiн уэдес осы iргелi к^ндылыктардын байланысын жаксы кeрсетедi. Бiрак бYгiнгi кYнi б^л сeздердi калай тYсiнуге болады, салыстырмалы тYPде колайлы eмiр CYPУ жагдайларына карамастан, адам eзiнiн билiкке тэуелдшгш б^рынгыдан да кайгылы сезiнедi.
April 24, 2024
647
Каз1рп уакытта билж аз кысымга ^шыраганымен, эр адамга жакындай тYCтi жэне оныц денесi мен жанын шектейдг БYгiнде ол тек репрессиялык органдар тYрiнде гана емес, сонымен катар теледидар экранында жэне газет-журнал беттершде де бар. Сонымен катар, ол эрдайым философия халыктыц санасын алдау жэне манипуляциялау ретiнде ашатын ашык идеологиялык формага ие бола бермейдг Билiк зацды тYPде де, кYнделiктi тYPде де бар. [4] Сондыктан, бYгiнде еркiндiктi коргау дегенiмiз: бiрiншiден, элеyметтiк, саяси жэне к^кыктык к^кыктар мен кепiлдiктерге кол жеткiзy, екiншiден, кешбасшыны, eмiр салтын, киiм стилш, кiр жугыш затты ез бетшше тацдауды YЙренy-aрнaйы тацдалган фaктiлер, тенденциялык пiкiрлер, интрyзивтi жэне жасырын жарнамалар аркылы тацуга тырысатын барлык нэрсе.
Жеке адамныц еркiндiгi эдiлеттiлiкпен, ягни элеyметтiк дамуга накты немесе ыктимал Yлестерге байланысты материалдык жэне рухани игшктерд^ к¥кыктар мен еркiндiктi белумен тыгыз байланысты. Адамзат эдiлеттiлiк туралы армандап кана коймай, оны жYзеге асыру багытында да ж^мыс ютедг Нэтижесiнде адам еркiндiгiне кепiлдiк беретш зацдар кабылданды. Зацдарга негiзделген бостандык эрекет ететiн мемлекет к^кыктык мемлекет деп аталады. Демократиялык мемлекетте зацдар оныц еркш бiлдiретiн халык екшдерш еркiн сайлау аркылы кабылданады немесе езгертшедг Эрине, демократияны оцай сынга алуга болады, эсiресе орыс зиялылары "акымак кeпшiлiктiц"еркiне сенбедi. Бiрaк "агартылган монархия" идеясы да осал, оган сэйкес егемендiктiц еркi акыл мен зацмен шектеледг Эрине, б^л жагдайда эркашан деспотизм мен озбырлык кауш бар. Сондыктан кaзiргi заман колданыстагы зацдарды зорлык-зомбылыксыз тYзетyге мYмкiндiк беретiн еркiн сайлауга ^мтылуда. Эрине, сайлаудыц кептеген кемшiлiктерi бар жэне билш халыктыц пiкiрiн баскара алады. Сондыктан еркiн сайлау азаматтардыц бостандыгы жэне олардыц саяси санасы мен жауапкершшп болган жагдайда мYмкiн болады.
REFERENCES:
1. Баева И. Психология молодежной субкультуры: риск и перспективы роста // Социальная педагогика. - 2010. - 2. - 117-125 бет.
2. Абдирайымова Г. Проблемы молодежной субкультуры // Мысль. - 2004. -№11. - 74-76 бет.
3. Латышева Т.В. Феномен молодежной субкультуры: сущность, типы.// Социологические исследования. -2010.- 93-101 бет.
4. Бим-Бад Б.М. Педагогический энциклопедический словарь. — M., 2002. -280 бет.
648
April 24, 2024
