CC BY
40
Электронный научный журнал ISSN 2078-9661
УДК 34.023
Ихсанов А. Е.
Казахстан инноващялыц жэне телекоммунжащялыц ЖYйелер Университеттщ, Уральск, Казахстан
Адам к^кьщтары
Аннотация: Б^л макалада адамньщ туылган кезшен бастап кайтыс болганга дешнп одкыктары карастырылады, адам к¥кыктарынын принциш-epi жэне олардын тYрлерi ^сынылган. Б^л к¥кыктарды коргаудын бейбiтшiлiктi, даму мен демократияны сактау Yшiн де мацызы зор. Сондыктан адам к¥кыктарын к¥рметтеу халыкаралык к¥кык пен сырткы саясаттын ажырамас бвлiгiне айналды. ТYЙiндi сездер: Адам к¥кыктары, мемлекет, к¥кыктарды коргау, б^зушылыктар.
Аннотация: в данной статье рассматриваются права человека, которыми он обладает с момента рождения и до момента его смерти, представлены принципы прав человека и их виды. Так же значение защиты этих прав для сохранения мира, развития и демократии. Поэтому уважение прав человека стало неотъемлемой частью международного права и внешней политики. Ключевые слова: права человека, государство, защита прав, нарушения. Образец цитирования: Ихсанов А. Е. Адам к¥кыктары // Гуманитарный научный журнал. 2021. №3. С. 25-29.
Статья опубликована на условиях лицензии Creative Commons Attribution License (CC-BY 4.0)._
Ikhsanov A. Y. Human rights
Abstract: This article examines the human rights that he possesses from the moment of birth until his death, presents the principles of human rights and their types. So is the importance of protecting these rights for the preservation of peace, development and democracy. Therefore, respect for human rights has become an integral part of international law and foreign policy.
Keywords: human rights, state, protection of rights, violations.
For citation: Ikhsanov A. Y. Human rights // Humanitarian scientific journal. 2021. №3. pp 25-29
This is an open access article distributed under the terms of Creative Commons Attribution License (CC-BY 4.0).
Адам дYниеге келген ен мацызды к¥ндылыктардын бiрi - онын к^кыктарын алады. Алгашкы дем алган сэттен бастап онын квптеген к^кыктары бар: вмiр CYPУ, азаматтык алу, ат кою, вз к^кыктарын коргау, денсаулык сактау жэне баска да к¥кыктар. Адам белгш бiр жаска жеткенде кейбiр к^кыктарды алады, мысалы, Yш жастан бастап баланын балабакшага баруга к^кыгы бар, алтыдан мектепке бара алады, он тврт жастан бастап ата-анасынын келiсiмiнсiз вз юрютерш баскара алады жэне т. б.
Адам к^кыктары азаматтын к^кыктарына караганда табиги к^кыктар болып табылады, олар жеке адамнын азаматтыгы немесе взге де к^кыктык мэртебесi (шетелдiк, азаматтыгы жок адам) болуына байланысты гана туындайды.
Электронный научный журнал ISSN 2078-9661
Адам к^кыктары-б^л нэсшне, жынысына, ^лтына, ^лтына, тiлiне, дiнiне немесе баска мэртебесше карамастан барлык адамдарFа тэн к^кыктар [1]. Адам к¥кыктарына eмiр мен бостандык к^кыгеы, к¥лдык пен азаптаудан Бостандык, сешм бостандыFы жэне оларды еркiн бiлдiру, енбек пен бшм алу к^кыгеы жэне таFы баскалар кiредi. Эр адамнын б^л K¥кыктарFа ешкандай кемсiтусiз к^кыгеы бар.
Адам к¥кыктары мен бостандыктары гуманизм, эдшеттшк, еркiндiк, тендiк, толеранттылык м^раттарын кeрсетедi. Адам к¥кыктарын iске асыру казiргi коFамнын дамуы, адамзаттын бYгiнi мен болашаFын корFау Yшiн шешушi рел аткарады. Адам к¥кыктары мен бостандыктарынын мэнi мен маныздылыFы туралы идеялар мен т^жырымдар олардын принциптершде кeрiнедi (1-Кесте [2]).
Кесте 1
_Адам кукыктарынын каFидалары_
Принцит Принцип мазмуны
Жалпы жэне эмбебаптылык 1. Жер бетшдеп барлык адамдар элеуметлк, нэсшдш, улттык, тшдш, дши немесе баска да непздер бойынша ешкандай ерекшелшаз к¥кыктар мен бостандыктарга ие. 2. Барлык к¥кыктар мен бостандыктар олардын мазмунын тану тургысынан эмбебап болып табылады, ягни ем1р CYPУ, азаматтык алу, сешм бостандыгы, козгалыс бостандыгы жэне баскалары сиякты жалпыга б1рдей танылган к¥кыктар мен бостандыктар мемлекетлк к¥рылымга, элеуметлк жYЙеге, саяси режимге, тарихи, мэдени жэне дши ерекшелктерге, осы адамдар т^ратын елдш халыкаралык мэртебесше карамастан барлык адамдарга тиесш. 3. Адам кай жерде болмасын, кайда жYрсе де, кез-келген жерде ол непзп к¥кыктар мен бостандыктарга ие. 4. Адам к¥кыктары ^аз1рп элемдеп б1р накты мемлекеттш шю iti гана емес, адам к¥кыктары мэселелерi болды
Адам к^кыктарынын езара тэуелдшп барлык мемлекеттердiн аландаушылыгы.
Белшбеу Барлык азаматтык, саяси, экономикалык, элеуметлк жэне мэдени к¥кыктар мен бостандыктар езара байланысты. Бiр топтын бузылуы
Белшбеушшк кукыктар баскалардын бузылуына экеледi.
Адам к^кыктарынын 5 TYpi бар [3]:
- жеке (азаматтык);
- мэдени;
- саяси;
- элеуметлк;
Электронный научный журнал ¡88М 2076-96бГ
- экономикалы;.
Адамнын жеке к^кыщтары онын eмiр CYPуiн жэне мемлекеттiк озбырлы;тан (eмiр CYPУ к^кыгеы, Бостанды;, жеке басынын каушсiздiri) KорFауды камтамасыз етедг
Мэдени к^кыктар рухани дамуды жэне eзiн-eзi жYзеге асыруды камтамасыз етедi (мэдениет жетiстiктерiн пайдалану к^кыгеы).
Саяси к¥кы;тар азаматтардын елдiн саяси eмiрiне катысуын камтамасыз етедi (сайлау жэне сайлану к^кыгеы).
Элеуметтiк к^кыктар эл-ау;ат пен лайы;ты eмiр CYPУ денгешн камтамасыз етедi (енбек ету, демалу, медициналы; кызмет кeрсету к^кыгеы).
Экономикалы; к^кыктар трыну заттарына жэне экономикалы; кызметтщ негiзгi факторларына: eндiрiс жаFдайлары мен ж^мыс кYшiне еркiн иелш етудi камтамасыз етедi.
ЭртYрлiлiгiне карамастан, юснатурализм (табиFи кдоы;) т^жырымдамалары келесi тармактарда ¥KсастыктарFа ие:
1) таботи к^кык; шартсыз к^ндылы; ретiнде, "жа;сы", "Казрп"," д^рыс "к^кык" жетiлмеген","жаман"," д^рыс емес " он занFа (мемлекет белгшеген занFа) карсы келедi);
2) таботи к^кык; мемлекеттен, коFамнан жэне адамнын санасынан тэуелсiз eмiр CYPУ (кайта аны;та^ан элеуметтiк шынды;) деп тYсiнiледi);
3) идеал жэне абсолютл к^былыс ретiнде табиFи к^кык; кез-келген элеуметтш хронотоп аясында "бYлiнуге" ^шырамайды.
Таботи-к^кыкты; мектеп заннын екi жYЙесiнiн - табиFи жэне позитивтi Заннын eмiр CYPуiнен басталды. Он немесе он к^кык-б^л белгiлi бiр мемлекеттщ шекарасында эрекет ететiн, зандарда немесе мемлекетпк билiктiн баска да к^кыкты; актiлерiнде, онын iшiнде ол уэкшеттш берген эдет^рыптарда кeрiнiс табатын ресми танылFан к^кы;. K,араFанда он таботи к^кык; проистекает бiрi-табиFат, адам, адам а;ыл, жалпыFа бiрдей адамгершiлiк принциптерг Сонды;тан, ол акылFа конымды жэне эдш, жекелеген мемлекеттердiн шекараларымен шектелмейд^ барлы; уакытта жэне халыктарFа таралады. Б^л мэнгiлiк жэне eзгермейтiн, адамнын таботаты мен а;ыл-ойы мэнгiлiк жэне eзгермейтiн.
2. Этатистiк ^з^рас-классиката; Fылыми рационалдылы; аясында ;алыптас;ан к^кыкты; тYCшудщ классикалы; н^скасына жатады. Б^л тэсшге сэйкес, зан эркашан мемлекет к^ру болып табылады немесе мемлекет делдал болады жэне мемлекет зан тYрiнде белгiлеген немесе р^ксат еткен нормалардын (мшез-к^лы; ережелерiнiн) жиынтыFы ретiнде тYсiнiледi.
3. Элеуметтiк ^з^рас^тыми рационализмнiн классикалы; тYрiнiн (XIX Fасырдын екiншi жартысы) негiзiнде пайда болды. элеуметтж болмыстын табиFи жаFдайларын кeрсететiн жэне мемлекеттен
салыстырмалы тYPде тэуел^з элеуметтiк к¥былыс ретiнде тYсiнiледi. К^кык дегенiмiз-б¥л занда кeрсетiлген нэрсе емес, бiрак к¥кыктык катынастарFа енетiн субъектшердщ мшез-к¥лкын, олардын к¥кыктары мен мшдеттерш накты аныктайтын нэрсе.
Казрп уакытта кептеген адамдар баска адамдардын да к¥кыктары бар екенiн ^мытып кетедi жэне ешкандай жаFдайда оларды осы к¥кыктардан айыруFа болмайды. Адам к¥кыктарынын негiзгi б^зылуы-б^л eмiрге ^мтылу. 0мiр CYPУ к^кыгеынын ен коркынышты б^зылуы - жаппай кiсi eлтiру, бYкiл халыктын аштыFы жэне геноцид. Геноцид эдетте бiр этникалык, нэсiлдiк немесе дши топты касакана жою деп тYсiнiледi. Топ мYшелерiн eлтiру, оларFа ауыр дене немесе психикалык зиян кел^ру, туудын алдын алу шараларын енгiзу немесе балаларды кYштеп беру - б^л топты жоюдын барлык эдiсi. Геноцид кeбiнесе адамзатка карсы ен ауыр кылмыс ретiнде карастырылады.
Эскери кылмыстар да осы б¥зушылыктарFа жатады. К,арулы кактыFыс кезiнде бейбгг т¥PFындарFа шабуыл жасауFа жэне коршаFан ортаFа ^зак мерзiмдi зиян кел^ретш каруды колдануFа тыйым салынады. Баска эскери KылмыстарFа кепiлге алу, корFалмаFан жэне эскери манызы жок жерлерде, мысалы, ауруханалар немесе мектептер, т¥ткындарFа адамгершiлiкке жатпайтын карым-катынас, сонын шшде биологиялык эксперименттер, сондай-ак тонау немесе мYлiктi жою жатады.
Эскери какты^ыс кезiнде сарбаздардын эйелдерге катысты зорлык-зомбылык жаFдайлары сирек емес. ^птеген адамдар б^л кылмыстар эйелдердiн сарбаздар Yшiн "олжалардын" бiр тYрi екендтне негiзделген деп санайды.
БYкiл халыкты eлтiрудiн орнына азаптау колданылуы мYмкiн. Олар физикалык немесе психологиялык болуы мYмкiн жэне адамнын кадiр-касиетш корлауFа немесе жоюFа баFытталFан. Физикалык азаптауFа ерiндi, кызыл иектi жэне жыныс мYшелерiн закымдау, YPып-соFу жэне электр тогы кiруi мYмкiн. Психологиялык азаптау кезшде YCталFандар кейде ^зак уакыт бойы тамак пен судан айырылады, олар бiрнеше саFат бойы т^ра алады, ^йкысынан айрылады немесе жоFары шуылдан зардап шегедi. Азаптаулар кейбiр жаFдайларда жауап алуды жYргiзу жэне мойындаулар немесе акпарат алу тэсш ретiнде пайдаланылады. БYгiнгi танда олар саяси жэне идеологиялык келiспеушiлiктердi басу к^ралы ретiнде немесе билеушi топтын идеологиясымен бeлiспейтiн саяси карсыластарды жазалау Yшiн жиi колданылады.
^птеген адамдар адам к¥кыктарын корFау Yш келiсiлген жаhандык басымдыктарFа - бейбггшшкке, даму мен демократияFа теракты кол жетюзу Yшiн манызды деп санайды. Осылайша, адам к¥кыктарын к^рметтеу халыкаралык к¥кык пен сырткы саясаттын ажырамас бeлiгiне
айналды. М^ндай к^кыктарды кенейтудiн накты максаты - "адамнын кадiр-касиетше кепiлдiк беру".
Барлы; елдер бYкiл элемде адам к^кыктарын к¥рметтеуге мYДделi. Адам к^кыктарынын халыкаралы; к^кы^ы, гуманитарлы; араласу туралы Зан жэне боскын к^кы^ы eмiр CYPУ жэне физикалы; трасты; к^кыгеын KорFайды жэне мемлекеттiн шексiз КYшiн шектеуге тырысады. Б^л зандар адамзатты сактауFа жэне адам денсаулыFына, экономикалы; эл-ау;ат;а, элеуметтiк т^рактылыкка жэне саяси бейбггшшкке кауш тeндiретiн барлы; нэрселерден корFауFа баFытталFан. М^ндай зандардын негiзiнде кемсггпеу принципi жэне к^кыктар барлы; жерде колданылады деген ^ым жатыр.
Адам к^кыктарын корFау Yшiн жауапкершiлiк ен алдымен мемлекеттердiн eздерiне жYктеледi. Алайда, кейбiр жаFдайларда мемлекеттiк органдар мен шенеушктер адамнын негiзгi к^кыктарын б^затын саясат жYргiзедi. Билiктi сырттан терю пайдалану
саяси кeшбасшылар мен мемлекетлк органдардын жойкын салдары бар, сонын iшiнде геноцид, соFыс кылмыстары жэне адамзатка карсы кылмыстар.
Кeптеген кактыгеыстар адам к¥кы^ын корFауFа кабшет^здштен туындайды, ал адам к^кыктарынын ауыр б^зылуынан болатын жаракат кeбiнесе адам к^кыктарынын жана брылуына экеледi. Зорлы;-зомбылы;тын осы циклiн то;тату Yшiн мемлекеттер адам к^кыктарын KорFауFа баFытталFан саясат жYргiзуi керек.
Адам к^кыктары, таботи к^кыктар адамFа ;ай жерде жэне кашан пайда болFанына карамастан тиесш, бiрак мемлекет б^л к^кыктарды KорFауды жэне реттеудi мемлекеттiн негiзгi заны ретiнде Конституцияда осы к¥кы;тар туралы нормаларды бекiту аркылы к¥кы;тык жYЙеге енгiзу аркылы жYзеге асырады.
0мiр CYPУ ^кы^ы-б^л адамнын табиFи к^кыгеы, бiрак адамды eмiрден айыру кылмыс ретiнде де, занды эрекет ретшде де карастырылуы мYмкiн -мемлекеттщ ен жоFары жазаны колдануы. Осылайша, eмiр CYPУ к^кы^ы мемлекеттiн нормативтш-к^кыкты; жYЙесiне енедi.
^олданылFан эдебиеттер т1з1м1
1. ^азакстан Республикасыныц Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз (eзгертулер мен толыктыруларды коса алFанда)
2. АFдарбеков Т. Мемлекет жэне к¥;ык теориясыныц непзп мэселелер1, 2016
3. Т.АFдарбеков,А.Элайдар,А.Алайдаров ^укык непздер1, 2013
4. Булгакова Д.А. Мемлекет жэне к¥;ык тарихы, 2016
5. Ковалев А.А. Международная защита прав человека: Учебное пособие. -М.:Статут, 2013. - 591 с.
6. Копабаев О.К.,Копабаева А.О. Конституционное право РК, 2016
