CC BY
75^аржасова Алдана Батырбайк;ызы,
Цазтутынуодагы Караганды Экономикалъщ УниверситетШц ага ощытушысы, PhD докторы
АДАМ Ц¥к;ь1ГЫ Ж0НШДЕГ1 УЭК1Л ИНСТИТУТЫ
Казахстан Республикасы конституциясыныц 1 бабына сэйкес Казакстан взшщ демократия-лык, зайырлы, к¥кыктык жэне элеуметтiк мемлекет ретшде орныктырады; оныц ец кымбат казынасы-адам жэне адамныц вмiрi, к¥кыктары мен бостандыктары [1]. Адам мYДделерiн коргау Yшiн, ец алдымен, оныц непзп к¥кыктары мен бостандыктарын, зац мазм^ндарын кврсете отырып, олардыц камтамасыз етiлуiне катысты тиiмдi эрекеттердi калыптастыру кажет. Б^л эрекеттер тек мемлекетпк децгейде гана емес, сонымен бiрге жалпы адамзат, халыкаралык кауымдастык т^ргыда жYзеге асырылуы тиiс.
Дегенмен, адам к¥кыктары саласындагы халыкаралык стандарттарды тану соцгысыныц сакталуына кепiлдiк бермейдi, нег^рлым жетiлдiрiлген, к¥кык коргау стандарттарына сай келетш зацдар кажет. Адам к¥кыктарын толыкканды iске асыру арнайы к¥^ык коргау мекемелерi енетiн бiртYгас к¥кык коргау инфрок¥рылымы болган жагдайда гана камтамсыз етiледi.
Уэкiл институтыныц непзп ерекшелт -оныц алдымен, сот, прокуратура немесе взге де мемлекеттiк органдармен бэсекелеспейтш к¥кык коргаудыц косымша к¥ралы репнде болуы. Б^л институттыц мэнi - мемлекетпк билiк органы бола отыра когам мен оныц азаматтарыныц мYДделерiн айкындаушы ретiнде мемлекеттiк билiк органдарыныц кызметiне бакылау жасайтындыгында.
Омбудсмен институты - жалпыга бiрдей жэне нкелей дауыс беру аркылы сайланатын парламент немесе президент сиякты халыктан нкелей емес, колданыстагы мемлекеттiк билiк субьектшершщ бiреуiнен вз вкiлеттiлiгiн алатын бктктщ туынды субъектiсi. Омбудсменнiц орындалуы мшдетн ^йгарымдарды шыгаруга к^кыгы жок. Эюмшшк органдардыц немесе олардыц лауызымды адамдарыныц ю-эрекеттерiмен азаматтардыц к¥кыктары
б^зылган жагдайда, омбудсмен экiмшiлiк шешiмдi взгертуге не азаматка келтiрген залалды втеуге катысты ^сынымдарды гана, сондай-ак эюмшшк тэжiрибенi жетiлдiруге, iзгiлiк сипат беруге багытталган кец аукымды ^сынымдарды енпзуге к¥кылы.
Ка^рп тацда дYниежYзiнiц эр тYрлi елдерiнде 100-ден астам омбудсмен бар. Б^л лауазымды т^лга эртYрлi атауларга ие: медиатор, провайдер, адам к¥кыктары жвнiндегi вкiл, т.б. атаулардыц квп кырлыгы, ец алдымен тарихи тYрлi ортамен, конститутциялык-саяси жYЙелердiц ыкпалымен жэне философиялык квзкарастармен аныкталады. Сол уакытта б^л инстиут нысандарыныц эр-алуандылыгымен сипатталганымен, эркашанда бiртYгастык багытка ие болады.
Омбудсмен алгаш рет 1809 жылы Швецияда к¥рылды, бiрак ол тек екiншi дYниежYзiлiк согыстан кешн эртYрлi к¥кыктык жYЙелер мен баскару нысандарына ие мемлекеттермен занды т^ргыдан мойындалады. Б^л барлык елдер бюрократиямен кYресу мэселелермен кездесетiндiгiмен тYсiндiрiледi. Сонымен катар олар т^рактылыкты сактау максатында мемлекет пен азаматтыц арасындагы шиелешси твмендетуге мYДделi. Аткарушы билiк эрекетш ^йымдастыратын аукымы ец Yлкенi - мемлекет. Мемлекеттщ экiмшiлiк кызметтерiн кецейтумен омбудсмен институтыныц кецеюi оныц дYние-жYзiнiц елдерiнiц квбiнде конституциялык саяси жYЙеге енумен тYсiндiрiледi [2, 16].
Швецияда, Финляндияда (1919 ж.), Норвегияда (1952 ж.), Данияда (1953 ж.), адам к¥кыктары жвнiндегi уэкiлдi парламентнк омбудсмен деп, ¥лыбританияда (1967 ж.) -парламентнк комиссар, Нидерландыда (1983 ж) - ^лттык омбудсмен, Грецияда (1969 ж.) - азаматтардыц коргаушысы, Австрияда -халыктыц коргаушысы, Испанияда (1978 ж.) -халыктыц коргаушысы, Македонияда (1991 ж.)
№ 3 (39) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
- ^лттьщ к^кык; коргаушысы, Молдавияда (1997 ж.) - парламентпк адвокат, Польшада (1987 ж.)
- азамат к¥^ыщтары жвнiнде вкiл, Францияда (1973 ж.) - Франция Республикасыныц делда-лы, Португалияда (1976 ж.) - сот тврелш iстерi жвнiнде уэкiл (провайдер) деп атайды. Омбудсмон институты мемлекетттерге эртYрлi атауларга ие болса да, бiр магынага ие -мемлекеттеп лауазымды т^лгалар тарапынан билiк пен киянат ету мен нем^¥райлыщ эрекеттерден адам к¥^ытарын ^оргау.
Адамга деген, т^лганыц ар-ождан мэселесiне ^ызыгушылыщ ^азiрri ^огамдагы демократизмнщ негiзгi квршютершщ бiрiне айналды. Казахстан, дYниежYзiнiц ^ауымдасты^тыц толыщ к^ылы мYшесi болып, взшщ Конституциясында адамдарды мемлекеттщ жогаргы элеуметтiк к¥ндылыгы деп жариялады, сонымен катар адамныц табиги теориясын таныды. Казахстан
Республикасы кецес кезiнде мацызды болган т^лга мYДдесiне катысты мемлекет мYДделерiнiц артыщшылыгынан бас тартты. Мемлекет барлыщ тиым салынбаган ^¥ралдармен к¥^ыщтар мен бостандыщтардыц жэне билiктi шектеудщ сырт^ы механизмiн шынайы жYзеге асыруын кепш етуi кажет. Осыган сэйкес мемлекетпен мемлекетпк кызметкерлер тарапынан билiкпен киянат етуге карсы жаца механизмдерш
К^ру, болгандарды жетiлдiру жYзеге асырылып жатыр, сондыщтан да Казахстан Республикасы Yшiн дYниежYзiндегi елдердщ квбiнде, ал XX гасырдыц 90 жылдардыц ортасынан бастап, ТМД мен Балтия елдершщ (Азербайджан, Грузия, Молдава, Латвия, Ресей, Украина, бзбекстан, Кыргыстан) к^ы^ты^ жYЙелерiнiц жетiстiгi болган омбудсмон институтын ^сына бастады. Мемлекеттердщ омбудсмен Yлгiсiне бай^ау салуы азамат к^ыщтарын мемлекеттiк органдар тарапынан туындайтын б^зушылыщтардан ^органысты ^шейту ниетiмен тYсiндiрiледi.
Казахстан Республикасында Адам к^ыщ-тары жвнiндегi уэкiл институтыныц пайда болуына ^огам мен мемлекеттщ дамуы, оны демократияландыру жэне елде ^оргау жYЙесiн калыптастыру себеп болды. Жаца мемлекеттiк орган к^рудыц алдында осы институтты кецiнен тYсiндiру, Уэкiл институтыныц мемлекеттiк баскаруды жетiлдiруге эсерiн талдау мен жобалау бойынша квп жоспарлы ж^мыстар ащарылды [3, 22].
2002 жылгы 19 ^ыр^йекте Казахстан Республикасы Президентiнiц «Казахстан Республикасында Адам к^ытары жвнiндегi
уэкiл ^ызметш белгiлеу туралы» Жарлыгын кабылдау аркылы Казахстан Республикасында Адам ^^ы^тары жвншдеп уэкiл институты к^рылды [4].
Бiздiц елiмiзде адам к^ыктары жвнiндегi уэкш кызмет белгiленiп, оныц ж^мыс^а юрюкенше бiрнеше жыл болды. Бiрак б^ган карамастан, бiздiц елiмiзде ол туралы тYсiнiктерi тым шектеулi. Шынын айту керек, Каза^станды^тар Yшiн Омбудсмен -Адам к^ыщтары жвнiндегi уэкiл свзi эзiрге тYсiнiксiздеу естiледi. Бiздiц отандастарымыз элi де болса Омбудсменнiц немен ш^гылданатыны туралы жеткiлiктi бiле бермейдь Омбудсмен свзi т^нгыш рет осыдан 150 жылдай уа^ыт б^рын Еуропада, оныц iшiнде Швейцариямен Финляндияда пайда болган. Алгашында ол мемлекеттiк баскару стандарттарын жетiлдiру максатын квздегендiктен мемлекетш баскарудан косымша механизмi ^ызметш ащарган. Тек кейiн келе гана ол адам к^ыщтарын ^оргау к^рал ретшде пайдаланыла бастайды [4].
Адам к^ыщтары жвнiндегi уэкiл дегенiмiз - Казахстан Республикасыныц зацнамаларына сэйкес адам к^^ы^тарыныц сакталуына ба^ылау жасап, мемлекеттiк органдар мен лауазым иелерiнiц адам ^^^ы^тарыныц б^рмалауына со^тырган iс эрекеттерiне катысты арыз -шагымдарды карайтын, сол сия^ты, адам ^¥^ы^тары саласындагы ^лттыщ зацнамалардыц халыщ аралыщ стандарттарымен катац Yлесе отырып дамуына ыщпал жасайтын тэуелсiз кызмет ащаратыц орган.
Омбудсмен бYкiл ДYние жYзiнде кецес беру к^зыры аркылы ж^мыс жYргiзедi. Каза^стандагы омбудсменге де келiп тYCкен магл^маттарга байланысты мемлекеттiк органдарга азаматтардыц б^зылган к^ыщтарын калпына келтiру Yшiн не ютеу керектiгi жвнiнде кецес береди Себебi омбудсмен мемлекетпен жеке адамдардыц арасындагы ^кыщты карым-катнастарды ба^ылаушы болып табылады. Осы т^ргыда келгенде, омбудсмен мемлекет пен жеке адамдардыц арасындагы делдал ^ызметш ат^арады. Б^л бYкiл ДYние жYзiне дерлiк ^алыптас^ан дэстур [5].
Эз ^ызметшде Уэкш бес непзп басым-дыщтарга айрыщша назар аударады. Олар: балалар мен эйелдердщ, аз ^лттарыц, сотталгандар мен камауда отыргандардыц жэне халыщтыц элеуметпк осал топтарыныц к^ыщтарын ^оргау. Б^л ж^мыста Yкiметтiк емес ^йымдармен, б^аралыщ аппарат ^ралдармен жэне халыщ-аралыщ ^йымдармен ^ызметтеспкке Yлкен квцiл
беледь
Осы орайда б1зд1ц ел1м1зд1ц адам к¥^ыщтары саласындагы б1р^атар мацызды кел1с1мдер бекггкенш атап керсету ^ажет. Олардыц ^атарында бала к¥^ыщтары туралы, ¥лтты^ кемштушшктыц барлыщ тYрiне жою туралы,
Эйелдерге ^атысты кемсiтушiлiктердiц барлыщ тYрiн жою туралы жэне бас^а да конвенциялар бар.
Кдоывдоргауинститутыреиндеомбудсменнщ ^ызмет де осы мiндеттердiц жYзеге асыруына ыщпал жасау багытында жYретiн болады [6, 20].
;олданылFан эдебиеттер тiзiмi:
1. Казакстан Республикасы Конституциясына тYсiнiктеме. А.,1998. (1995 жылгы 30 тамызда кабылданган. (соцгы взгерiстер 2011ж 2 акпан КР зацымен енгiзiлдi).
2. Хаманова Н.Ю. Место и роль института омбудемена в системе правового контроля \\ Правоведение.1999.
3. Башимов М.С. Институт омбудсмена как инструмент защиты прав и свобод человека // Вестник КазНУ. Серия международные отношения и международное право. - 2006 г. - №2., с. 105.
4. Казакстан Республикасыныц «Адам к¥кыктары жвншдеп уэкш туралы» Ереже. Алматы, 19.09.2002 ж.
5. Казакстан Республикасындагы Адам к¥кыктары жвшндеп Уэкiлдiц 2008 жылгы кызмет туралы есеп \ Алматы, ЖШС <^ЕМ баспаханасы», 2008.
6. Жангалиева Г. Конституционный статус парламентского уполномоченного (становление и перспективы развития в Республике Казахстан) // Фемида. - № 1. - 2008 г. - с. 107.
Мащалада автор Омбудсмен институтын адам щущыщтарын щоргаудыц жаца щуралы реттде щарастырады.
Ty^h свздер: адам щущыщтары, адам бостандыщтары, адам щущыщтары жомндег1 уэшл, омбудсмен, омбудсмен институты.
В статье автор рассматривает институт омбудсмена как новый инструмент защиты прав человека.
Ключевые слова: права человека, свободы человека, уполномоченный по правам человека, омбудсмен, институт омбудсмена.
The author considers the institution of the ombudsman as a new tool to protect human rights.
Keywords: human rights, freedoms, human rights ombudsman, the Ombudsman, the Ombudsman institute.
Алдана Батырбайк;ызы Каржасова,
Казтугынуодагы Караганды Экономикальщ Университетшщ ага о^ытушысы, PhD докторы Адам К¥КЬ№ы жешидеп уэкш институты
Каржасова Гульдана Батырбаевна,
старший преподаватель Карагандинского экономического университета Казпотребсоюза, доктор PhD
Институт уполномоченного по правам человека Karzhasova GYldana Batyrbaevna,
Dr. PhD, Senior Lecturer of Karaganda Economic University Kazpotrebsoyuz Institute of Human Rights Ombudsman
