3National University of Uzbekistan Current Issues and Modern Trends of Social and Humanitarian Sciences
Национальный университет Узбекистана Современные тенденции и актуальные вопросы социально-гуманитарных наук
^'zbekiston^iiiiyumverMteji^^^^^^^^^^^jimsiy-sumaniia^
КАЗ1РГ1 ЭЛЕМДЕГ1 КОГАМДЬЩ САНА ТРАНСФОРМАЦИЯСЫНЫЦ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
А. Б. Шалдарбекова, М. Б. Шалдарбекова, Н. П. Танкиш
М. Эуезов атындагы Оцтустш ^азацстан университетi, Шымкент ц., ^азацстан
республикасы
Туй1н
Мацалада цогамдыц сана жэне оныц жацгыруы мэселелерi царастырылган. Зерттеу тацырыбыныц eзектiлiгi цогамдыц сананы цалыптастыруга постиндустриалдыц деп аталатын заманауи дэуiрде жаhандану факторларыдыц эсер ету ерекшелштерше (ацпараттыц цогамныц элементi ретiнде жа^Ьандану процестерi мен БА^) философиялыц талдау цажеттштмен айцындалады. ^огам eмiрiндегi ацпарат, технологиялыц цуралдарды жетiлдiру рeлшщ артуы элеуметтiк парасаттылыцца алып келедi. Бугшп тацда кYнделiктi eмiр пайдалану кезвде ацпаратпен гана толтырылмайды.
^урылгыларыныц немесе цазiргi замангы технологиялардыц eзгеруiне ыцпал етедi. Жумыстыц гылыми мэнi жа^Ьанданудыц рeлiн, ацпараттыц цогамныц манипуляциялыц практикаларын, сондай-ац олардыц цалыптасу YPДiстерiн жэне цазiргi замандагы цогамдыц санага эсерш аныцтаудан тирады.
Кшт сездер: цогамдыц сана, манипуляция, трансформация, жа^Ьандану, руханият, цогам дагдарысы.
АННОТАЦИЯ
В статье рассматриваются вопросы общественного сознания и его трансформации. Актуальность темы исследования определяется необходимостью философского анализа особенностей воздействия факторов (глобализационные процессы и СМИ как элемент информационного общества) на формирование общественного сознания в современную эпоху, называемую постиндустриальной. Возрастание роли информации в жизни общества, совершенствование технологических средств приводят к социальным изменениям. На сегодняшний день обыденная жизнь не только насыщается информацией во время использования технических устройств или современных технологий, но и способствует видоизменению как общественного бытия, так и общественного сознания.
Научная значимость работы заключается в выявлении роли глобализации, манипулятивных практик информационного общества, а также тенденций их формирования и влияния на общественное сознание в современную эпоху.
Ключевые слова: общественное сознание, манипуляции, трансформация, глобализация, духовность, общественный кризис.
819
April 24, 2024
Когамды, когамдык сананы трансформациялау мэселес каз1рп замангы отандык философия мен элеуметтануында белсендi тYPде талкылануда. «Трансформация» угымы жалпы гылыми контексте 6ip нэрсенщ тYрленуi, сырткы тYрiнiц, формасыныц, мацызды касиеттершщ eзгеруi ретiнде аныкталады. Трансформация баскару жYЙелерiнде, соныц iшiнде элеуметтш баскаруда жиi жYзеге асырылады.
Когамныц eзгеруiн зерттеушiлердiц кeпшiлiгi объективтi, занды, кеп eлшемдi процесс ретiнде зерттейдi жэне ол элеуметлк даму мен элеуметтш баскарумен бiрге карастырылады. Оган когамдык идеялар, теориялар, саяси, кукъщтык; адамгершшк, эстетика, философия жэне дми козгалыстар, гылыми бiлiмдер, т.б. жатады. Когамдык сана элеуметтiк сезiмдер мен кещл-^йлерд^ эдет-гурыптар мен мiнез- кулыктарды, калыптаскан дэстYрлердi, улттар мен халыктардын психикалык кейiп ерекшелiктерiн де камтиды. Сана болмыстын бейнесi болгандыктан, когамдык болмыс езгергеннен кейiн сана да езгеред^ Бiрак когам мYшелерiнiн санасы белгiлi бiр мерзiмге дейiн езгерген болмыска сэйкес келмеуi мYмкiн, ягни артта калып коюы. Когамдык сананын тYрлерi объективтiк дYние мен когамдык болмыстын адам санасында бейнеленуiн керсетш, адамнын тэжiрибелiк iс-эрекеттерiнен байкалып, когамнын рухани мэдениетiнiн KYPамдас бeлiгiне айналады. Когамдык сананын тарихи калыптаскан тYрлерiне: саясат, кукык, философия, мораль, енер когамдык болмысты бейнелей отырып, оган белсендi тYPде ыкпал етедi.
К^рп элем тек кана алга карай дамуды басшылыкка алып, болшакка деген ушкыр кадамдар жасалып, ол кадамдардын барлыгы да адамзат eмiрiн жещлдетуге негiзделiп, адам тiршiлiгiн колайлы ету Yшiн технология саласында кептеген жетютштерге кол жеткiзiлiп жатыр. Б^л эрине жа^Ьандану Yдерiсi барысында бiздiн елiмiзге де он эсер етiп, eмiрiмiздегi кептеген мэселелердi утымды жоспарлауга мYмкiншiлiк бергенi рас. Галымдар жаhанданудыц ею сипатына ерекше мэн бередi. Олар экономикалык жэне саяси [1, 12 б].
Экономикалык жаИанданудыц ерекшелiктерi- дамыган мемлекеттердi кYшейтiп, дамушы мемлекеттерге одан сайын жYк артып, дYниежYзiнде елдер арасындагы бэсекелестiк кекке шарыктап, бiз секiлдi мемлекеттiц экономикасы турмак, мемлекеттщ эрбiр азаматынан агылшын тiлiн бiлудi талап етуде. Сол Yшiн де Казакстанда Yш тугырлы тiл жобасын дуниеге экелдi. Ал мэдени жаhандану мYлдем жылдам каркын алды. Себебi тэуелсiздiк алганнан сон да орыс тiлi ултаралык катынас тiлi болып калгандыктан онын ыкпалы элi де ^шт екенiн айта кетуiмiз керек. БYгiнгi Казакстанда ез елiнiн тыныс тiршiлiгi мен бiтiм-болмысын казаки салт-дэстYрмен, эдеп-гурыппен байланыссыз
April 24, 2024
820
дамытып келген когам мYшелерi Yшiн элемдш мэдени Yрдiстер оцай сщюш кетуде.
Жогары жылдамдыкты байланыс к^ралдарыныц (коммуникация) жылдам таралуымен байланыстырылатын KB3ipri жаhандану кезецi когамдык сананыц трансформациялануымен, сондай-ак когамдык идеологияда, экономикада, саясатта жэне мэдениетте жаhандык сана релшщ артуымен сипатталады [2, 7 б].
Э. Гидденс атап керсеткеншдей, жаИандану жагдайында cалт-дэcтYрлер мен эдет-г^рыптардыц ыкпалы темендеп, субъект бiрт¥таc элеуметлк -мэдени кецicтiкте езiнiц бiрегейлiгiн сактап калуга м^ктаж бола бастайды [3, 10 б]. Трансформация жагдайында когамдык сана казiргi когамныц дагдарысыныц ерекшелжтерш керcетедi жэне «когамдык емiрдiц эртYрлi салаларында езiнiц емiр CYPуiнiц алуан тYрлiлiгiне ие». Итогам дагдарысы жагдайында когамдык сана да дами алмайды. Б^л мэcеленi шешу Yшiн рухани-адамгершшк принциптерге негiзделетiн сана элементтерiн калыптастыру кажет. В.П. Майкова: «Руханият адамга езiн жэне езiнiц адамдык, экзистенциалдык болмысын ажырату жэне жYзеге асыру кабiлетiн бередг» [4, б. 48]. ЖаИандану процеcтерi акпараттыц когамдык институттарга, cубъектiлердiц кызметше, мэдениетке, идеологияга сырттан жаца акпараттыц енуiне жол ашады. Сондыктан адам санасы бiр жагынан техногендiк когамныц жетicтiктерiн мецгерсе, екiншi жагынан дэcтYрлi к^ВДыльщтарды сактауга ^мтылады. З.В. Заяц езiнiц ецбегiнде техногендш жаИанданудыц когамдык сананы калыптастырудагы релш ашып керсеткен. Техногендiк еркениеттiц калыптасуы мэдениет пен когамныц технологияландыру элементтерш езiне кiрiктiрiп, техногендiк когамныц эсершен когамдык сананыц курылымыныц езгерiп, жаца типтеп т^лганыц калыптасуына, ягни адамныц техногендiк элемнiц cубъектici болып калыптасуына алып келедi.
В.П. Майкова когамдык сананы калыптастырудыц негiзгi факторы мен к^ралы - б^каралык коммуникация деген т^жырымга келедi. «Жаца еркениеттщ» технологиялык инновациялары емiр сапасы мен элеуметлк прогреcтiц жаксаруына жол ашады. Техногендш еркениеттiц нэтижеci коршаган элемдi езгертуге кажетп бiлiмге ие техногендiк типтеп т^лганыц калыптасуы болып табылады.
Элеуметтiк гылымдарда техногендiк жаИандану процеci элеуметлк-мэдени шындыктыц езгеруш бiлдiредi жэне когам дамуыныц жаца кезещ ретiнде - техникалык жетютжтердщ жогары жогары дэрежеciмен сипатталады. Интернеттщ пайда болуы утилитаризм мен прагматизм элементтершен бойына
April 24, 2024
821
сщрген жана идеологиянын пайда болуына тYрткi болды. Бул идеология когамнын барлык салаларын езгертуге гана емес, ен алдымен негiзгi кундылыктарды езгертуге багытталган.
Техногендiк когамдагы трансформациялар аркасында техниканын мYмкiндiктерi адамнын eмiр CYPуiнiн куралына гана айналып коймай, онын болмысын да тYрлендiредi. Техногендiк бейсаналык ДYниеге келедi. Мэселен бiз кеп эрекеттерiмiздi сананы коспай дагдымен, бейсаналы тYPде жасасак, ендi бiз Yшiн техника ойлана бастайды.
ХХ1 гасырдын басы когамдагы eзгерiстердiн кезен ретшде, кундылыктар парадигмаларынын eзгеруiмен жэне мемлекетлк даму стратегияларынын кайта багалануымен, элеуметтж жYЙелердi жангырту векторынын тYбегейлi eзгеруiмен байланысты.
Когамдык сананы калыптастыру факторларынын бiрi - когамнын барлык салаларын камтитын жаИандану процестерi. ЖаИандану процестерi когамдык сананын сапалык белгiлерiне тшелей эсер еттi. Жабык когамдык санадан ашыкка кешу, тутынушылык сананын калыптасуы, когамдык санын кундылык парадигмасынын моральдык дагдарысынын орын алуы; желiлiк технологиялар аркылы накты жэне виртуалды элемнщ элементтерiн бiрiктiретiн когамдык сананын жана формалары (элеуметтiк желiлiк) калыптасады. Акпараттын кeбеюiнiн бiр жагынан, жаhандык мэселелердi тудырып, зардаптарга экелуi мYмкiн, ал екiншi жагынан, когамдык сананын ашык жYЙе ретiнде дамуына ыкпал етедт Ф.Фукуяма, Ж.Тощенко жэне т.б. зерттеулершщ нэтижелерi осыган мензейдi.
Жаhандану когамдык сананы ашык жYЙе ретiнде калыптастырады, азаматтар табысты болуга умтылып, азаматтардын тутынушы санасы есе бастайды. Тутынушышылык сананын дамуы, либералды нарыктык идеологиянын Yстемдiгi, бiртутас акпараттык кенiстiктiн болуы ХХ1 гасырдын негiзгi белгiсi. Когамдык санада материалдылык кундылыктарга багытталган, таза тутынушылык сана «кул-тутынушы» секiлдi тек материалдык игiлiкке умтылушы сана тенденциянын туындауына жагдай тудырады.
Сонымен жаЪандану факторы eзiнiн накты белгiленген шекарасы жок тутынушылык, жаhандык, дагдарыстык сана белгшерш бiрiктiретiн когамдык сананынын мэншщ eзгеруiне алып келедi.
Рухани-адамгершiлiк кундылыктар когамдык санага койылатын талаптарга онтайлы жауап беретiн салауатты рухани ортаны калыптастырудын катализаторы болып шыгады: жогары элеуметтiк жауапкершiлiк, элеуметтiк даму мэселелерш шешуде жеке тулгалардын, эртYрлi элеуметтж топтардын
April 24, 2024
822
бiрлеcкен кYш-жiгерiн жYзеге асыру, азаматтардыц келiciлген элеуметтiк ^станымын калыптастыру, саясаттыц, экономиканыц негiзгi мэcелелерiн калыптастыруга катысу, элеуметтiк жэне табиги процестерге оц эсер ету.
ЖаИандану процеcтерiнен туындаган когамдык емiрдiц барлык салаларында болып жаткан езгерicтер жалпы к^ВДылыктар жYЙеciмен байланысты когамдык сананыц т^рактылыгы мэселесш ашып керcетедi. Б^л т^рактылык когам мен табигат емiрiнiц негiзгi принциптерш Yйлеcтiрудi болжайды. М.Шелер мен М.Хайдеггердщ пiкiрiнше, ец жогары жалпыадамзаттык к^ндыльщтар рухани к¥ВДылыктар болып табылады, ейткеш олар материалдык к^ВДылыктардан айырмашылыгы, когамдык сананы калыптастырады. Сондай-ак рухани-адамгершiлiк к^ВДылыктар когамды топтастыруга ыкпал етедi, мэдениеттщ негiзi ретiнде эрекет етедi жэне когам емiрiнiц барлык салаларында керiнедi [5. 123 б].
Казiрri когамдык сананы калыптастырудыц тагы бiр факторы -акпараттык когам, атап айтканда когамныц элементi болып табылатын б^каралык акпарат к^ралдары (БАК). Акпараттык когамдагы оныц т^тастыгын сактауда акпарат оныц институттарына, cубъектiлерiнiц кызметiне, олардыц мэдениетше, идеологиясына, санасына белcендi тYPде эсер етедг Д.Белл магынасы жагынан «акпараттык когам» ^ымымен сэйкес келетiн «постиндустриалды когам» ^ымын енгiздi. Постиндустриалды когамныц белпс оныц аныктаушы белгici ретшде социологиялык бiлiмнiц пайда болуы болып табылады.
М.Кастельс жаца ^ымды - «постиндустриалды когамды» алмастырган «желiлiк когам» ^ымын т^жырымдайды. М^ндай когамныц ерекшелiгi -барлык процестерд^ элеуметтiк емiрдiц барлык салаларын жаhандануFа, корпорацияларды «желiлерге» айналдыруFа ^мтылыс. Дж.Бодриярдыц пiкiрiнше, техникалык к^ралдарды, курыгаыларды жэне заманауи технологияларды пайдалану казiргi емiрдiц шектен тыс акпараттандырылуына экеледг
КоFамдык сананыц к^ндылыктары казiргi коFамдаFы элеуметтiк процеcтердiц белгiciздiгi жаFдайында езгередi жэне кебiнеcе «cубъектiciнiц ойлау жYЙеciне, экзистенциясына байланысты» болады. Б^л болмыстыц ерекшелiгi cубъектiнiц ез максатын езшщ «Менiнiц» шекарасынан тыс жYзеге асыра отырып, оныц мэнi туралы т^жырымдамасын калыптастыруына байланысты. Теледидар жэне баска да БАК, Интернет коFамдык сана кабылдайтын жэне тугынушылык мшез-к¥лык к^ВДылыктары мен артыкшылыктарында (тугынушылык) керiнic табатын cтереотиптердiц, белгiлi
April 24, 2024
823
бiр «мифтердщ» калыптасуына кажетл жагдайлар жасайды да оны когамга ендiрiп отырады.
Букаралык акпарат куралдары кажеттiлiктер, тшектер жэне сенiмдер саласы аркылы жYзеге асырылатын манипуляциялык тэжiрибелердi пайдаланады. Манипуляция адамзат когамдастыгы eмiрiнiн ажырамас элемент ретiнде бYгiнгi кYнi дамудын жана мYмкiндiктерi мен перспективаларына ие болды, eйткенi казiргi уакытта жеке адамнын немесе элеуметтiк топтын пiкiрiне эсер ету Yшiн элеуметтiк желiнiн эсерi жеткiлiктi. Бiркатар зерттеушiлер когамдык сананы манипуляциялаудын эртYрлi формаларын аныктайды. Мысалы, Е.Доценконын пiкiрiнше, манипуляция - бул билiкке ие жеке адам баскалардын мшез-кулкына эсер ете алатын билш тYрi [6, 48 б].
Ноам Хомски - американдык лингвист, философ, когам кайраткерi жэне саясаттанушы. Массачусетс технологиялык институтынын курметтi профессоры жэне ХХ гасырдын кeрнектi галымдарынын бiрi. Онын тiл бiлiмi теориясы мен когнитивтш гылым саласындагы iргелi енбектерi гылыми-педагогикалык ортада лайыкты багасын алган. Ол БАЦ арцылы манипуляция жасаудыц б1рнеше эдгст ашып кврсеткен. Олар:
1. Адам назарын баска жакка буру аркылы
Когамды баскарудын негiзгi элементi - акпараттык кенiстiктi манызды емес хабарламалармен Yнемi каныктыру аркылы адамдардын назарын манызды мэселелер мен саяси жэне экономикалык билеушi топтар кабылдайтын шешiмдерден баска жакка аудару. Азаматтардын гылым, экономика, психология, кибернетика салаларында манызды бшм алуына жол бермеу Yшiн олардын назарын баска нэрсеге аудару эдютемес ете манызды.
«Азаматтардын назарын накты элеуметтiк мэселелерден Yнемi манызды емес такырыптарга аударып отырады. Азаматтардын Yнемi бiр нэрсемен айналысып, сол туралы ойлануга уакыты болмайтынындай баска акпаратпен кенiстiктi толтырады.
2. Мэселе немесе тYЙткiл тудыру, содан кейiн оларды шешу жолдарын усыну жолымен
Бул эдют «мэселе-реакция-шешу» деп те атайды. Мэселе, халык арасында белгiлi бiр реакция тудыруга арналган белгiлi бiр «жагдай» тудырады, соган байланысты баскарушы топтарга кажеттi шешiмдердi халык eзi талап етедi. Мысалы, калаларда зорлык-зомбылык немесе канды ланкестiк эрекеттер жасалса, азаматтар кауiпсiздiк шараларын кYшейтудi eздерi талап ете бастайды, бул азаматтык бостандыктарга нуксан келтiретiн саясатты
824
April 24, 2024
^шейте^ зандардын кабылдануына алып келедт Немесе экономикалык дагдарыс тугызу аркылы
халыктын элеуметтiк кукыктардын бузылуын жэне калалык кызметтердi кыскартуга алып келетш шешiмдер кабылдауга алып келуге болады.
3. Халыктын eзiн кiнэлi сезiндiру аркылы.
Адамнын басында болатын бакытсыздыктарды онын eзiнiн акыл-ой мYмкiншiлiктерiнiн, кабшетшщ немесе кYш-жiгерiнiн жетiспеушiлiгiнен туындаган деп керсетш, оуган тек eзi гана кiнэлi деп санау. Нэтижесiнде, адам экономикалык жYЙеге карсы шыгудын орнына, eзiн-eзi корлаумен айналыса бастайды, бэрше eзiн кiнэлайды, бул депрессиялык кYЙдi тудырады, баскалармен катар, эрекетсiздiкке экеледт Мундай кiнэлi сезiм карсы кетершу немесе сез кайтаруга жол беромейдт
Биологиянын, нейробиологиянын жэне колданбалы психологиянын аркасында «мемлекеттiк жYЙе» физиология жэне психика саласында адам туралы озык бiлiм жинактады. ЖYЙе карапайым адам туралы онын eзi туралы бшетшшен гeрi кeбiрек бiле алды. Бул кеп жагдайда жYЙенiн кYшi кeбiрек жэне адамдарды eздерiне караганда кeбiрек баскарады дегендi бiлдiредi.
Н.Равочкин идеологияны когамдык сананы манипуляциялау факторы ретшде аныктайды. Адамдардын айналадагы окигаларга, элеуметлк катынастар мен проблемаларга, элеуметтiк топтар мен кабаттардын устанымына, сондай-ак элеуметлк-экономикалык даму максаттарын тYсiнуi, багалауы идеология аркылы жYзеге асады. С.Г. Кара-Мурза «Букаралык акпарат куралдары когамдык санага эсер етудiн негiзгi куралы» деп ете орынды атап кeрсетедi [7. 4 б].
Акпараттык когамнын ыкпалындагы казiргi когамдык санага тэн белгшердщ бiр касиет тYнiлу белгiлерi болып табылады. Д.Бэйли пессимизм -субъектще eзiнiн этникалык тобы мен eзi жататын элеуметтiк топтын елу сезiмiн тудыратын элеуметтiк ойлаудын ерекше формасы деген корытындыга келдi
Акпараттык когамда когамдык сана козгалыска, eзгерiстерге куштар болады. Кундылык жYЙесiнiн ж^1лдам eзгеруi когамдык сананын eзгеруiне экеледi, ал казiргi замангы eмiр салтынын непзп белгiсi - козгалыс.
Адамнын дамуы - максат, ал когамдык сананын калыптасуы - жалпы когамнын да, жеке адамнын да дамуынын нэтижеш мен куралы болып табылады. Букаралык акпарат куралдарынын тулгалык денгейдегi непзп кызмет - акпараттык камтамасыз ету мен эртYрлi iс-шараларды жYзеге асырудын бiрлiгi. Букаралык акпарат куралдары идеология мен элеуметтк
April 24, 2024
825
National University of Uzbekistan Current Issues and Modern Trends of Social and Humanitarian Sciences
Национальный университет Узбекистана Современные тенденции и актуальные вопросы социально-гуманитарных наук
^'zbekistan^illiy^niversiteti^^
психологияньщ к^рамдас бeлiктерi ретшде eMip CYредi. Дэл осы когамдык; сана формасы акрараттык; кещстш желiсiн элеуметпк топтардын, гана емес, жеке т^лганын, да элеуметпк кызмепмен нактылайды.
REFERENCES:
1. Шалдарбекова А.Б. Итогам жэне ондагы дiннiц орны / Оцу к^ралы. -Шымкент, 2016. 130 б.
2. Абачиев С.К. О понятиях общественного бытия и общественного сознания в современных курсах социальной философии // Мир образования - образование в мире. 2009. № 3(35). С.108-119.
3. Гидденс Э. Ускользающий мир: как глобализация меняет нашу жизнь. М.: Весь мир, 2004. 116 с.
4. Майкова В.П., Молчан Э.М. Духовность как фактор устойчивости социальных систем // Вестн. Москов. гос. обл. ун-та. Сер.: Филос. науки. 2017. № 1. С. 46-53. -2017
5. Мырзалы С. Философия элемг -Алматы: Эверо, 2020. - 300 б.
6. Доценко Е.Л. Психология манипуляции: феномены, механизмы и защита. СПб.: Речь, 2003. 304 с.
7. Равочкин Н.Н. Проблема восприятия идеологии как типа духовного освоения действительности // Вести. Москов. гос. обл. ун-та. Сер.: Филос. науки. 2015. № 1. С. 61-67.
826
April 24, 2024
