Научная статья на тему 'К вопросу об улучшении понятия комплексной экспертизы'

К вопросу об улучшении понятия комплексной экспертизы Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
97
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
комиссионная экспертиза / комплексная экспертиза / комплексные исследование / индивидуальная комплексная экспертиза / комиссияонная комплексная экспертиза / Commission examination / Comprehensive examination / Comprehensive research / Individual comprehensive examination / Commission comprehensive examination.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Абдувахоб Зулфикоров

В статье комплексная экспертиза классифицирована по значению специальных знаний, используемых в исследованиях – по интеграции специальных знаний в исследовательский процесс и по количеству специалистов, проводящих исследования, а также сделан вывод о том, что экспертиза, проведенная одним судебным экспертом с использованием методов и приемов, относящихся к разным (нескольким) специальностям, может рассматриваться как комплексная экспертиза.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

To the question of improvement concepts of integrated expertise

In the article, the complex examination is classified by the value of special knowledge used in research by the integration of special knowledge into the research process and by the number of specialists conducting research, and it is also concluded that an examination carried out by one forensic expert using methods and techniques belonging to different (several) specialties can be considered as a comprehensive examination.

Текст научной работы на тему «К вопросу об улучшении понятия комплексной экспертизы»

Жамият ва инновациялар Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

To the question of improvement concepts of integrated expertise

Zulfukorov ABDUVAHOB 1

Academy Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received September 2020 Received in revised form 15 September 2020 Accepted 25 September 2020

Available online 1 October 2020

Keywords:

Commission examination Comprehensive examination Comprehensive research Individual comprehensive examination

Commission comprehensive examination.

In the article, the complex examination is classified by the value of special knowledge used in research - by the integration of special knowledge into the research process and by the number of specialists conducting research, and it is also concluded that an examination carried out by one forensic expert using methods and techniques belonging to different (several) specialties can be considered as a comprehensive examination.

2181-1415/© 2020 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https:/ / creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Комплекс экспертиза тушунчасини такомиллаштириш борасида айрим фикрлар

Калит сузлар:

Комиссиявий экспертиза Комплекс экспертиза Комплекс тад;ик;от индивидуал Комплекс экспертиза

Комиссиявий комплекс экспертиза.

АННОТАЦИЯ

Ма;олада тад;ик;отларни утказишда кулланиладиган махсус билимларнинг ах,амиятига кура комплекс экспертизалар - тад;и;от жараёнида махсус билимларнинг интеграцияси х,амда тад;и;отларни утказувчи мутахассислар сонига кура янгича ёндашув билан таснифланган, бир суд эксперти томонидан турлича (бир неча) мутахассисликларга оид метод ва методикаларни куллаб утказилган экспертизани комплекс экспертиза деб х,исоблаш мумкин деб хулоса килинган

1 Lecturer of the Academy Ministry of Internal Affairs of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, Uzbekistan email: info@akadmvd.uz

К вопросу об улучшении понятия комплексной экспертизы

АННОТАЦИЯ

В статье комплексная экспертиза классифицирована по значению специальных знаний, используемых в исследованиях - по интеграции специальных знаний в исследовательский процесс и по количеству специалистов, проводящих исследования, а также сделан вывод о том, что экспертиза, проведенная одним судебным экспертом с использованием методов и приемов, относящихся к разным (нескольким) специальностям, может рассматриваться как комплексная экспертиза.

Суд экспертизасини экспертлар комиссияси томонидан утказилиши-тад;и;от утказишда бир неча экспертлар иштирок этишини та;озо этади. Ушбу комиссия фаолияти комиссиявий экспертиза ёки комплекс экспертиза шаклида утказилиши мумкин хисобланади [1, б.13].

Комплекс суд экспертизалар учун эса узига хос хусусиятлар мавжуд, яъни:

- комплекс экспертиза доирасида тад;и;отларни утказаётган суд экспертлари бир ва;тни узида турлича объектларни тад;и; ;иладилар. Бунда асосий омил булиб экспертиза олдига куйилган саволларга умумий хулосаларни шакллантириш хисобланади;

- турли фан сохаларидаги билим ва тад;и;от усулидан фойдаланилади;

- комплекс экспертизада ягона тад;и;от предметининг мавжуд булади, яъни турли фан соха мутахассислари улар учун ягона тад;и;от предметини урганадилар;

- турли соха экспертларининг билимларидан ягона хулоса чи;аришда фойдаланилади. Бунда бир объект юзасидан берилган саволларга турли экспертлар уз сохаси юту;ларидан фойдаланиб хулоса берадилар.

Комплекс экспертизанинг ху;у;ий табиати тугрисида олимларнинг фикрларини шартли равишда ;уйидаги икки гурухга булиш мумкин:

Биринчи гурухга тегишли муаллифлар [2, с.11; с.28], комплекс экспертиза бу-ху;у;ий тушунча деб хисоблашади, чунки комплекс экспертиза утказиш учун асослар, утказиш тартиби, шунингдек, унинг натижалари - эксперт хулосасини расмийлаштириш ва фойдаланиш тартибни тегишли ;онун ва сохавий кодексларда белгилаб куйилганлиги мухимдир.

Бош;а ёндашув муаллифлари комплекс экспертизани процессуал ва гносеологик тусдаги тушунчадеб билишади [3, с.6; с.47]. Масалан, Р.С. Белкин шундай деб ёзган эди: "Гносеологик жихатдан, бир суд эксперти томонидан комплекс (замонавий маънода) экспертизани утказиш эътирозларни келтириб чи;ара олмайди, чунки, умуман олганда билиш жараёни билиш субъектларининг сонига богли; эмас; у билиш субъектининг сифати ва билиш воситаларининг тегишли имкониятлари билан белгиланади. Процессуал жихатдан, масаланинг бундай ечими (комплекс экспертизани бир суд эксперти томонидан утказилиши) учун хеч ;андай туси;лар йу;, чунки экспертнинг (экспертларнинг) хар ;андай хулосаси терговчи ва суд томонидан мажбурий бахоланади ва фа;ат уларгина бу хужжатдан курилаётган ишда фойдаланиш масаласини хал ;иладилар. Биро;, экспертиза хулосасини бахолаш ну;таи назаридан, одатда битта эксперт

Ключевые слова:

Комиссионная экспертиза Комплексная экспертиза Комплексные исследование Индивидуальная комплексная экспертиза Комиссияонная Комплексная экспертиза.

томонидан комплекс экспертиза утказилишига нисбатан эътирозлар билдирилади" [4, с.338; 5, с.47].

Купгина муаллифларнинг фикрича, комплекс экспертизада жиноят иши учун ахамиятга молик холатлар турли илм сохаларидан фойдаланиб, бир неча тадкикотлар утказиш оркали аникланади [1, б.13]. Юкоридагиларга кушимча килиб, "комплекс экспертизани куплаб муаллифлар томонидан етарли даражада фарклаб берилган, бошка ходисалардан ажратиб олишга имкон берадиган куйидаги белгиларини курсатиш мумкин - комплекс тадкикот, экспертизалар мажмуи" [6].

Комплекс экспертиза - унда курилаётган иши учун ахамиятга молик холатлар турли илм сохаларидан фойдаланиб, бир неча тадкикот утказиш оркали аникланади.

Комплекс экспертиза - турли фан сохалари мутахассисларининг тадкикот объектини уз фаолият йуналишлари буйича тадкик этиб, ягона хулосага келишига каратилган экспертиза тадкикоти тушунилади. Яъни, комплекс экспертизада тадкикот бир неча боскичларни уз ичига олиб хар бир боскичда алохида хулосага келиниб, сунгра улар умумлаштирилади.Бу экспертизада турли технологиялардан фойдаланилади ва улардан кетма-кет фойдаланиш тизими ишлаб чикилади. Бир эксперт томонидан фойдаланилган усул бошкаси учун нокулайликлар юзага келтирмаслиги лозим. Бу холат эса, уз навбатида, экспертлардан нима килиш кераклигини олдиндан режалаштириш ва тизимли ишлашни талаб килади, чунки комплекс тадкикот бир тарафдан хулоса беришни осонлаштирса, бошка томондан катта масъулиятни талаб килади, чунки иш мураккаблиги ва утказиладиган хар бир тадкикот натижавий хулосада акс этиши ва бир тадкикотнинг нотугри олиб борилиши ишнинг якуний натижасига салбий таъсир курсатиши мумкинлигини инобатга олиб алохида эътиборни талаб килади.

Юкоридагиларга биноан, комплекс экспертиза учун хос булган хусусиятлар сифатида куйидагиларни ажратиб курсатишимиз мумкин: бир неча экспертиза объектларини урганишга каратилган булади; бир вактнинг узида ёки кетма-кет бир неча соха мутахассисларининг экспертиза объектларини урганишини назарда тутади. Бунда экспертлар биргалашиб умумий хулосага келган такдирда, хулосани биргаликда имзолайдилар.

Бундан ташкари комплекс экспертизани тавсифловчи куйидаги хусусиятлар хам курсатиш мумкин: турли фан сохаларидаги билим ва тадкикот усулидан фойдаланиш (бунда экспертиза уз ичига бир неча экспертиза турлари ёрдамидан фойдаланишни такозо килади); ягона тадкикот предметининг мавжудлиги, бу шу билан изохланадики, турли фан соха мутахассислари улар учун ягона тадкикот предметини урганади; турли соха экспертларининг билимларидан ягона хулоса чикаришда ифодаланади. Бунда бир объект юзасидан берилган саволларга турли экспертлар уз сохаси ютукларидан фойдаланиб хулоса беради.

Комплекс экспертизада турли фан сохалари тадкикот усулларидан фойдаланилганлиги боис, хар бир тадкикот натижасини умумий хулосада акс эттириш ва хар бир эксперт узи берган фикри акс этган ёзув остига имзо куйиши талаб килинади. Комплекс экспертиза утказишда катнашаётган хар бир эксперт уларнинг хар бири узи аниклайдиган холатлар хажми ва мажмуидан катъи назар, тадкикотни мустакил амалга оширади, бунинг учун шахсан жавобгар булади ва факат уз ваколати доирасида хулоса беради. Х,ар бир эксперт ЖПКнинг 178-моддасига асосан, уз харакати ва уз тадкикоти кисми учун шахсан жавоб беради.

Бу экспертиза турида хар бир эксперт фикри маълум бир бос;ич учун якунловчи ахамиятга эга булиб, якуний хулоса учун мухим маълумот йигиб беради. Мазкур экспертизанинг мухим бос;ичларидан бири экспертларнинг умумий мухокамаси булиб, унда хар бир эксперт тад;и;от объекти юзасидан уз фикрини билдиради. Бу холатда комплекс экспертизада хулоса юзасидан тафовутларни бартараф этиш буйича овозга ;уйишда бетарафлар булиши мумкин эмас хисобланади. Чунки хар бир эксперт уз хулосасига ишонч хосил ;илган булиши даркор.

Комплекс экспертизада экспертлар орасидан энг тажрибали бир эксперт танланиб, у тад;и;отда ;атнашаётган барча экспертлар фаолиятини йуналтириб туриши ва умумий хулоса учун масъул булиши лозим.Агар экспертлар комиссияси якуний фикри ёки унинг бир ;исми экспертлардан бирининг фикрига асосланадиган булса, унда бу ха;да хулосада курсатилиши талаб ;илинади. Чунки экспертларни хулоса юзасидан суро; ;илишда аввало ушбу эксперт ча;ирилиб, хулоса, унда кулланилган усуллар ха;ида ани; маълумот бериши мумкин булган шахсни ани;лашга ва;т сарфламасдан тезда маълумот олиш имкони пайдо булади. Экспертлар уртасида тад;и;от жараёни усули ёки якуний натижа юзасидан келишмовчиликлар келиб чи;;ан такдирда, уларнинг хар бири келишмовчиликлар келиб чи;;ан барча ёки айрим масалалар буйича узи тад;и;от утказиб алохида хулоса бериши лозим. Экспертиза тайинлаган шахс ушбу усулларни урганиб, хулосаси асос ;илиб олинадиган хулосани ва нотугри йуналишда шакллантирилган хулосани ани;лаш имкони пайдо булади. Комплекс экспертизани утказиш давлат суд-экспертиза муассасасига топширилган булса, ушбу экспертизани ташкил ;илиш унинг рахбари зиммасига юклатилади. Муассаса рахбари комплекс экспертизани утказувчи экспертлар комиссиясига ;айси экспертларни жалб ;илиш кераклиги, уларни ху;у;ларини тушунтириш, экспертизани утказиш муддатларини белгилаш каби ху;у;лардан фойдаланади.

Таъкидлаш жоизки, хозирги кунда комплекс экспертизалар утказишнинг ху;у;ий тартибга солиниши турлича саволларни келтириб чи;армо;да. Куплаб мутахассисларнинг комплекс экспертизани ху;у;ий тартибга солишни такомиллаштиришга ;аратилган куплаб таклифлари куллаб-кувватланмаяпти, бу эса криминалист олимлар ва амалиётчи ходимларни ушбу мавзуни ;айта-;айта куриб чи;ишга мажбур ;илмо;да.

Шу муносабат билан, комплекс экспертизаларни таснифлаш учун асосларни ;айта куриб чи;иш талаб этилмокда. Ю;оридагилардан келиб чи;;ан холда, фикримизча, бу турдаги экспертизаларни амалдаги, ижрочилар сони ва таркиби буйича таснифлаш асослари, яъни комплекс экспертизанитурли мутахассисликдаги экспертлар иштирокидаги комиссиявий экспертиза сифатида ажратилиши хар доим хам тугри булавермайди була олмайди. Купчилик соха мутахассислари комплекс экспертизаларни бир эксперт томонидан утказиш имконияти (ва ;онун асосида мустахкамлшни) ха;идаги фикрни ;уллаб-;увватламо;да.

Фикримизча, комплекс экспертизаларни тад;и;отларни утказишдаги махсус билимларнинг ахамиятига кура куйидаги турларга ажратишни таклиф ;илиш мумкин: 1) тадцицотжараёнида махсус билимларнингинтеграцияси буйича [7, б.14]: - бир хил ахамиятли комплекс экспертизалар, бундай экспертизада хар бир муайян мутахассислик буйича утказилган тад;и;отлар натижасида, эксперт хулосаси учун муста;ил ахамиятга эга натижалар олинади;

- турдош (тенг хукукли) комплекс экспертизалар, бундай экспертизалар якуний хулоса чикариш учун зарур ахборотлар бир турдаги мутахассисликка оид махсус билимлардан фойдаланиб олинади, бирок, утказилаётган экспертизанинг предмети тулик камраб олинмайди ва бинобарин бошка турдаги махсус билимлардан фойдаланиш талаб этилади. Уз навбатида бу турдаги экспертизаларни утказишдаги фойдаланилмайдиган бошка турдаги махсус билимлар асосий махсус билимларга турдош (тенг хукукли) хисобланади;

- комбинацияланган комплекс экспертизалар, бундай турдаги экспертизалар бир хил ахамиятли ва турдош комплекс экспертизалар хусусиятларига эга булади. Бундай холатда экспертиза олдига куйилган савол бир неча мутахассисликка тегишли махсус билимларнинг йигиндиси ёрдамида хал килинади, шунингдек бу жараёнда кушимча маълумотлардан хам фойдаланилади.

2) тадкикотларниутказувчимутахассислар сонига кура:

- индивидуал ва комиссиявий.

Бу каби ёндашув табиатан ухшаш булмаган комиссиявий экспертизаларвакомплекс экспертизаларни узаро фарклаш имконини беради ва шу билан биргабу турдаги экспертизаларни аникрок таснифлашга имкон беради.

Афсуски, бугунги кунга кадар "Суд экспертизаси тугрисида"ги Узбекистон Республикаси конуни ёки сохавий кодекслардаиндивидуал комплекс тадкикотларни утказиш имконияти кузда тутилмаган. Хусусан, комплекс экспертизаларни утказишда узига хос бир хусусият инобатга олинмаган. Бир суд эксперти бир турдаги экспертизаларни утказишда юкорида санаб утилган комплекс тадкикотларни барчасини битта узи утказиши мумкин. Чунки, жуда куплаб давлатларнинг, жумладан Узбекистоннинг хам, суд экспертиза муассасаларида фаолият юритадиган бир суд экспертида бир неча турдаги (турли мутахассислик буйича) суд экспертизани мустакил утказиш хукуки бор. Масалан, Узбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академиясини "Эксперт-криминалистик фаолият" мутахассислиги йуналишида таълим олган тингловчилар камида бешта турдаги мустакил утказиш хукукига эга булади, суд экспертлари бир неча турдаги суд экспертиза тадкикотларини утказиш имкониятига эга. Бунинг сабаби, суд экспертларида иш юкламасининг куплигидадир. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хузуридаги Х.Сулаймонова номидаги РСЭМнинг хар бир вилоятда филиали бор, бу филиалларда 3та ёки 4 та суд эксперти ишлайди. Хизмат курсатиш минтакасининг суд экспертизаларига булган эхтиёжидан келиб чикиб, ушбу ходимлар бир вактни узида бир неча турдаги суд экспертизаларни утказади[7, Б.13].Бундай муаммо бошка мамлакатлар суд экспертлик фаолиятида хам мавжуд. Шу сабабли, Россия Федерацияси Олий суди Пленуми "Жиноий ишлар буйича суд экспертизаси тугрисида" 2010 йил 21 декабрдаги 28-сонли карорининг 12-бандида битта эксперт томонидан комплекс экспертиза утказишнинг конуний амалиётини тан олган [8].

Хулоса сифатида таъкидлаш мумкинки, суд эксперти томонидан турлича (бир неча) мутахассисликларга оид метод ва методикаларни куллаб утказилган экспертизани комплекс экспертиза деб хисоблаш мумкин булади. Яъни, комплекс экспертиза ва тадкикотлар комиссиявий асосида хам, индивидуал равишда (бир суд эксперти томонидан) хам утказилиши мумкин. Комплекс экспертизанинг табиати (индикидуал ёки комиссиявий) - хар хил турдаги экспертизаларга оид махсус билимларни уйгунлаштириш (билимлар интеграцияси) ёкибулмаса, тегишли

мутахассисликлар буйича махсусбилимларга эга булган ягона суд эксперти томониданшу билимлардан фойдаланган холда суд экспертларининг иштирокида умумий хулоса шакллантиришда аникланади. Комплекс суд экспертизасини утказиш ва унинг натижаларини исботлов жараёнида фойдаланиш амалиётини такомиллаштириш учун, комплекс экспертизани тартибга солувчи назарий, меъёрий ва ташкилий коидаларни бирлаштириш йуналиши буйича харакат килиш максадга мувофик булади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. А.А. Зулфукоров, Х.А. Тураббаев, Т.Б. Маматкулов, С.С. Нуриддинов, Ш.Н. Юлдашев. Йул-транспорт ходисалари буйича комплекс экспертизалар/ Укув-услубий кулланма. - Т.: Узбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2020. - 100 б.

2. Галкин В. М. Соотношение заключения эксперта с другими средствами доказывания в уголовном процессе. - М., 1971. 48 с.; Орлов Ю. К. Комплексная экспертиза, комплексное исследование, комплекс экспертиз: соотношение понятий // Материалы 2-й Международной научно-практической конференции «Теория и практика судебной экспертизы в современных условиях» (24-25 июня 2009 г.). - М., 2009.

3. Шляхов А.Р. Теория и практика комплексных исследований в судебно-экспертных учреждениях системы МЮ ССР. Организационно-правовые проблемы судебных экспертиз. - М, 1982. - С.6.

4. Аубакиров А. Ф. Процессуальные основы комплексной экспертизы // Теория и практика использования специальных знаний в раскрытии и расследовании преступлений: Сб.матер. 50-х Криминалистических чтений: В 2-х ч. -М., 2009. - С.47.

5. Россинская Е.Р. Законодательство о судебной экспертизе и пути его совершенствования // Материалы 3-й Международной научно-практической конференции «Теория и практика судебной экспертизы в современных условиях» (25-26 января 2011 г.). - М., 2011.

6. Корноухов В. Е. О методологии комплексных исследований в судебной практике. - М., 1981. №5. - С.102-106; Россинская Е.Р. Проблемы комплексности в судебной экспертизе: гносеологические и процессуальные аспекты // Теория и практика использования специальных знаний в раскрытии и расследовании преступлений: Сб. матер. 50-х Криминалистических чтений: В 2-х ч. - М., 2009. Ч.1. -С.342-347.

7. Зулфукоров А.А. Суд комплекс экспертизаси буйича айрим фикрлар / "Узбекистонда илмий-амалий тадкикотлар" мавзусидаги республика 13-куп тармокли илмий масофавий онлайн конференция материаллари туплами, 1-кисм, 29 февраль 2019 йил. - Тошкент: Tadqiqot, 2020. - №13. - Б.12-15.

8. О судебной экспертизе по уголовным делам: Постановление Пленума Верховного Суда РФ № 28 от 21.12.2010 г. // Бюллетень Верховного Суда РФ. - 2011. - № 2.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.