Научная статья на тему 'ПОНЯТИЕ ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ ПРЕСТУПЛЕНИЙ И СОЦИАЛЬНАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ УСТАНОВЛЕНИЯ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НИХ'

ПОНЯТИЕ ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ ПРЕСТУПЛЕНИЙ И СОЦИАЛЬНАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ УСТАНОВЛЕНИЯ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НИХ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
134
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
транснациональная преступность / глобализация / борекуда / триада / электронные ресурсы / организованная преступность / терроризм. / transnational crime / globalization / borekuda / triad / electronic resources / organized crime / terrorism.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хамидов Нурмухаммад

В настоящее время внешние угрозы принимают новую форму, их основные черты отражаются в этнических и религиозных конфликтах, потоках мигрантов из одного региона в другой, международной преступности, терроризме. Криминальные сообщества разнообразны, имеют географические и национальные особенности и различаются по степени глобализации. Такие структуры действуют в пределах одного города, региона, страны и даже за пределами отдельных государств и приобретают транснациональный вид. В данной научной статье анализируются особенности данного вида преступлений и некоторые вопросы ответственности за этот вид преступлений.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONCEPT OF TRANSNATIONAL CRIMES AND THE SOCIAL NECESSITY OF ESTABLISHING RESPONSIBILITY FOR THEM

External threats are currently taking on a new form and their main features are reflected in ethnic and religious conflicts, the flow of migrants from one region to another, international crime, and terrorism. Criminal communities are diverse, geographically and nationally specific, and vary in the degree of globalization. Such structures operate within one city, region, country, and even outside individual states and acquire a transnational appearance. This scientific article analyzes the specifics of this type of crime as well as some issues of liability.

Текст научной работы на тему «ПОНЯТИЕ ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ ПРЕСТУПЛЕНИЙ И СОЦИАЛЬНАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ УСТАНОВЛЕНИЯ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НИХ»

UDC: 341.4(042)(575.1)

^амидов Нурму^аммад

Тошкент давлат юридик университети докторанти ORCID: 0000-0002-9053-4174 E-mail: n.hamidov@tsul.uz

ТРАНСМИЛЛИЙ ЖИНОЯТЛАР ТУШУНЧАСИ ВА УЛАР УЧУН ЖАВОБГАРЛИК БЕЛГИЛАНИШИНИНГ

ИЖТИМОИЙ ЗАРУРАТИ

Аннотация. Цозирги вацтда ташци таудидлар янги шакл касб этиб, уларнинг асосий хусусиятлари этник ва диний можароларда намоён булиб, бир уудуддан иккинчи уудудга кучиб юрувчилар ва мигрантлар оцими, халцаро жиноятчилик ва терроризмга боглиц. Жиноий уюшмалар хилма-хил булиб, географик ва миллий хусусиятларга эга ва глобаллашув даражаси билан фарц цилади. Бундай тузилмалар битта шауар, минтаца, мамлакат ичида фаолият юритиши ва уаттоки алоуида давлатлар чегарасидан чициб, трансмиллий куриниш касб этиши мумкин. Ушбу илмий мацолада айнан мазкур турдаги жиноятларнинг узига хос хусусиятлари ва шу тоифадаги жиноятни содир этганлик учун жавобгарлик тугрисидаги айрим масалалар таулил цилинган.

Калит сузлар: трансмиллий жиноят, глобаллашув, борекуда, триада, электрон ресурслар, уюш-ган жиноятчилик, терроризм.

Хамидов Нурмухаммад

докторант Ташкентского государственного юридического университета

ПОНЯТИЕ ТРАНСНАЦИОНАЛЬНЫХ ПРЕСТУПЛЕНИЙ И СОЦИАЛЬНАЯ НЕОБХОДИМОСТЬ УСТАНОВЛЕНИЯ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА НИХ

Аннотация. В настоящее время внешние угрозы принимают новую форму, их основные черты отражаются в этнических и религиозных конфликтах, потоках мигрантов из одного региона в другой, международной преступности, терроризме. Криминальные сообщества разнообразны, имеют географические и национальные особенности и различаются по степени глобализации. Такие структуры действуют в пределах одного города, региона, страны и даже за пределами отдельных государств и приобретают транснациональный вид. В данной научной статье анализируются особенности данного вида преступлений и некоторые вопросы ответственности за этот вид преступлений.

Ключевые слова: транснациональная преступность, глобализация, борекуда, триада, электронные ресурсы, организованная преступность, терроризм.

Khamidov Nurmukhammad

PhD Student, Tashkent State University of Law

THE CONCEPT OF TRANSNATIONAL CRIMES AND THE SOCIAL NECESSITY OF ESTABLISHING RESPONSIBILITY FOR THEM

Abstract. External threats are currently taking on a new form and their main features are reflected in ethnic and religious conflicts, the flow of migrants from one region to another, international crime, and terrorism.

Criminal communities are diverse, geographically and nationally specific, and vary in the degree of globalization. Such structures operate within one city, region, country, and even outside individual states and acquire a transnational appearance. This scientific article analyzes the specifics of this type of crime as well as some issues of liability.

Keywords: transnational crime, globalization, borekuda, triad, electronic resources, organized crime, terrorism.

Хрзирги кундаги жиноятчилик холати зура-вонлик шаклига кура оддий маиший даражадан бошлаб то оммавий террор даражасида ахамият касб этгани учун жамоатчилик олдида уз хавф-сизликларини яна бир бор кайта уйлаб куриш эхтиёжини юзага келтирмокда [1].

Бугунги кунда хар бир инсон глобал дунёвий жараёнларга жалб килинган булиб, илмий-техник тараккиёт ривожи билан янада тезлашмокда ва умуминсоний хусусият касб этаётган ижтимоий, иктисодий, хом ашё ва бошка муаммоларнинг ку-чайиб боришига сабаб булмокда. Шу муносабат билан иктисодий, экологик, демографик ва бошка куплаб тахдидларнинг, жумладан, жиноий тах-дидларнинг таъсири бир неча бараварга купайи-шига олиб келмокда [2].

Дунёнинг куплаб давлатлари ва минтакала-рида бир нечта глобал жиноий ташкилотлар фао-лият юритмокда: Италия мафияси, Хитой триада-си, япон борекудаси (якудза), колумбиялик нар-кокартеллар [3].

Глобаллашув замонавий давлатлар ривожла-нишининг айнан ижтимоий-иктисодий жараён-ларнинг етакчи тенденциясига айланиб улгурди.

Алохида миллий иктисодиётларнинг узаро богликлиги сифат жихатдан янги ходиса, яъни халкаро иктисодиётни юзага келишига туртки булди.

Глобаллашув жараёнига сабаб булаётган мухим омиллар жумласига замонавий техноло-гиялар, алока воситалари, электрон ресурсларни жорий этиш ва уларни автоматлаштиришнинг жа-дал ривожлантирилиб боришини киритиш мумкин.

Глобаллашув жараёни эса, уз навбатида, жи-ноятчилик тавсифига, яъни икки ёки ундан ортик давлат манфаатлари ва худудларига таъсир курса-тадиган хатти-харакатларга олиб келади.

Бундай холатларни аниклаш учун криминология фанига "уюшган жиноятчилик" тушунчаси билан узвий боглик булган "трансмиллий жиноятчилик" тушунчаси киритилди.

XX асрнинг урталаридан бошлаб иктисодий фаолиятни диверсификация килиш туфайли турли хил ноконуний товарлар (курол-ярог, гиёхванд моддалар ва бошкалар)ни сотиш хажми ошди, бу трансчегаравий жиноий фаолиятдан олинадиган даромадларнинг купайишига ва натижада транс-миллий жиноятчиликнинг ривожланиб боришига сабаб булди [4].

Шу билан бирга, ноконуний товарларни че-гара оркали олиб утиш имкониятининг мавжуд-лиги жиноятчиликка байналмилаллаштиришнинг асосий таркибий кисми сифатида каралмаслиги керак.

Жиноий уюшмалар уз максадларига эри-шиш учун жиноят конунчилик тизимида мав-жуд бушликларни кидириб топиш, жиноий йул билан топилган даромадларни легаллаштиришга харакат килади. Улар пул ювиш операциялари-ни амалга ошириш имкониятлари мавжуд булган бундай хукукий режимни ёки юрисдиксияни ки-дирмокда.

Хусусан, суз ушбу холат "солик бошпанала-ри [5]" деб аталувчи давлатлар, яъни худудларида бундай даромадларни саклаган ва зарур соликлар ва туловларни тулашдан кочиш учун шароитлар мавжуд булган мамлакатлар хакида бормокда.

Хдр бир мамлакатда сиёсий, иктисодий, ижти-моий ва хукукий ислохотлар амалга оширилиши нафакат ижобий, балки салбий узгаришлар, янги турдаги ижтимоий муносабатларни юзага келти-риб, узига хос жиноятларга йул очмокда.

Булар жумласига "уюшган жиноятчилик" каби ходисанинг юзага келишини мисол килиш мумкин. Купгина холатларда уюшган жиноятчилик бир гурух шахслар томонидан амалга ошириладиган ва иктисодий жиноятларда на-моён булади.

Профессор Н.Ф. Кузнецованинг ушбу ходиса-ни жамият томонидан идрок этилиши маълум бир шартларни юзага келиши натижасида юзага кела-ди деган фикрига кушилмай булмайди [6].

Масалан, Америка Кушма Штатларида уюш-ган жиноятчилик мавжудлигини тан олиш мафия рахбарларидан бири Джо Валлачининг телеви-зорда ошкора нуткидан сунг содир булди [7].

Трансмиллий уюшган жиноятчиликни хукукий ва илмий нуктаи назардан аниклаш би-лан боглиц масала уз зиддиятини халиям йукот-гани йук [8].

Ушбу таърифда 1971 йилда америкалик кри-минологлар томонидан таклиф килинган "трансмиллий" атамаси кулланилади. Шунингдек, ушбу тушунчадан 1994 йилда Неаполдаги Бутунжахон конференциясида трансмиллий уюшган жиноят-чиликка карши курашнинг муаммоли масалала-рини мухокама килиш пайтида фойдаланилган

[9].

Трансмиллий жиноятчилик таърифи ишлати-лиши буйича бир нечта таклифлар Интерполга аъзо мамлакатлар иштирокчиларининг 1988 йил-да Сант-Клаудда уюшган жиноятчиликка карши кураш буйича халцаро симпозиумида мухокама килинди. Мухокама натижасида ушбу жиноят таърифини асос сифатида эндиликда кабул килиш ва ишлатиш тугрисида келишувга эришилди [10].

Трансмиллий уюшган жиноятчилик деганда доимий равишда жиноий фаолият билан шугул-ланадиган ва асосий максади хар кандай жойда, миллий чегараларидан катьи назар, фойда куриш-ни максад килган одамлар гурухи фаолият юрита-диган ташкилот мавжудлиги ва унинг фаолияти-да иштирок этишни тушуниш лозимлиги тавсия этилди [11].

Ушбу тушунчани тахлил килиб, биз куйидаги трансмиллий жиноят белгиларини ажратиб кур-сатишимиз мумкин:

ташкилотнинг мавжудлиги ёки унда иштирок этиш;

фаолиятнинг узлуксизлиги;

асосий максад - фойда олиш.

Ушбу максадга эришиш йуллари сифатида, аввало, миллий чегараларни эьтиборсиз колди-ришга асосланган хар кандай воситалар куриб чикилади. Биринчи учта хусусиятни асос хи-собланувчи белгилар деб тан олиниши максадга мувофик.

Ушбу белгилар (формула) орасида жи-ноятнинг трансмиллийлигини таькидловчи, уни алохида ажратиб курсатувчи белги - жиноий фа-олиятни амалга ошириш миллий чегаралар ичи-

да хам, ташкарисида хам содир этилиши. Бирок бу ягона белги хали хам муаммонинг глобал мо-хиятини тулик англаб етишимизга имкон бермай-ди [12].

Коида тарикасида, трансмиллий жиноят ту-шунчасини изохлашда иккита асосий ёндашувга таянилади: трансмиллий жиноят билан шугул-ланувчи жиноий ташкилотларнинг узларини изохлашга эьтиборни каратиш хамда ушбу таш-килотлар томонидан амалга ошириладиган фа-олият белгилари учун хос булган тавсифларни изохлашни назарда тутади [13].

Махсус адабиётлар ва халкаро хужжатлар-да трансмиллий жиноятларнинг тушунчаси ва таьрифига турли хил ёндашилмокда. БМТнинг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка карши кон-венцияси, 2000 йил 15 ноябрдаги Бош Ассамблея 55/25-сонли карори билан кабул килинган коида-ларда жиноят трансмиллий характер касб этиши учун:

бир нечта давлатда содир этилган (3-модда-нинг 2-кисми (а));

бир давлат худудида содир этилган, лекин унинг маьлум бир кисми, яьни тайёргарлик куриш, режалаштириш, ушбу га ташкилотчиси ва назорати бошка давлатда булиши (3 (2) (b) мод-да);

бир давлат худудида содир этилган, лекин бир неча давлатда уз жиноий фаолиятини амалга оши-рувчи уюшган гурух иштирокида амалга оширил-ган (3-модданинг 2-кисми (с);

бир давлат худудида содир этилган, лекин унинг асосий окибатлари бошка давлатда юзага келган 3-модданинг 2-кисми (d)).

Урганилган 200 дан ортик жиноят ишининг 20 га якини трансмиллий характер касб этиб юко-ридаги аломатларни узида намоён этади.

Урганиб чикилган жиноят ишларида мазкур белгилар тахлил килинганда:

бир нечта давлатда содир этилганлик 54 %; бир давлат худудида содир этилган, лекин унинг маьлум бир кисми, яьни тайёргарлик куриш, режалаштириш, ушбу жиноят ташки-лотчиси ва назорати бошка давлатда булишлик 26 %;

бир давлат худудида содир этилган, лекин бир неча давлатда уз жиноий фаолиятни амалга оши-рувчи уюшган гурух иштирокида амалга оширил-ганлик 9 %;

бир давлат худудида содир этилган, лекин унинг асосий окибатлари бошка давлатда юзага келганлик 11 % жиноят ишларида мавжудлиги аникланди.

Бизнинг фикримизча, ушбу белгиларнинг би-ринчиси, яъни бир неча давлат худудида содир этилиши асосий белги булиб, колган учта белги биринчи белги билан асосан биргаликда келади-ган кушимча белгилар хисобланади.

Трансмиллий жиноятлар бир катор хусусият-ларга эга. Ж.А. Неъматов трансмиллий жиноятлар-ни куйидаги туртта белгисини ажратиб курсатган.

1) уюшганлик;

2) узвийлик;

3) даромад олиш максади;

4) миллий чегараларни инкор этишга асослан-ган, уз жиноий максадига эришишнинг усуллари.

Конвенция трансмиллий жиноятчилик тушун-часини изохламаган булса-да, аммо унинг мазму-нидан келиб чикадиган булсак, ушбу жиноят ку-йидагиларда: икки ёки ундан ортик давлатларда гараз максадларда, режали фаолият юритиш, пух-та тайёргарлик куриш, ушбу жиноий гурухлар-да доимий иштирок этиш, ривожланган тузилма ва огир ва ута огир жиноятларни содир этишга йуналтирилган махсус максад борлигида намоён булишини куриш мумкин.

В.А. Номолоновнинг фикрича, жиноий фаолият трансмиллий характер касб этиши учун тур-ли хил воситаларнинг икки ёки ундан ортик давлат чегаралари оркали олиб утилишида ва катта микдордаги моддий наф келтириш билан боглик ноконуний хатти-харакатларда ифодаланади, шу билан бирга жиноятчилар бошка мамлакатлар-нинг кулай бозор шароитларидан унумли фойда-ланадилар, шунингдек, коррупция ва зуравонлик харакатлари оркали иктисодий фаолиятга кириб боришларида намоён булади [14].

Адабиётларда трансмиллий жиноятчилик одатда бир мамлакат чегараларидан ташкарига чикувчи ва куйидаги учта элементни уз ичига олувчи жиноий фаолият сифатида каралади, бу-лар: халкаро жиноятлар, халкаро характердаги жиноятлар ва чет эл фукаролари билан боглик жиноятлар [15].

Халкаро жиноятлар инсоният тинчлиги ва ин-соният хавфсизлигига карши каратилган булиб, тажовузкорлик, геноцид, апартеид, мустамлака хукмронлигини зурлик билан урнатиш ёки саклаб

колиш, ядро куролини куллаш ва бошкаларда ифодаланиб, давлат ва жамият учун улар катта хавф тугдиради.

Халкаро даражадаги жиноятлар давлатлар уртасидаги нормал муносабатларга, уларнинг тинч-тотув яшашига ва узаро алокаларига, турли мамлакат ташкилот ва фукаролар хамкорлигига зарар етказади.

Улар контрабанда, гиёхванд моддалар ноко-нуний савдоси, ноконуний миграция, порнографик махсулотларни таркатиш, одам савдоси, самолётларни олиб кочиш, уларнинг борти-да жиноят содир этиш, пуллар ва кимматбахо когозларни калбакилаштириш билан шугуллана-дилар [16]. Бундан ташкари, чет эл фукаролари иштирокида ёки уларга карши жиноятлар содир этадилар [17].

Илмий доира вакиллари уртасида хам транс-миллий жиноятлар тушунчасининг келиб чикиши хусусида турли хил карашлар мавжуд. Жумладан, Ж.А. Неъматов: "Жиноий ташкилотлар томонидан иктисодий даромад куриш максадида бир ёки бир нечта давлатлар бозор конъюнктурасидан фойдаланган холда коррупция, зурлик ишлатиш, шунингдек, турли мамлакатлардаги жиноят суд-лов тизимидаги тафовутлар туфайли ижтимоий назоратдан самарали буйин товлаш оркали маъ-лумотлар, пуллар, инсонлар хамда бошка моддий ва номоддий воситаларни давлат чегараларидан утказиш билан боглик ноконуний фаолият", - деб трансмиллий уюшган жиноятчиликни таърифлай-ди.

В. Номоконов эса ушбу жиноятларни ижти-моий хавфи юкори булган жиноят эканини, уни "латентлик хусусияти юкори булган уюшган ха-рактердаги хамда иктисодий ва жиноий глобалла-шув жараёнлари таъсирида бир нечта давлатлар худудида содир этиладиган жиноят" сифатида эъ-тироф этади [18].

Л.Л. Горяинов, А.П. Исиченко ва Л.В. Кондра-тюкнинг фикрича: "Трансмиллий жиноятлар - бу алохида давлат микёсидан четга чикувчи, яъни камида икки мамлакатнинг конун билан курикла-надиган манфаатларига тажовуз килувчи жиноят-дир" [19].

К.С. Родионов эса ушбу турдаги жиноятлар-нинг асосий хусусиятини давлат чегараларини кесиб утилиши билан боглайди. У: "Трансмиллий жиноятлар - бу доимий ёки муваккат фаолият

курсатиш максадида ташкил этилган, баркарор ёки узгарувчан таркибга эга булган, уз ичига жиноий максадларга эришиш йулида давлат че-гарасини кесиб утишни зарурий белги сифатида камраб олувчи ижтимоий хавфли килмишдир. У профессионал трансмиллий жиноий тузилма-ларни жиноий уюшмалар хамда аник ташкилий тузилмага эга булмаган аьзолар сони ва уюш-ганлик даражаси турли-туман булган жиноятчи-лар гурухидан ташкил топади. Уларнинг асосий максади моддий бойликлар ва пул маблагларини конунга хилоф равишда кулга киритишдан ибо-ратдир [20]", - деб таьрифлайди.

С.В. Максимов хам трансмиллий жиноятчи-ликка атрофлича таьриф беришга харакат кила-ди. Унинг фикрича, трансмиллий жиноятлар -бу икки ёки ундан ортик давлатлар уртасидаги муносабатларга ёхуд икки ёки ундан ортик дав-латларнинг юридик ёки жисмоний шахслари ман-фаатларига зарар етказувчи, муайян вакт ора-лигида содир этилган жиноятлар мажмуидир. Улар учун жавобгарлик халкаро жиноят хукуки ёки унга мувофик кабул килинган миллий жино-ят конунчилик нормаларида белгиланган була-ди" [21].

Хулоса килиб айтиш мумкинки, трансмиллий жиноятлар - бу муайян фойда олиш максадида бир вактнинг узида бир ёки ундан ортик давлат-лар худудида содир этиладиган, давлат чегараси-ни кесиб утишни зарурий белги сифатида камраб олувчи, профессионал трансмиллий жиноий ту-зилмалар, жиноий уюшмалар хамда аник ташки-лий тузилмага эга булмаган аьзолардан ташкил топган, жиноий килмиши мамлакат чегарасида содир этилган ёки жиноий окибати бошка давлат худудида юзага келган ижтимоий хавфли килмишдир.

Трансмиллий жиноятларнинг янада туликрок тавсифи Канада полициясининг жиноят-кидирув органи курсатмаларида берилган. Унда трансмил-лий жиноятчиликка хос булган куйидаги жихат-лар курсатилади:

коррупция (ноконуний таьсир курсатиш, куч-сизларни эксплуатация килиш);

жамоатчи ва сиёсий фаолларга товламачилик килиш;

катьий интизомга амал килиш (куркув ва зуравонлик ёрдамида ташкилотга буйсунишга мажбурлаш);

жамият хаётига кириб бориш (фош этишдан химояланиш ёхуд янада купрок даромад олиш учун конуний институтлар тизимига уз вакилла-рини жойлаштиришга харакат килиш);

булиниш (ташкилотни кичик гурухлар ёки бу-линмалардан иборат булиши);

монополия (иктисодиёт, хусусан, хуфёна иктисодиётнинг маьлум сохасида устуворликни саклаб туриш);

мотив (бойлик орттириш ва ижтимоий сиёсий фойда куришдан бошлаб хокимиятни эгаллашга караб усиб боради);

узлуксизлик (мунтазам давом этади);

мобиллик (миллий юрисдикция чегараларини рад этиш) [22].

Трансмиллий жиноятчиликни кенг ва тор маь-нода тушуниш мумкинлиги буйича карашлар хам мавжуд.

Кенг маьнода трансмиллий жиноятчилик ту-шунчаси доирасини жиноий жавобгарликка сабаб булувчи учта гурухини ташкил этишини куриш мумкин:

1) тинчлик ва инсоният хавфсизлигига карши жиноятлар (халкаро жиноятлар);

2) трансмиллий хусусияти мавжудлиги ратификация килинган халкаро шартномаларда акс этган жиноятлар, булар асосан халкаро ахамиятга (характерга) эга жиноятлардир;

3) БМТнинг трансмиллий уюшган жиноятчи-ликка карши конвенциясида келтирилган белги-ларнинг жиноий харакатларда трансмиллий характер касб этишида намоён буладиган жиноят-лар (бошка трансмиллий жиноятлар).

Тор маьнода трансмиллий жиноят иккинчи ва учинчи гурухларда акс эттирилган жиноятларни уз ичига камраб олади. Диссертацияда хам ай-нан ушбу гурухларга тегишли булган жиноятлар тахлил килинади ва урганилади, чунки биринчи гурухдаги жиноятлар инсониятнинг тинчлиги ва хавфсизлигига зарар етказганлиги сабабли у икки ёки бир неча давлатнинг эмас, балки бутун инсо-ният учун хавф тугдиради. Шу сабабли биринчи гурухга оид жиноятлар тадкикот обьектига кир-майди.

Ушбу гурухларнинг хар бири жиноятлари-нинг олдини олиш хамда уларга карши курашиш чоралари мазмуни юзасидан сезиларли фаркларни келтириб чикаради. Ю.В. Григоровичнинг фикри-ча: "... инсоният хавфсизлигига карши каратилган

жиноятлар халкаро характердаги жиноятлардан ажралиб туради.

Халкаро жиноятнинг (тинчлик ва инсоният хавфсизлигига карши каратилган жиноятнинг) асосий квалификация килиш белгилари - бу тинч-лик ва давлатлар, халклар уртасидаги тотув му-носабатлар, халкларнинг хавфсизлиги ва халкаро алокалар асосларига тажовуз килишдир. Ушбу жиноятларнинг субъектлари асосан давлат хоки-миятининг юкори лавозим вакиллари ёки улар-нинг топшириги асосида ишловчи шахслар була-ди [23]".

Тинчлик ва инсоният хавфсизлигига карши жиноятларнинг Халкаро жиноят судининг юрис-дикциясига кириши бежиз эмас, чунки бу ташки-лот халкаро даражадаги Бирлашган Миллатлар Ташкилотига нисбатан мустакил булган ва мил-лий жиноий судлов органларини тулдирувчи таш-килотдир.

В.О. Бояриновнинг фикрича, трансмиллий жиноятларга халкаро хукук билан такикланган жиноий жавобгарликка сабаб булувчи жиноятлар гурухига айтилади. Унинг хулосасича, трансмил-лий жиноятлар 4 жиноий жавобгарликка сабаб булувчи гурухдан иборатдир:

1) давлатлар томонидан содир этилган халкаро жиноятлар (урушлар, колониализм ва бошкалар); 2) жисмоний шахслар томонидан (бир гурух шахс-лар томонидан) содир этилган жиноятлар миллий ва хорижий элемент билан;

3) халкаро жиноий килмиш (тинчлик ва инсо-ният хавфсизлигига карши жиноятлар);

4) трансмиллий жиноятлар, яъни куйидаги такикланган килмишларни уз ичига олувчи:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

а) дунёнинг куплаб мамлакатларининг жи-ноят конунчилиги билан такикланган;

б) махсус халкаро келишувлар билан такикланган (гиёхванд моддалар савдоси, курол-ярог, терроризм, карокчилик, аёллар ва болалар савдоси ва бошкалар) [24].

В.О. Бояринов терроризм жиноятини юкорида баён килинган барча гурухларга киритиш мумкин булса-да, уни асосан 4-гурухга купрок тегишли эканлигини куриш мумкин.

Бизнинг фикримизча, барча трансмиллий жи-ноий жавобгарликка сабаб булувчи килмишлар-ни хам халкаро хукук томонидан такикланган жиноятлар доирасига киритилиши мумкин эмас, чунки трансмиллий жиноятлар жумласига мах-

сус халкаро шартномаларда назарда тутилган ва дунёнинг куплаб мамлакатларининг жиноят ко-нунчилиги билан такикланган жиноятларни хам киритиш мумкин.

Трансмиллий жиноятлар хар доим хам халка-ро хукукни тартибга солиш предметига киравер-майди, лекин фактик жихатдан трансчегаравий характер касб этиб икки ёки ундан ортик давлатлар хукукни мухофаза килиш сохасига салбий таъсир килади.

Шунинг учун маълум бир килмишларни куп-гина давлатларнинг жиноят конунчилиги билан такикланганлиги ёки бир неча давлат худудида содир буладиган жиноятларда, яъни трансчега-равий характер касб этадиган жиноятларда икки давлат худудида ушбу килмишнинг такикланган-лиги кифоя хисобланади.

Илгари таъкидланган халкаро жиноятлар, халкаро характердаги жиноятлар ва чет элликлар билан боглик жиноятлар тушун-чаларини тахлил килиш, уларнинг мазмуни ва хажми кисман бир-бирини камраб олиши мумкинлигини, натижада уларнинг аник бир чегарасини белгилаб олиш имкониятини мураккаблаштиради.

Шундай килиб, халкаро жиноятлар асосан бир ёки бир нечта давлатнинг бошка давлат (бошка давлатлар)га ижтимоий хавфли таъсир этишини, халкаро нормаларни бузишини, бошлангич хара-катлар эса бошка давлат худудида бошланишини назарда тутади. Ушбу жиноятларнинг бир кисми бир давлат худудида содир этилиши хам мумкин булади.

Халкаро характердаги жиноятлар эса хар доим хам бир давлатнинг худудий чегараларидан чикиб кетавермайди, уларни халкаро-хукукий хужжатларда баён килинганлигининг узи халкаро характер касб этади. Чет элликлар билан боглик жиноятларга келсак, улар ушбу килмишни содир этган шахснинг ёки унинг курбони фукаролиги-ни хисобга олган холда гурухларга булади, бу ундаги килмишларнинг халкаро хукукий маъно-да трансмиллийлик хусусияти касб этмаслигини билдиради.

Шу холатдан келиб чикиб, трансмиллий жи-ноятларни унга тааллукли булган жиноятлар маж-муи сифатида карамаслик керак. У бундан хам мураккаб булган холатларни уз ичига камраб оли-ши мумкин.

Трансмиллий жиноятчиликнинг узига хос белгилари сифатида куйидагиларни келтириш мумкин:

фаолият кулами глобаллиги; ноконуний фаолиятнинг кенг доираси ва хил-ма-хиллиги;

инфратузилманинг мураккаблиги; конуний бизнес билан таркибий ухшашлик; фаолиятнинг узлуксиз характери; уюшган гурухлар ва жиноий уюшмалар (жи-ноий ташкилотлар) уртасидаги муносабатларнинг халкаро характери;

бундай фаолият билан шугулланмайдиган, аммо ушбу жиноий гурухлар ва уюшмаларнинг хизматларидан фойдаланадиган ташкилотлар; бир давлат худудидан ташкари чикилиши; янги жиноий махсулотлар ва технологиялар-ни яратиш кобилияти;

ички ва ташки жараёнларни уз ичига олган динамик ташки мухитга етарлича юкори мосла-шувчанлик;

турли давлатларнинг жиноий ва жиноят-про-цессуал конунчилиги коидалари уртасидаги фарклардан фойдаланиш;

давлат ва хукукни мухофаза килиш идорала-ридаги коррупциявий алокалари;

халкаро молия институтларини ушбу фао-лиятга жалб килиш;

киска вакт ичида ортикча фойда келтириши мумкин булган ва, энг мухими, бундай фаолиятни амалга ошириш [25].

В.О. Бояриновнинг фикрича, трансмиллий жиноятларнинг узига хос хусусиятларини улар-нинг кулами ва "инсон ва бир гурух шахслар тех-нологик имкониятларидан" фойдаланиш шакл-лантиради; "бойлик ва мулкка интилиш окибати-да" ахлокнинг пасайиши; хавфлилик даражасига кура халкаро жиноятлар даражасига (масалан, геноцид) эришиш кобилияти; бу холатларга карши курашиш эса факатгина "миллий ва халка-ро даражадаги комплекс хукукий, ташкилий институционал ва институционал чораларнинг курилиши ёрдамида амалга оширилиши; бундай хатти-харакатларнинг миллий (ички) ва халкаро хукукий тартибга салбий таьсир этиши "транс-миллий махфий жиноий тузилмалар" томонидан содир этилиши; алохида давлатларнинг сиёсий, молиявий ва иктисодий сохалари билан, жумла-дан, ушбу сохалардаги глобал жараёнлар билан

чамбарчас богликлиги; давлатлар ва халкаро ташкилотларни, узаро боглик булган миллий ва халкаро хукукни мухофаза килиш тизимларини, халкаро хукуматлараро ва нодавлат ташкилот-ларни, трансмиллий корпорациялар тузилмала-ри ва турли хизматларини яратишга мажбур ки-лишда намоён булади.

Бизнинг фикримизча, юкорида саналган мах-сус жихатларни трансмиллий жиноятларга эмас, балки трансмиллий жиноятчиликнинг умумий белгиларига боглаш тугрирок булади, чунки са-наб утилган барча белгилар бутун бир комплекс холатни юзага келтирса-да, аммо хар доим хам юкорида саналган хамма белгиларни бир вакт-нинг узида намоён этиб булмайди.

Трансмиллий жиноятларнинг узига хос хусу-сиятини, уларнинг таркибидаги виртуализация каби хусусиятлар мавжудлиги, яьни маьлум бир лахзада мавжуд булмаса-да, лекин жамият ва дав-латга, шахсга, миллий ва халкаро хавфсизликка тахдид солиб куйиши мумкин булган харакатлар-да намоён булиб колишида ифодаланди.

Трансмиллий жиноятларнинг узига хос хусу-сиятларини яна куйидаги омиллар билан хам тав-сифлаш мумкин:

1) фойданинг юкорилиги ва даромаднинг доимий усиб бориши;

2) кенг доирада жиноий фаолият юритили-ши;

3) молиявий тизимлар назорат килиниши;

4) трансмиллий жиноий ташкилот аьзола-рини давлат хокимияти ва бошкарув аппаратига кенг куламда кириб бориши;

5) уз максади ва шахсий манфаатлари йули-да хар кандай зуравонлик ва коррупцияни амалга ошириш;

6) юкори даражадаги мослашувчанлик, хатто энг огир шароитларда хам.

Юкоридаги белгиларнинг тахлили шуни ху-лоса килишга имкон берадики, трансмиллий жи-ноятчилик доимий равишда уюшган жиноятчилик сифатида каралиб келинади. Аммо жиноят ишла-рини урганиш ва экспертлар хамда хукукни мухо-фаза килувчи органлар билан утказилган суров натижаларига кура трансмиллий жиноий фаолият нафакат уюшган гурухлар ва жиноий жамоалар (жиноий ташкилотлар), балки бир гурух шахслар томонидан хам олдиндан тил бириктириб амалга оширилиши мумкинлиги аникланди.

Шундай килиб, тадкик килинган 80 та транс-миллий жиноят ишидан биз танлаб 20 га якин ишни урганиб чикдик.

Тадкикот натижасида ушбу жиноятларнинг 59 таси уюшган гурухлар томонидан, 8 таси бир гурух шахслар томонидан, 13 таси алохида шахс-лар томонидан содир этилганлиги аникланди.

Демак, трансмиллий жиноятлар уюшган жино-ятларнинг бир кисми хисобланмайди, балки уюшган жиноятлар билан айрим холатларда объект жихатдан кесишадиган жиноятлар хисобланади.

Танланган жиноий ишларда 229 трансмиллий характердаги жиноятлар тугрисида маълумотлар мавжуд булиб, уларнинг 177 таси жиноий уюш-малар ва 41 таси уюшган гурухлар томонидан со-дир этилганлиги аникланди.

Бинобарин, конвенциянинг номи ва мазму-ни трансмиллий характердаги жиноятларнинг аксарият кисмини эътибордан четда колдирган. Трансмиллий жиноятчиликнинг асосий белгиси турли хил товарлар, пуллар, одамлар, ахборот ре-сурсларини ноконуний фойда олиш ниятида хам яширин, хам конуний бозор ракобатидан фойда-ланган холда икки ёки ундан ортик давлат чегара-лари оркали олиб утишда ифодаланади.

Ушбу холатда жиноий фаолият турини узга-риб туриши асосан ушбу жиноятнинг етарли да-ражада динамикага эгалиги билан тавсифланади. Э.Н. Рахманованинг уринли таъкидланидек, ин-соният тинчлиги ва хавфсизлигига карши жи-ноятлардан фаркли уларок трансмиллий жиноят-лар дунё тартибининг асосларини бузишга кара-тилган булмайди, аммо уларни амалга ошириш механизми ва услубини хисобга олган холда ай-тиш мумкинки, улар икки ёки ундан ортик дав-латларнинг манфаатларига таъсир килади: - "ет-казиб берувчи" мамлакатлар, транзит мамлакат-лар ва "истеъмолчи" мамлакатлар [26].

Бир давлат худудидан ташкарига чикишни назарда тутувчи жиноий фаолиятни трансмил-лийлаштириш жиноят эволюциясининг энг юко-ри даражасини ташкил килишини курсатмокда. Чунки унда жиноятчилар алока воситаларидан, замонавий технологиялар ва техниканинг кенг имкониятларидан фойдаланади, шу билан улар-нинг таъсир доираси дунёнинг турли бурчакла-ридаги бошка давлатлардаги шериклар билан узаро таъсир доираларини кенгайтиришга имкон беради.

Жиноий фаолиятни миллий чегаралардан ташкарида амалга ошириш трансмиллий жи-ноятнинг асосий хусусияти булишига карамай у узи куриб чикилаётган ходисанинг мохиятини ва унинг хусусиятларини тулик акс эттира олмайди. Трансмиллий жиноятчиликнинг мохияти ва хусу-сиятларини туликрок англаш учун ушбу тушунча билан трансмиллий жиноятлар ва трансмиллий жиноий уюшмалар (ташкилотлар) тушунчалари-ни ажратиб курсатиш керак деб хисоблаймиз.

Юкорида биз трансмиллий характердаги жиноятларнинг халкаро хукукий тушунчаси ва унинг хусусиятлари тугрисида тухталиб утган эдик, аммо бу ерда биз трансмиллий жиноятчи-лик, унинг ижтимоий ходиса ва тушунча сифати-да тахлил киламиз.

Трансмиллий жиноятлар маълум бир тизим хусусиятига эга булиб, ушбу тизим ичига кирув-чи жиноятлар узаро бир-бирига ва бош жиноят-ларга боглик жиноятлар хисобланади.

Трансмиллий жиноятлар бир неча давлат ху-дудида содир этилиши билан алохида ахамият касб этса-да, алохида бир давлат нуктаи назари-дан хам ушбу жиноятнинг айнан бир давлат ху-дудида ушбу жиноятларнинг айнан кайси бир элементи содир этилишини урганиш жуда мухим саналади.

Бундан ташкари, мазкур жиноятларда жиноят кайси худудда бошланган ва кайси жиноят давом этган ва (ёки) тугаганини ажратиш мумкин. Ушбу холатлардан келиб чикиб, трансмиллий жиноят-лар содир этилаётган давлатлар ушбу жиноятга карши курашда турли хил манфаатлардан келиб чикадилар, турли хил жиноий таъкиб усуллари-дан фойдаланадилар, бу холат эса уз навбатида жиноятчиларнинг жавобгарликдан кочишига им-кон берувчи омиллардан бирига айланиб колиши мумкин.

Бизнинг фикримизча, трансмиллий жиноятлар ва трансмиллий жиноятчилик тушунчаларига аниклик киритиш учун жиноий фаолиятнинг анъанавий (одатий) ва янги шаклларини урганиш оркалигина эришиш мумкин.

Анъанавий (асосий) трансмиллий жиноятлар жумласига икки ёки ундан ортик давлатларнинг хукукни мухофаза килувчи органлар манфаат-ларига таъсир курсатишга кодир, тегишли халкаро шартномаларда ва куплаб мамлакатларнинг мил-лий жиноят конунчилигида уз аксини топган жи-

ноий жавобгарликка сабаб буладиган килмишларни киритиш мумкин (одам савдоси ва куллар мехнати-дан фойдаланиш; гиёхванд моддалар, курол-ярок, ук-дорилар, портловчи мосламалар ва моддалар-нинг ноконуний айланиши ва бошкалар) [27].

Юкорида келтирилганлардан келиб чикиб трансмиллий жиноятлар нафакат бир давлат, минтака, балки куламига кура халкаро хамжамият,

халкаро ташкилотлар хукук ва манфаатларига жиддий салбий таъсир курсатади. Агар хукук ва давлат ривожининг олдинги боскичларида хар кандай турдаги жиноятга карши кураш ижтимоий адолатни таьминлаш воситаси сифатидагина каралган булса, янги даврда трансмиллий жиноятлар баркарор ривожланишга энг асосий хавф сифатида эьтироф этила бошланди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Лебедев С.Я. Криминологическая безопасность в системе национальной безопасности России // Российский криминологический взгляд. - 2006. - № 3. - С. 104.

2. Ляхов Е.Г., Линдэ А.О. Транснациональные преступления и угрозы объектам безопасности // Публичное и частное право. - 2011. - Вып. IV(XII). - С. 97.

3. Криминология: учеб. для вузов / Под общ. ред. А.И. Долговой. 5-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2012. - С. 506-507.

4. Криминология: учеб. / Под ред. В.Н. Кудрявцева, В.Е. Эминова. 6-е изд., перераб. и доп. -М.: Волтерс Клувер, 2013. - С. 363.

5. Евстифеева Е.В. Организованная преступность и торговля людьми: криминологический и уголовно-правовой анализ: специализ. учеб. курс / Под ред. Е.В. Кобзева. - Саратовский центр по исследованию проблем организованной преступности и коррупции. - Саратов: Сателлит, 2004. - С. 38.

6. Криминология: учеб. пособ. / Г.И. Богуш и др.; под ред. Н.Ф. Кузнецовой. - М.: Юристъ, 2013.

- С.188-189; Криминология: учеб. / Под ред. Н.Ф. Кузнецовой, В.В. Лунева. 2-е изд., перераб. и доп. -М.: Волтерс Клувер, 2004. - С. 391.

7. Сифакис К. Энциклопедия мафии; пер. с англ. М. Прохоровой и др. - Екатеринбург: Ультра Культура, 2005. - С. 193.

8. Бажанов С.В. О некоторых направлениях научного обеспечения борьбы с транснациональной организованной преступностью // Библиотека криминалиста. - 2016. - № 6. - С. 338.

9. Транснациональная организованная преступность: дефиниции и реальность / Отв. ред. В.А. Номоконов. - Владивосток: Дальневосточный университет, 2001. - С. 5.

10. Гуров А.И. Организованная преступность - не миф, а реальность. - М., 1990. - С. 19.

11. Репецкая А.Л. Транснациональная организованная преступность: Дис. ... докт. юрид. наук. -Иркутск, 2001. - С. 17.

12. Валеев Д.М. Транснациональная организованная преступность: понятие и ее сущность // Пробелы в российском законодательстве. - 2011. - № 1. - С. 157-159.

13. Третьяков В.И. Транснациональная организованная преступность в России: понятие, структура, признаки // Юристъ-Правоведъ. - 2008. - № 2. - С. 41-44.

14. Номоконов В.А. Транснациональная организованная преступность: дефиниции и реальность.

- Владивосток: Дальневосточный университет, 2001. URL: http://textarchive.ru/c-1802636-p4.html (дата обращения: 12.11.2016).

15. Еркенов С.Е. Взаимодействие правоохранительных органов стран СНГ при раскрытии и расследовании транснациональных преступлений: Автореф. дис. ... докт. юрид. наук. - М., 1999. - С. 7-8; Трунцевский Ю.В. Понятие транснационального преступления // Международное уголовное право и международная юстиция. - 2014. - № 3. - С. 10.

16. Мелентьев П. Понятия и общие признаки преступления международного характера, составляющие основу международного сотрудничества // Мировой судья. - 2009.

17. Третьяков В.И. Российская организованная преступность как элемент преступности транснациональной // Юристъ-Правоведъ. - 2004. - № 3. - С. 32-33.

18. Номоконов В. Организованная преступность: транснациональные признаки. http://www.crime-research.ru/library/Nomokon2.html

19. Горяинов Л.Л., Исиченко А.П., Кондратюк Л.В. Транснациональная преступность: проблемы и пути их решения: Моногр. - М.: ВНИИ МВД Россия, 1997. - С. 9.

20. Родионов К.С. Деятельность Интерпола в борьбе с международной преступностью // Уголовная юстиция: проблемы международного сотрудничества. - С. 233.

21. Максимов С.М. Краткий криминологический словарь. - М., 1995. - С. 22.

22. Денисович В.В. Соотношения понятий "организованная преступность", "транснациональная организованная преступность" и "международная преступность" // Юридическая Россия. http://www. law.edu.

23. Григорович Ю.В. Уголовная ответственность физических лиц за международные преступления: Дис. ... канд. юрид. наук. - М., 2008. - С. 8.

24. Бояринова В.О. Субъекты международно-правового сотрудничества по противодействию транснациональной преступности: Автореф. дис. ... канд. юрид. наук. - М., 2010. - С. 8.

25. Воронин В.А., Родионова Т.А. Современные тенденции развития транснациональной организованной преступности // Вестник Челябинского государственного университета. - 2012. - № 29. - Право. Вып. 33. - С. 58-70.

26. Рахманова Е.Н. Защита прав человека от преступности в условиях глобализации: Автореф. дис. ... докт. юрид. наук. - СПб., 2010. - С. 54.

27. Агапов П.В. Основы противодействия организованной преступной деятельности: Дис. ... докт. юрид. наук. - М., 2013. - С. 48.

28. Salaev, N. (2017) «Differentiation, individualization, execution of criminal punishments and its goals: way to success» Review of law sciences: Vol. 1: Iss. 1, Article 25.

29. The issue on implementing the recommendations of international standards on certain categories of convicts in UzbekistaN. S. Nodirbek - «Ху;у;ий тад;и;отлар» электрон журнали, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.