CC BY
0УДК 336.6
КЭСШОРЫНЬЩ ЦАРЖЫ ЭЛЕУЕТГН БАГАЛАУ ЭД1СТЕР1
КУЗЕНБАЕВА ЭЛЬМИРА РАШИТОВНА
э.г.м., «Экономика» кафедрасыньщ ага окытушысы Л.Б.Гончаров атындагы ^азак автомобиль-жол институты, Алматы каласы, ^азакстан
Андатпа. Мацалада кэсторындардыц царжылыц элеуетшц экономикалыц мэш царастырылды. Бэсекеге цабшеттштн арттыру мацсатында кэсторынныц царжылыц элеуетгнгц децгешн багалаудыц эдгстемелж тэсл эзгрлент усынылды.
TyMh свздер: царжылыц потенциал, царжылыц турацтылыц, от1мд1л1к корсеткштерг, толем цабглеттглггг, кэсторынныц царжылыц потенциалыныц децгейлерг.
^алыптаскан нарыктык жагдайда кэсторынныц каржылык турактылыгы оныц тиiмдi жэне жоспарлы дамуыныц негiзгi факторларыныц бiрi болып табылады. ^аржылык турактылыкты калыптастырудыц негiзi экономикалык кызметтщ мацызды сипаттамасы болып табылатын кэсторынныц каржылык жагдайы болып табылады.
Кэсторынныц каржылык жагдайына назар аудара отырып, оныц бэсекеге кабшеттшп, рентабельдiлiгi, каржылык турактылыгы, инвестициялык мYмкiндiктерi, сондай-ак оныц дамуыныц агымдагы жэне перспективалык динамикасы туралы корытынды жасауга болады. Жогарыда айтылгандардыц барлыгын бiр терминге бiрiктiруге болады, ол кэсторынныц казiргi жагдайын да, элеуетп мYмкiндiктерiн де, атап айтканда каржылык элеуетт де кeрсетедi [1].
Осылайша, кеп жагдайда кэсiпорынныц каржылык элеует пайда табу жэне кэсiпорынныц теракты дамуын камтамасыз ету Yшiн утымды калыптаскан жэне тиiмдi пайдаланылган кэсторынныц мYмкiн болатын каржылык ресурстарыныц жиынтыгын бiлдiредi. Кэсiпорынныц каржылык элеуетiн юке асыруга меншiктi капиталды пайдалану, тартылган капиталдыц мYмкiндiгi, салынган капиталдыц рентабельдшп жэне каржыны баскарудыц тиiмдi жYЙесi аркылы кол жеткiзiледi.
Кэсiпорынныц каржылык элеуетт багалау Yшiн бiркатар каржылык керсетюштер эзiрлендi, оларды келесi топтарга белуге болады [2]:
- каржылык турактылык кeрсеткiштерi;
- кызмет тшмдшпшц кeрсеткiштерi;
- телем кабiлеттiлiгi (етсмдшк) кeрсеткiштерi.
Царжылыц т^рацтылыц-бул каржы агындарыныц тепе-тецдiгi, белгiлi бiр уакыт аралыгында кызметтi колдауды камтамасыз ететiн акша ресурстарыныц болуы, сондай-ак колда бар несиелер мен ешм eндiрiсiне кызмет керсету. Капиталдыц каржылык курылымы кэсторынныц каржылык турактылыгын калыптастыруда Yлкен рел аткарады. ^аржылык турактылыкты багалау тек каржы ресурстарыныц курылымына гана емес, оларды пайдалану багыттарына да непзделген [3].
^аржы ресурстарын пайдалану тшмдшпн талдау Yшiн рентабельдiлiк кeрсеткiштерiн пайдалану керек. Кэсторын Yшiн кол жетiмдi акшалай каражат кeздерiнiц багаларын елшеу активтердiц рентабелдiлiгiмен, узак мерзiмдi активтердт рентабелдiлiгiмен жэне агымдагы активтердiц рентабелдшшмен (кэсiпорынныц негiзгi жэне айналым капиталы) елшенедь Кэсiпорынныц сату бiрлiгiне келетт пайда бiрлiгiнiц кунын багалау Yшiн сатудыц рентабелдiлiгi колданылады.
^ызметпц тшмдшшн багалаудыц тагы бiр багыты-активтерге каржылык инвестициялардыц кeлемiн жэне олардыц айналымыныц жылдамдыгын сипаттайтын айналым кeрсеткiштерiн талдау.
Кэсшорынныц каржылык элеуетш багалау кэсшорынныц телем кабшеттшпшц кeрсеткiштерiн талдауды камтиды. Кэсшорынныц телем кабшеттшп агымдагы активтердш узак мерзiмдi кездермен камтамасыз етiлу дэрежесiне байланысты. Телем кабшеттшгш багалау кэсшорынныц агымдагы активтершш eтiмдiлiгiн, ягни олардыц колма-кол акшага айналу кабшетш талдау непзшде жYзеге асырылады. Жогарыда айтылгандардан каржылык элеует Kipic алу Yшiн тиiмдi пайдалануга жэне кэсшорынныц туракты дамуын камтамасыз етуге багытталган каржы ресурстарын жинактау, кайтару, жумсау кeлемiн бiлдipедi деген корытынды жасага болады. Кэсшорынныц каржылык элеуетш багалаудыц жогарыда аталган барлык кepcеткiштеpiн толыгырак карастырайык (1-кесте)
1-кесте
Каржылык элеуетт баFалаудыц непзп керсетк1штер1
№ Керсетк1штер Есептеу эд1с1
1 2 3
Кэсшорын кызметшщ каржылык турактылы^ыныц керсетк1штер1
1 Автономия коэффициент ¥йымныц меншiктi капиталыныц активтердш жалпы кунына катынасы.
2 ^аржы коэффициентi ^арыз капиталыныц кэciпоpынныц меншшт
левередж капиталына катынасы
3 Меншшт айналым Кэciпоpынныц меншiктi капиталыныц
каражатымен камтамасыз ету коэффициент кэсшорынныц агымдагы активтерше катынасы
4 Инвестицияларды жабу Меншшт капитал мен узак меpзiмдi
коэффициентi мшдеттемелердщ кэciпоpын капиталыныц жалпы сомасына катынасы
5 Меншшт капиталдыц Меншшт айналым каражаттарыныц меншiктi
маневpлiк коэффициентi каражат кeздеpiне катынасы
6 МYлiктiц уткырлык Айналым каражаттарыныц кэсшорынныц барлык
коэффициентi мYлкiнiц кунына катынасы
1-кестешц жалгасы
1 2 3
7 ^орлардыц камтамасыз етшу Меншшт айналым каражатыныц материалдык-
коэффициентi eндipicтiк кэciпоpынныц кeлемiне катынасы
8 ^арыз капиталыныц ^арыз капиталыныц кэсшорынныц барлык
шогырлану коэффициент мYлкiнiц кунына катынасы
Кэсшорын кызметшщ рентабельдшж керсетк1штер1
1 Активтердш pентабельдiлiгi Таза пайданыц кэciпоpын активтеpiнiц орташа жылдык мeлшеpiне катынасы
2 ¥зак меpзiмдi активтердш Таза пайданыц кэсшорынныц узак меpзiмдi
pентабельдiлiгi активтеpiнiц орташа жылдык мeлшеpiне катынасы
3 Агымдагы активтердш Таза пайданыц кэсшорынныц узак меpзiмдi
pентабельдiлiгi активтеpiнiц орташа жылдык мeлшеpiне катынасы
4 Сату рентабельдшп Сатудан тYCкен пайданыц eнiмдi сатудан тYCкен табыска катынасы
Ескерту - [4]
^аржылык элеуетп icKe асыру меншiктi капиталдыц болуына, тартылган капиталды пайдалану багыттарына, салынган капиталдыц рентабельдiлiгiне, сондай-ак каржы жуйесш тиiмдi баскаруга тiкелей байланысты. Осы даму критерийлерше суйене отырып, каржылык элеуеттiц эртYрлi децгейлерi калыптасады. ^аржылык элеует децгейiн аныктаудыц осы тэсiлдерi 2 кезецдi камтиды.
Б1ртш1 кезец кэсшорындагы каржылык элеуеттiц накты децгешн жэне оныц сипаттамасын аныктаудан турады (2-кесте).
Ектш1 кезец eтiмдiлiктi, телем кабiлеттiлiгiн жэне каржылык турактылыкты жедел талдау аркылы кэсiпорынныц каржылык элеуетш каржылык кeрсеткiштер бойынша багалауды камтиды.
2-кесте
Кэсшорынныц каржылык элеуетшщ децгейлерi (КЭД)
№ КЭД децгеш Сипаттамасы
1 ^ЭД жогары децгеш КэсiпорындаFы жогары рентабельдшк жэне туракты каржылык жагдай
2 ^ЭД орташа децгейi Табыстылыктыц орташа децгейi; сондай-ак сырткы жэне шю ортаныц eзгеруiне байланысты каржылык турактылык децгейi
3 ^ЭД темен децгеш Кэсiпорын каржылык тураксыз
Ескерту - [4]
Кэсiпорынныц каржылык элеуетiн интегралды рейтингтiк багалау ец сенiмдi жэне акпараттык болып табылады, eйткенi ол багалау кeрсеткiштерi мен сыни багалаудыц жеткiлiктi санын камтиды. Багалаудыц бул тYрi бiрнеше кезецдерде жYзеге асырылады: дайындык жэне есеп айырысу.
Дайындык кезецiнде багалау жYргiзiлетiн каржылык керсетюштер тобы жэне осы керсетюштердщ аныктамалык мэндерi калыптасады, бул осы мэндердi кэсiпорынныц каржылык элеуетiнiц кандай да бiр децгейiне жаткызуга непз болады. Кэсiпорынныц каржылык элеуетiн авторлык рейтингтiк багалау жасалган кестеге жYгiнейiк (3-кесте).
3-кесте
Каржылык керсеткчштер бойынша кэсшорынныц каржылык элеуетш рейтингтж баFалау
Кврсеткiштер КЭД жоFары децгейi (А) КЭД орташа децгеш (В) КЭД темен децгеш (С)
Автономия коэффициентi 0,7-0,5 0,3-0,5 <0,3
^аржы коэффициент! левередж <0,7 0,4-0,6 <0,4
Инвестицияларды жабу коэффициентi >0,7 0,3-0,7 <0,3
Дебиторлык жэне кредиторлык берешек коэффициентi >0,8 0,4-0,8 <0,4
Активтердш рентабельдiлiгi >0,1 0,05-0,1 <0,05
Сату рентабельдiлiгi 0,3-0,2 0,05-0,2 <0,05
Агымдагы eтiмдiлiк коэффициентi >2,0 1,3-2,0 <1,2
Жылдам епмдшк коэффициент 0,8-0,7 0,7-0,4 <0,4
Абсолюта епмдшк коэффициент! >0,2 0,1-0,2 <0,1
Ескерту - [5]
Рейтингпк кестеш курастыру дайындык кезещн аяктайды, содан кешн есеп айырысу кезещ басталады. Ец алдымен, талданатын кэсторын y™h тацдалган каржылык керсетюштердт мэндерiн есептеу кажет.
Есеп айырысу кезещшц келес кезещ-алынган мэлiметтердi графикалык тYPде усыну, ягни ^ЭД децгешн негурлым накты аныктауFа кeмектесетiн кэсторынныц каржылык элеуепшц матрицасын куру.
Есеп айырысу кезещшц соцгы кезещ сараптамалык жолмен жYргiзiлетiн кэсторынныц каржылык элеуепшц децгешн корытынды (рейтингтiк) багалау болып табылады. . Рейтингпк багалау, ягни ^ЭД -шц эр децгешне белгiлi бiр упай саны берiледi жэне есептiк мэндерге CYЙене отырып, олардыц косындысы пайда болады. ^ЭД (А) децгей жогары мэндерге 0,75 балл берiледi; ^ЭД (В) орташа децгей бар мэндерге 0,5 балл бершедц жэне ^ЭД (С) децгей темен мэндерге 0,25 балл бершедь
Рейтингтiк багалау барысында алынган мэн кэсторынныц eндiрiстi каркынды жэне экстенсивтi дамыту Yшiн тиiмдi пайдаланылатын негiзгi жэне айналым каражаттарымен жеткiлiктi тYPде камтамасыз етiлгендiгiн керсетедь Сондай-ак, кэсторынныц кызметi пайдалы деп сипатталатынын, бiрак оган сырткы жэне шю орта факторлары айтарлыктай эсер етуi мYмкiн екенiн атап еткен жен.
Осылайша, осы жумыс аясында кэсторынныц каржылык элеуетiн рейтингтiк (кешенд^ багалау усынылды. Кэсторындардыц каржылык элеуетт багалау эдiстемелерiн одан эрi дамыту келес багыттар бойынша орынды:
- кэсторынныц акша агындарыныц козгалысы мен тймдшгт талдайтын кeрсеткiштердi эзiрлеу жэне колдану;
- менеджмент багыттарына сэйкес келепн децгейлер бойынша кэсiпорынныц каржылык элеуетт курылымдаудыц иерархиялык эдiстемесiн енпзу: жедел, тактикалык жэне стратегиялык.
^ортылай келгенде, автор усынган кэсiпорынныц каржылык элеуетiнiц децгешн аныктау эдiстемесi кэсiпорынныц каржылык турактылыгы, кызмепшц тиiмдiлiгi жэне телем кабшеттшп (eтiмдiлiгi) сиякты кэсiпорынныц каржылык кызмепн багалаудыц негiзгi багыттарын камтиды. Бул кэсторынныц ^шп жэне элсiз жактарын керсетуге, перспективалык дамудыц кешендi жоспарын куруга, сондай-ак оны eндiрiстiц эртYрлi салаларындагы кэсiпорындардаFы каржылык элеуеттi талдауга бейiмдеуге мYмкiндiк бередi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Кабанова, Н. И. Методические подходы к оценке финансового потенциала предприятия // Новые технологии. 2013. № 2. С. 9-17.
2. Канкиа, А. Г. Финансовый потенциал деятельности компаний // Экономика и менеджмент инновационных технологий. 2013. № 3. С. 6.
3. Сухова, Л. Ф. Финансовый потенциал предприятия: понятие, сущность, методы измерения // Финансовая аналитика: проблемы и решения. 2016. № 2. С. 2-11.
4. Филиппова, А. В., Дьякова, О. В. Основные проблемы и направления развития производственно-экономического потенциала организации // Молодой исследователь Дона. 2018. № 3. С.169-173.
5. Шайхутдинова, А.К., Нурмуханова, Г.Ж. Финансовый менеджмент: Учебник. -Алматы: Университет «Туран», 2020. - 176 c.
