CC BY
5ЭКОНОМИКАЛЬЩ 0СУ Т¥РАЦТЫЛЫГЫНЫЦ РЕТ1НДЕ НАЦТЫ СЕКТОРДЫ
ЦАРЖЫЛАНДЫРУ ТИ1МД1Л1Г1
СЕЙДАХМЕТОВА МАДИНА САНАТОВНА
Жетысуского университета им. И. Жансугурова Высшая школа права и экономики Магистратура — Экономика
Научный руководитель — БАЙДЫБЕКОВА САЛТАНАТ КЕНЖЕБАЕВНА
Ацдатпа. Бipцаmаp сыртцы факторларга байланысты Казацстан экономикасындагы макроэкономикалыц жагдайдыц заманауи ерекшелiктерi - шаруашылыц кешеншц элементтертде эр тYрлi кершске ие, бiрац экономикалыц цаутЫздт децгешне бiржацты mepic эсер етедi. Осыныц салдарынан мемлекеттщ релi айцындаушы болып цалуга muic шаруашылыц ЖYpгiзушi субъектыердщ инвестициялыц белсендшгт ынталандыру нeгiзiндe, экономикалыц цауiпciздiкmi цамтамасыз етудщ цолданыстагы цуралдарын эзipлeу жэне жацгырту цажеттшт объeкmивmi болып табылады. Мемлекеттт реттеудщ ауцымы цазipгi экономикалыц гылымныц теориялыц жэне эдтнамалыц устанымдарынан гана емес, сонымен бipгe улттыц экономиканыц ерекшелжтерт керсетт, елдщ элеуметтж-экономикалыц даму факторларымен аныцталуы цажет. Осылайша, мацаланыц мацсаты турацты экономикалыц еcудi цамтамасыз emудeгi нацты секторды царжыландырудыцрелт царастыру, сондай-ац осы процеске эсер ететт нeгiзгi факторларды аныцтау болып табылады. Зерттеу пэт - нацты секторда цолданылатын царжыландыру memiкmepi мен цуралдары жэне олардыц экономикалыц есуге эcepi. Зерттеу объектш - нацты сектордыц экономикалыц ^i^emi жэне оныц царжылыц агындары, сондай-ац осы процестердщ елдщ немесе аймацтыц жалпы экономикалыц багытына эcepi.
Клт свздер: mиiмдi царжыландыру, нацты сектор, турацты есу, инвестициялар, царжылыц турацсыздыц, механизмдер, цолдау цуралдары, царжы агындары.
^азакстан экономикасы орташа YДeУДi керсетед^ бул ретте накты ЖЮ 2023 жылы 3,5%-га жэне 2024 жылы 4%-га еседь Эсудщ непзп козгаушысы мунай ендiрудi улгайту есебшен кемiрсутек секторы болады [1]. Ал инфляция децгей азык-тушк пен импортты; аралы; тауарлардыц жогары багасына байланысты 2024 жылы жогары болып калады деп болжануда. 2023 жылы инфляция 1990 жылдардыц аягынан бастап ец жогары децгейге кетершд^ бул шшара эртYрлi салалардагы жалакыныц есуше жэне бюджетпк колдаудыц дагдарыска карсы шараларына байланысты. Багалар барлы; жерде естi, бiрак инфляцияныц есушщ негiзгi факторы азык-тушк багасы болды. Сондыктан экономиканыц накты секторын каржыландыру кажеттшп туындайды.
Сонымен катар, есу каркынын болжау бiркатар темендеу тэуекелдерш тудырады. Болжам бойынша, инфляция 2023 жылы 8-11% максатты диапазоннан жогары болып, 2024 жылы максатты диапазонга оралады [1]. 2023 жылы жетюзшм акаулары азаятын болса да, инфляциялык кYтулердi баскару Yшiн шектеулi акша-несие саясатын сактау кажет. Iшкi инфляцияныц туракты жогары децгейi, эсiресе ец осал YЙ шаруашылыктары Yшiн мацызды мэселе болып табылады жэне элеуметпк шиеленiс каупiн арттыруы мYмкiн. Бул тэуекелдi азайту Yшiн шектеулi акша-несие саясатын сактау жэне элеуметпк багдарламалардыц атаулылыгын тиiмдiрек камтамасыз етумен бiрге бюджет шыгындарын бакылауды кYшейту кажет болуы мYмкiн. Геосаяси шиеленiс, энергетикалы; дагдарыс жэне жогары инфляция аясында жаhандык каржылы; жагдайлардыц косымша катаюы валюта багамына кысым керсетуi мYмкiн, осылайша капитал агыныныц ыктимал кубылмалылыгын тудырады.
^азiрri уакытта экономиканыц накты секторы кызметшщ тиiмдiлiгiн карыз капиталын тартпай елестету киын. Бул темен рентабельдшкпен (каржы секторымен салыстырганда),
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
етелудщ узак мерзiмдерiмен акталады, бул шаруашылык жYргiзушi субъектшердщ кызметшде тек ез каражатын пайдалануды киындатады. Сондыктан экономиканыц накты секторын каржыландыру багыттарыныц бiрi бизнест несиелеу болды жэне болып кала береди Жогарыда айтылгандай, каржы нарыктарыныц тураксыздыгы экономиканыц накты секторындагы кэсшорындар Yшiн несие бойынша пайыздык мелшерлемелердщ есуiне экелдi. Алайда 2023 жылдыц соцында негiзгi мелшерлеме 15%-га дешн темендетiлдi. Негiзгi мелшерлеменщ темендеушщ басты салдары - несиелер бойынша пайыздардыц темендеуi, бул экономиканыц накты секторы Yшiн кредиттердiц колжетiмдiлiгiмен жагдайды жаксартуга мYмкiндiк беруi тиiс. Пайыздык мелшерлемеш темендету женiндегi жумыс кэсiпорындар мен уйымдар тартатын ресурстардыц келемiне эсер етед^ бул экономиканыц накты секторын каржыландыру мэселелершде акша-кредит саясатыныц мацызды куралына айналады жэне оныц етсмдшпн арттырады [2]. Пайыздык мелшерлеме арнасы аркылы билiктiц акша саясатыныц кыска, орта жэне узак мерзiмдi несиелеу келемше де, шаруашылык жYргiзушi субъектшер кызметiнiц негiзгi макроэкономикалык нэтижелерiне де эсерi камтамасыз етiледi. Осылайша, экономиканыц накты секторын каржыландыру багыттарыныц бiрi осы мэселеде бiркатар функцияларды орындайтын кор нарыгыныц кызметi - деп атауга болады:
- уакытша бос каржы ресурстарын жинактайды, кейiннен инвестициялык капиталга айналдырады;
- капиталды экономика салалары арасында кайта беледi;
- етсмдшкп калыптастырады;
- тэуекелдердi кайта беледi [3].
Кор нарыгыныц проблемалык функцияларыныц бiрi - «кайта белу». Кешннен оларды экономиканыц накты секторына инвестицияларга айналдыра отырып, каржы ресурстарын жинактаудыц тиiмдiлiгi кептеген пiкiрталастардыц туракты орталыгында. Накты секторды каржыландыру саясатын iске асыру Yшiн Казакстан Республикасыныц ¥лттык Банкi акша-кредит саясаты куралдарыныц белгiлi бiр тiзбесiн пайдаланады (1 кесте). Кажет болган жагдайда Казакстан Республикасыныц ¥лттык Банкi осы тизбемен шектелмеуi жэне баска куралдарды пайдалануы мYмкiн.
Кесте 1. Казакстан Республикасы Улттык Банкiнiц акша-кредит саясатыныц куралдары
Максаты Курал тYрi Хуралы Кепiлмен камтамасыз ету
Этсмдшкп Туракты Валюталык Шетел валютасы
камтамасыз ету кол жетюзу своп
операциялары Нарыктык емес активтермен камтамасыз етiлген несиелер Сапалы несие портфелi
Керi РЕПО МБК
Ашык Нарыктык Тецгедегi багалы
нарык емес активтермен кагаздар
операциялары камтамасыз етiлген несиелер
Керi РЕПО Сапалы несие портфелi
Этiмдiлiктi Ашык Тiкелей МБК
алу нарык РЕПО
операциялары Депозитные аукционы Тецгедеп багалы кагаздар
КР¥Б МБК
ноталары
Туракты кол жетюзу операциялары Депозиттер
Казiрri уакытта Казакстан Республикасыныц ¥лттык Банкi багалардыц турактылыгын камтамасыз етуге жэне накты секторды каржыландыруга багытталган акша-кредит саясатын iске асыруда. Айта кету керек, Казакстан экономикасы турактылыкты керсетш, туракты осу траекториясына кайта оралуда. 2022 жылы елдегi экономикалык белсендiлiк 3,2%-га естi, ал 2023 жылдыц корытындысы бойынша есiм накты мэнде 5% курады (соцгы онжылдьщтагы рекордтык каркын) [1]. Бул 2022 жылдыц басындагы темен база факторына гана емес, сонымен катар негiзгi капиталга инвестициялардыц белсендi тартылуына, тутынушылык несиелендiрудiц кушеюше (фискалдык кецейту колдау керсетедi), экспорттык тауарларга салыстырмалы тYPде колайлы сырткы конъюнктурага жэне соныц салдарынан сырткы сауданыц каркынды дамуына байланысты. Жалпы, еткен жылы экономиканы кредиттеу 22%-га, ал сырткы сауда айналымы 33%-га естi [1].
Сонымен катар, экономика бойынша жалпы непзп капиталга инвестициялар келемi айтарлыктай естi (2022 жылы 14%-га жэне 2023 жылдыц бiрiншi жартыжылдыгында 18%-га) жэне жогарыда аталган салалардыц есуi тургысынан бюджет саясаты элi де мацызды рел аткарады. Алайда, 2024-2025 жылдар аралыгында АКР бюджеттiц шыгыс белiгiнiц орташа есу каркынын кYтедi, жылына орта есеппен 3% (2021-2023 жылдардагы еамнщ 18%) [1]. Сондай-ак 2 кестеде Казакстанныц экономикалык есуiнiц макроэкономикалык керсеткiштерiн усынамыз.
Кесте 2. Казакстанныц экономикалык есушщ макроэкономикалык керсеткiштерi 20202023 жж. [1] ___
Керсетюште Элшем Факт
р бiрлiгi
2020 2021 2022 2023
0ндiрiс Ж1Э нарьщтьщ млрд. тецге 70 649 83 952 103 766 123 247
керсеткiште багамен
Pi Ж10 белгiленген багамен % ж/ж -2,5 4,30 3,2 4,4
Халык саны млн. адам. 18,9 19,2 19,8 20
Энеркэсiптiк % ж/ж -0,5 3,6 1,2 3,5
шыгарылым
Шикi мунай млн. тонн 85,7 85,9 84,1 90
ендiру
Юрютер Орташа жалакы мыц. тецге / 213 250 290 350
жэне ецбек айына
нарыгы Жумыссыздык децгеш (жылдык орташа) % 5,1 4,9 4,9 4,8
Керсетюштерге сэйкес 2021-2022 жылдардагы непзп YPДiс сырткы сауданыц, эаресе тауар экспортыныц кYрт есуi болып табылады. 2021 жылдан 2022 жылга дешн Казакстанныц экспорты 94%-га есiп, пандемия басталганга дейiн байкалган есу каркынынан 43%-га асып тYCтi [1]. Тауар экспорты ю жYзiнде келемi бойынша 2011-2013 жылдардагы рекордтык децгейге жетп, осылайша экспортты кыскартудыц он жылга жуык кезецiн нивелирледi. Тауар импорты да ел тарихындагы ец iрi келем болды. Бул ретте 2021 жэне 2022 жылдары импорт
3 о
есу каркыны бойынша экспортка Караганда темен болды, соныц аркасында кeрсетiлген кезецде таза экспорт елеулi плюс болды, ал 2022 жылы агымдагы операциялар шотыньщ оц сальдосы 7,8 млрд. долларды курады [4].
2021-2022 жылдары казакстанныц тауар айналымы 2020 жылгы пандемияга катысты Yштен еюге ест, 135 млрд. долларды курады. 2022 жылдыц аягында, 2012-2013 жылдардагы сырткы тауар саудасыныц рекордтык кeлeмiмeн тецеспршдь Накты секторды каржыландыру мэсeлeлeрiндe мемлекетпк-жекешелш эрiптeстiк тeтiгi тиiмдi. Мeмлeкeттiк-жeкeмeншiк эрштеспк (МЖЭ) бул фискалдык шeктeулeрдi жещлдететш жэне мeмлeкeттiк инфракурылым Yшiн кызметтердш тиiмдiлiгiн арттыратын оцтайлы курал. МЖЭ инвестициялык жобаларды каржыландыру тeтiгi болып табылады. Екiншi жагынан, мeмлeкeттiк-жeкeшeлiк эрштеспк, бiр жагынан, мeмлeкeттiк орган мен жеке сектор уйымы арасындагы, eкiншi жагынан, мeмлeкeттiк активтeрдi жэне / немесе мемлекетпк кызмeттeрдi жYзeгe асырылатын инвестициялар аркылы усыну, накты белгшенген белу болган бeлгiлi бiр уакыт кезещ iшiндe жеке сектор субъекпсш баскару Yшiн уагдаластыкты бiлдiрeдi. Несиелеудш оц нэтижeсi бар МЖЭ куралын халыкаралык колданудыц мысалдары бар.
Мемлекет тарапы жобаныц экономикалык eмiршeцдiгiн айкындау Yшiн пайдаланылуы мYмкiн тYрлi шараларды жYзeгe асырады. МЖЭ курылымы нeсиeлeрдi кайтармау тэуeкeлдeрiнiц дэрeжeсiн тeмeндeтeдi, ейткеш мундай курылымдарда жоба тэуeкeлдeрi компаниялардыц жумыс iстeп турган бизнeсiнiц тэуекелдершен бeлiнeдi. Жоба дeмeушiсiнiц каржылык турактылыгына жоба сэтсiз болган жагдайда кауш тeнбeйдi. Жобалык каржыландыру эдiстeрiмeн каржыландырылатын жобалар, эдетте, мeншiктi капиталдыц юрютшгш арттыру Yшiн жасалатын лeвeрeдждiц жогары децгешмен сипатталады. МЖЭ кeлiсiмшарты каржыландыруды объeктiнi салумен жэне пайдаланумен, сондай-ак курылыстан кeйiн кабылдаумен (немесе тэуeкeлдi кабылдаумен) бiрiктiрeдi. МЖЭ Yшiн ец Yлкeн тэуекел кeзeцi курылыс кезшде болгандыктан, курылысты каржыландыру мeханизмi ете жаксы жоспарлануы кажет. ^азакстанныц экономикалык дамуын колдау Yшiн инфракурылымды дамыту Yшiн МЖЭ пайдалануды Yнeмi дамыту кажет. МЖЭ-нi инфракурылымдык жобаларга енпзу мэсeлeсi жеке тулгаларды тарту максатында каржыландырудыц негурлым тиiмдi эдiстeрiн немесе тYрлeрiн iздeудe жатыр [5]. Туракты юрю агындары бар инфракурылымдык жобаларды каржыландыру тетшн жэне арнайы максаттагы облигацияларды каржыландыруды жаксырак пайдаланады деген корытынды жасауга болады.
Осылайша, экономиканыц туракты есу факторы репнде накты секторды каржыландыру шецбершде кeлeсi усыныстарды бeлiп керсетуге болады:
1. Монетарлык турактылыкты камтамасыз етумен катар ^азакстан Республикасыныц ¥лттык Банкi каржылык турактылык пен айырбас багамыныц турактылыгын камтамасыз ету женшдеп саясатты катар жYргiзуi кажет.
2. ^азакстанныц каржы нарыгы салыстырмалы тYPдe дамымаган. Сондыктан валюта багамыныц кубылмалылыгы экономикалык агeнттeрдiц мшез-кулкына Yлкeн эсер eтeдi, оларды каржылык ресурстарды белу кeзiндe шетел валютасына артыкшылык беруге мэжбYP eтeдi. Бул ез кезегшде экономиканы долларландыруга ыкпал eтeдi.
3. Дамымаган каржы жYЙeсiндe тиiмдi акша-кредит саясатын жYргiзу мYмкiн емес. ^азакстан Республикасы ¥лттык Банкшш акша-кредит саясаты экономикалык агенттерден тшсп реакция таппайды, ал кeйбiр жагдайларда бурмаланады. Акша нарыгыныц, тиiсiншe, жэне тутастай алганда экономиканыц ^азакстан Республикасы ¥лттык Банкiнiц монетарлык саясатыныц езгеруше реакциясыныц жылдамдыгы баяулады.
4. ^азакстанда каржылык тураксыздыктыц туындау каупiн болдырмау максатында ^азакстан Республикасыныц ¥лттык Баню валюта багамыныц еркш ауыткуы кезшде валюталык интервенцияларды жYзeгe асыруы кажет.
5. Инфляциялык таргeттeудi iскe асырудыц табысы мен тиiмдiлiгi кеп дэрежеде ^азакстан Республикасы ¥лттык Банкi кызмепшц транспарeнттiлiгiнe байланысты болады. Экономикалык агенттердш инфляциялык кYтулeрi осыган байланысты. Экономикалык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
агенттердщ ашыктыгы мен сешмш арттыру Yшiн Казакстан Республикасыныц ¥лттык Баню акпараттык-тYсiндiру жумыстарын жYргiзу аркылы коммуникациялык стратегияны жаксартуы кажет. Казакстан Республикасы ¥лттык Банкшщ жYргiзiп жаткан саясаты туралы акпарат тYсiнiктi жэне жалпыга колжетiмдi болуга тиiс.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. ¥лттык статистика бюросы. Казакстан Республикасы стратегиялык жоспарлау жэне реформалар агенттш. - URL: https://stat.gov.kz/industries/economy/national-accounts/publications/157559/
2. Иванов М.А. Проектное финансирование как форма поддержки реального сектора // Научный результат. Экономические исследования. - 2022. - 2(8).
3. Рахметова А.М. Финансовые инструменты государственной поддержки взаимодействия реального сектора экономики и банков // Финансы и кредит. - 2022. - 43(523).
4. Алпысбаев А.С. Казiргi жагдайда кэсшорындарды каржыландырудагы колдау ерекшелiктерi // Е¥У хабаршысы. - 2023. - 2(124).
5. Сисен А.К. Каржылык бакылаудыц теориялык негiздерi // Казакстан Республикасы бшм жэне гылым министрлЫ К. Жубанов атындагы Актебе ещртк университетi. - 2021. - 281287.
