CC BY
0ЭОЖ 345.522.2
КЭС1БИ ЦАЗАЦ КЕСК1НДЕМЕСШЩ ТУУЫ МЕН ЦАЛЫПТАСУЫ
РСМАХАНБЕТОВА ШАХРИЗАДА ЕРКИНКЫЗЫ
п.г.к., ага окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
НАУРЫЗБАЕВА НУРСУЛУ ОШАКБАЕВНА
магистр окытушы, ЭДастеев атындагы Энер жэне Дизайн колледжi
КЕР1МБАЙ БАЛТИЯ МУХИДЦЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
ЖОЛДАСОВА АЙГЕРИМ ТИЛЕУБАЕВНА
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
БАЙТАСОВА МАЙРА М¥РАТБЕКЦЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университет^ Шымкент,
^азакстан
ty^h: Мацалада Казацстанда кэсгби бейнелеу внер1 XX гасырдыц 2030 жылдарында еуропалыц квркемвнер дэстYрiнiц, техникасы мен технологиясыныц неггзтде цалыптасты. Дегенмен, бастапцы кезде-ац бейнелеу внер1нде улттыц дYниетаным мен квзцарастардыц турацты шамалары мен стереотиптер1 аныц байцала бастады. Халыцтыц этномэдени дэстYрi жиынтыгында цалыптасцан цазацтардыц дэстурл1 дYниетанымы цазац бейнелеу внертщ тамыры терецге кеткен взгндгк ерекшелгггн кврсетуге нег1з болды. XX гасырдыц басына дешн цазац мэдениет1ндег1 идеялардыц турацты уйытцысы реттде сацталып келген, улттыц вз1н-вз1 рухани билеу1 мен сана-сез1мтщ iргетасы болган цазацтыц дэстYрлi квзцарасы, балауса бейнелеу внерi Yшiн дYниетанымдыц жэне мэдени дэстурдщ керемет цайнар m3i царастырылган.
Ктттж свздер: дэстYP, бейнелеу внерi, кесктдеме
^азактардыц дэсгYрлi кезкарасы енердщ жаца турлерше рухани непз, дуниетанымдьщ кершю ретшде енш, кеп жагдайда олардьщ даму жолдары мен сипатын аныктап отырды. ^азакстанда кэаби бейнелеу енершщ рухани жэне керкем ерекшелштершщ калыптасуы бiрегейленудiц бiршама аукымды шамасын ойластырган халыктыц дэстYрлi санасымен туракты эрi терец байланыстар мен сухбаттардыц негiзiнде жузеге асты. Нэтижесшде, бiр гасырга жуык уакыт аралыгында езiндiк улттык ерекшелiгi мен идеялар жинагы бар керкеменер мектебi калыптасты. Кез келген керкеменер мектебшщ калыптасуы карсацында, оныц екшдершщ алдында жаца мэдениеттщ аукымында езшщ дэстYрi мен ез жерш анык керсету мэселес жiтi турды. Олардыц шыгармашылыгы дуниетанымдык немесе такырыптык децгейде болсын, Отанга карым-катынасымен оныц территориялык ерекшелiктерiн тацбалаумен жэне жергшкп кундылыктарды жинактауымен аныкталды. «Антей синдромы» атты мундай езшдш нышан еуропаныц кез келген керкеменер мектебi мен Шыгыс енерiнiц дэстYрлi мектептерiне тэн. Ол 1920-30 жылдары калыптаса бастаган ^азакстанныц балгын бейнелеу енершде ерекше жiтi байкалады. Эбшхан ^астеевтщ бейнелеу енерiндегi алгашкы тэжiрибелерi XX гасырдыц 2030 жылдарына сэйкес келедь
^азактар Yшiн жаца болып табылатын керкем керiнiс эдiсiнiц шецбершде (кенепке майлы бояумен салынган кескшдеме технологиясында кандай болса, реализмдi накты
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
образында кабылдау стилистикасында да сондай) ол улттык ДYниетанымньщ iргелi концепциялары мен координаталарын накты керсете алды. Табигат универсум ретшде езшщ жалпы тэртiбiне жаратылыстыц ец кiшкентай белiгiн сыйдырады, ал оныц Yндестiгiне деген касиеттi ыкылас, адам мен табигаттыц тепетецдш децгешндеп жакындыгы, жагдайды тарих пен тагдырдыц тобеи мен тYЙiнi ретiнде кабылдау, уакытты мэцгшктщ белшегi ретiнде тYсiну мше, осылар немесе осы сиякты тагы да баска дэстYрлi сананыц теракты шамалары ^астеев кенептерiнде ерекше жанданады. Акпаратты жинау жэне сараптау, топтау, корыту мен жалпылаудыц призмасы аркылы суретшi емiрдiц барлык сэттерiн етюзш, олардыц барлыгын бiр эпопеяга бiрiктiрiп, «казактардыц улттык емiрi энциклопедиясыныц» ез нускасын калыптастырады. Шебер усынган адам когамыныц туындысы жасы мен элеуметпк жагдайлары эртYрлi кейiпкерлердi идеалында адам галамыныц моделiнде болуга тиiстi, барлыгы керсетшген, жинакталган адами топтыц эрекетше, бiр тутастыкка бiрiктiредi. ^астеев жасаган улт портретшщ жиынтыгында казактыц дэстYрлi санасыныц идеализмi, топтык рулык курылгылардыц басымдылыгы, адам урпагын табигаттыц езекп жалгасы ретiнде кабылдауы мэнерленген. Сонымен катар суретшiге деректi, жалпылыктыц б1рт¥тас жYЙесiне бiрiктiретiн типтеу принципi тэн. Оныц шыгармаларындагы адамдар дэстYрлiк сананыц архетиптерше сэйкес емiр CYредi, ягни, жалпылаганда олар эулеттi, элеуметтiк, кэабилш дэнекерленген ужым немесе жYЙе курап, ондагы карт пен бала, эйел мен еркек, колхозшы, сауыншы немесе музыкант болсын ез кызметiн аткарып, эрбiрiнiц жалпы иерархияда ез орны болды. ¥жымныц курамында болып, езшщ адами релiнiц бар екендiгiн сезшш, оныц жетегiнен iлесу ^астеевте тэртшпен, мызгымас ережелермен ассоциацияланады.
Жанрлык такырыптары бойынша карапайым кенептерiнiц атмосферасы бiр калыпты, тыныш кYЙде болмыстык тонуска дейiн кетерiледi. Табигатты рухтанган мэн, жанды зат деп кабылдаган ежелп анемизмнiц саркыншактары ^астеев шыгармашылыгында тап осылай кайталанады. Адамды табигат ыргагымен Yндестiкте емiр CYретiн оныц бiр белiгi ретiнде тYсiндiрiп, суретшi адамдагы табигаттыц бастамасына ерекше назар аударады. Ол кескiндемедегi осы екi улылыктыц арасындагы тепе-тецдiк, туыстык идеясын жYзеге асыруга бет бурады. Оныц туындыларында макро жэне микрокосмос абсолюттi Yндестiкте емiр CYредi. Табигатты ^астеевпк кабылдау тебiренiсiнде казактардыц дэстYрлi санасынан бастау алатын экологиялык баланс идеясымен айтарлыктай байланыс бар. Онда табигат шынайы экологиялык тэртiптiц Yлгiсi ретiнде баяндалады. Тепетецдiк идеясы зерделенiп отырган жерде, элеуметпк аумакта, бул баланс Yлкейтiлiп керсетiледi. ^астеевтеп адамды сипаттау ондагы этикалык, енегелiк, бастаулардыц бар немесе жок болуына байланысты. Iшкi Yйлесiм мен рухани сулулык кескiндемешi Yшiн критерий болып табылады. Элемнiц имманентп Yндестiгiнiц жанжакты ережелерi Yлгi болып табылатын енегелiк, этикалык кагидаларды устанудыц дэстYрлi шарты ол Yшiн адамныц жер бетiнде емiр CYPуiне ауадай кажет мызгымайтын шарты болып табылады. Дэстурлш курылгылар ^астеев кескiндемесiнiц дэстурлш коды ретiнде iшкi, реалистiк ретшде сырткы формасына ене отырып, оган улттык дiлдiц негiзгi саласына казактар Yшiн енердiц жаца тYрiн кайтадан жасауга мYмкiндiк бередi. Негiзiн калаушылардыц классикалык белгiсi болып табылатын фактор бул шыгармашылыктыц бiрiздi жэне айкын тYPдегi кепкырлылыгы. Оныц бул кыры ^астеев енерiнде толыкканды керiнген. ^астеев дарыны езiне мYмкiндiктiц кец спектрш сiцiрiп алган. Олардыц болашакта эрi карай дамуына негiз сала отырып, ол кескшдеменщ барлык жанрында дерлш жумыс iстей алды. Суретшi батальдык керiнiстердi, тарихи композицияларды, камералык философиялык портреттердi жэне тыныш поэзияга толы ^нделшп ауыл керiнiстерiнiц желiсiн бейнеледь Оныц шыгармашылыгыныц бастамасында портреттiк жэне турмыстык жанр турады. Оныц «Автопортрет», «^усыкбаевтыц портреп», «^арындасымныц портреп» сиякты шеберлш мен каркыны керемет портреттерi кепшiлiкке белгiлi. Осы портреттерiнiц езшен-ак суретшiнiц адам жаныныц элемiне терецдеп енгеш айкын байкалады.
^астеев табигатында тек мэцгiлiк сезiм гана емес, мэцгшк пен бетпе-бет кездескенде жогаргы магынага ие болатын кезецнiц етпелi мэнi мен емiрдiц жалгандыгын сезшу соган
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
байланысты сезшедь Кэаби кескшдемеге OMÏp мен уакыт циклдшнщ дэстYрлi угымын eHri3e отырып, суретшi онда eлiм алдындагы коркынышты жецуге жасаган адамныц кезекп эрекетш жYзеге асырады, халык eHepi, фольклор, мифологияда айтылган мэцгшкке деген умтылысты визуализациялайды.
ДэстYрлi ойлау мен мэцгшкп кYнделiктi болмыстыц жогаргы eлшемi мен критерий ретшде кабылдады. ^астеев жумысындагы эрбiр окига ол не бейнелеп жатса соньщ кейпi, сэттi жасалган образ. кайырымдылык пен зулымдык катынасы оныц шыгармашылыгында езшше тYсiндiрiледi. Бул катынас ол Yшiн эркашанда оппозиция. Суретшi кайырымдылык пен зулымдык арасындагы кактыгысты шынайы eмiрмен кYPделi араласкан ^йде беруге тырыспайды. Шебердiц санасында жэне соган сэйкес оныц туындыларында кайырымдылык пен зулымдык кезге кeрiнбейтiн магынада жэне бiр бiрiне карама-кайшы суреттелген. Оныц кенептерiнде болмыстыц екi карама-карсы полюсi сиякты кайырымдылык пен зулымдык сюжеттi тYсiну, кейiпкерлердi бейнелеу ретшде тYЙiстiрiледi. Мундай ракурс элеуметтiк ^рес пен когамды поляризациялаудан кYшейген уакыттыц таптык идеологиясыныц фольклорлык дуалистiк дэстYрмен кYрделi eзара эрекеттестiгi аркылы калыптасады. ^азак кескiндемесiнде оныц негiзiн калаушы ЭДастеевтщ алгашкы тэжiрибелерiнен-ак дала бейнес универсум символы туракты, бiр типтеп объект ретiнде бекiтiледi. Далага табиги тэн кецшiлiк пен кецiстiктiц шеказ сезiмi, оныц дэстYрлi курылыспен байланысы, кeшпендiлердiц табиги eмiр агысын бiлдiретiн мэцгiлiк улылыктыц арасындагы жер, аспан мен жулдыздар олардыц шексiздiк жэне мэцгшк угымдарымен катар турып тецесуше ыкпал еттi. Адам мен оны коршаган ортаныц байланысы казак eнерiнде бiр-бiрiн толыктыратын, эртYрлi децгейде байкалады. Осыныц негiзiнде аталган идеяныц келес урпак кескiндемешiлерiнiц eнерiнде формальдык кешпке енуiмен бiр реттiлiкте кYшеюi жэне терецдеуi жYредi. Бул улттыц дэстYрлi кeзкарастарыныц iргелi концепцияларыныц бiрi. ^азактыц кэсiби eнерi тарихи дамудыц эр кезещнде мэдениеттi рухани сабактастыкпен камтамасыз еткен осы багдарды бойына ащрушщ нэтижесiнде дамыган. Шебердiц халык eмiрi такырыбына арналган туындылары дэстYрлiк архетиптермен тыгыз байланысты.
Суретшiнiц кeшпендiлер eмiрiнiц бiр калыпты, алайда накты уйымдастырылган сэттерiн терец бакылауымен, дала тургыныныц турмысы идеалдык, кeтерiцкi эмоциялык тYCке енiп жеткiзiлген. Ол Yшiн адам мен табигаттыц эрбiр минуттагы т1ршшпнде жаратушыныц касиеттi ойыныц болуы шзаз едi. ^астеев адамы табигаттыц бeлiнбес бiр бeлшегi, дара тулгасы. ^астеев адамдары туган жердiц тэнi мен жаны. Олардыц жалпы жумыс ютеу зацдары табигат зацдарымен бiр жYЙеге YЙлестiрiлген. Ол Yшiн дYниенiц барлыгы адамзат урпагы тiршiлiгiнiц жалгасы болып табылатын табигат улылыгыныц Yздiксiз ^рш^. ^астеевтш табигатты кабылдау тебiренiсiнде казактардыц дэстYрлi санасына тэн экологиялык баланс кажеттшшн тYсiнумен байланыс бар. Табигат адамныц эмоционалдык жагдайыныц, оныц кайгыдагы, куаныштагы жэне ой Yстiндегi жагдайыныц («^ызды кYштеп алып кашу», 1937, «Жайлаудагы кiлем токушы», 1950, «Ш.Уэлиханов портретЬ» 1951) кiлтiне айналады. 0мiр кудiретiнiц молдыгын иеленетiн табигат кушше сенiм ^астеев кенептерiн eмiр нэрiмен толыктырды («Жайлауда», 1956, «Алма агаштар гулдедЬ, 1958, «СYт фермасы», 1956 жэне т.б.). Тууы мен жандануына ыкпал ететiн eмiр бастауы, eмiрдi удайы узартуга жоспарланган табигат бастауын кабылдаудан кeрiнедi. ^астеевте адам мiнезi eз кезегiнде табигат пен адам бастауыныц бiртутастыFы концепциясына тыгыз байланыскан ондагы этикалык, адамгершiлiк бастаулардыц болу, болмауына байланысты. Кескiндемешi халыктыц дэстYрлi ауызекi фольклорыныц кыска, ыкшамды ушталган мiнезiн елестететiн мэнерлiлiк эдiстердiц ыкшамды кешенiмен эмоциялык жагдайларын, сырткы сипаттардыц жекеленген касиеттерiн бейнелейдi. Нэтижесiнде ^астеев тецдiкте тулганыц жэне типтiк, рулык бастаудыц мэнiн ашып, тагы да тулганыц тутастыгында дэстYрлi курылгылардыц кайталануын жариялайды.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Сманов I. Мэцгшк кундылыктар.Астана.Фолиант, 2013. 4-5 бет
2. ^айдаров.М.У.Живопись технологиясы мен техникасы. Алматы. Элке. 2008. 64 бет
3. ^аржаубаева С., Амандыкова Д. Бейнелеу сауаттылыгыныц непздерь Астана . Фолиант. 2010.272 бет
4. Айдарова З., Дирксен Л. Бейнелеу енерг Оку куралы. - Астана. Фолиант, 2010. - 216 бет
5. ^абиева А.К. Мэдениет жэне енер тарихы. Оку-эдютемелш курал. - Тараз университетi, 2010. - 196 бет
