CC BY
0ЭОЖ 745.522.2
TYPKI ХАЛЬЩТАРЫНЬЩ ЗЕРГЕРЛ1К ЭШЕКЕЙЛЕР1НЩ СИМВОЛИКАСЫНЫЦ ТАНЫМДЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
БОЛЫСБАЕВ ДАУЛЕТХАН СЕЙТМАХАНОВИЧ
ф.г.к., профессор, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
МАХАНБЕТОВА НАЗЕРКЕ ЭД1ЛХАЩЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
РСМАХАНБЕТОВА ШАХРИЗАДА ЕРКИНКЫЗЫ
п.г.к., ага окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
АГАДШОВА ЖАНАР МУРАТЦЫЗЫ
ага окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университет^ Шымкент,
^азакстан
КЕР1МБАЙ БАЛТИЯ МУХИДЦЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
ty^h: мацалада бYгiнгi цазац тарихы мен мэдениеттщ тагы 6ip болмысы белек внер1 туралы сез цозгаймыз. Казацстан Республикасы ¥лттыц музешнщ гылыми кецеЫ усынган depexmepdi пайдаланып, ¥лы Дала тарихындагы зергерлж енердщ цыр-сырына YЦiлiп, олардыц халыц арасындагы наным-сешмдермен байланысын керсетпектз. Орталыц Азия халыцтарыныц зергерлж ernpi оныц тарихы мен мэдениеттщ езтдж ерекшелжтерт керсететт тутас бiр багыт болып саналады. Бул Yлкeн аймацтыц тарихы кептеген мацызды кeзeцдeрдi бастан eткeрдi, соныц нэтижестде мунда тутасцан бiрeгeй мэдениет цалыптасты.
Ктттт свздер: символ, эшекей, зергерлж буйым, рэмiз, мэдениет.
Ежелп жэне орта гасырларда зергерлж буйымдардьщ непзп мшдеп, ец алдымен, касиетп сикырга жэне эстетикалык функцияга байланысты болды. ^ундылыгы ец кене рэмiздер алдымен сикырлы белпге, тумарга, содан кешн таза ою-ернекп эшекейге айналды. Оларды тумарлы зат ретiнде колданылды, оны тагып жYргенде белгiлi бiр кYш, денсаулык, сэттiлiк бередi жэне оны болашак урпактарын да сол касиеттерiмен коргайтын зат ретiнде кабылдады. Олар кез-келген арнайы бiр сикырлы тапсырманыц тасымалдаушы ретiнде пайда болды, кейiннен бул буйымды тагып жYPушi кандай ^шке ие екендiгiн бiле алмады. Зергерлж буйымдардыц езi купия мен сикырдыц курметше ие болды. Сикырлы магына отпен айналыскан зергердщ ецбегше жэне эр тас пен металга, зергерлж буйымныц пiшiнi мен тYсiне, сондай-ак ондагы мотивке байланысты болды.
Символ - грек сезшде symbolon - белп, затты тану деген магынаны бiлдiредi. Энерде символ бiр жагынан керкем образдыц аралас категорияларымен, екiншi жагынан белгi мен аллегориямен салыстыру аркылы ашылатын эмбебап эстетикалык категория болып табылады. Жалпак тiлмен айтканда , символ бул бейне репнде кескшнщ барлык органикалык жэне емiршенге ие белгiсi деп айтуга болады. Эрбiр символда кескiн болады. Такырыптык образга жэне терец магына ие символдыц курылымында бiр-бiрiнсiз ойга келмейпн екi нYкте ретiнде эрекет етедь
Зергерлш буйымдар эртYрлi акпараттыц коргаушысы ретiнде пайда болды. Олардыц сулулыгы белгiлi 6ip белгшер мен символдардыц жиынтыгыныц кeрiнiсiнде аныкталды. Олар, ез кезегiнде, ежелгi мусылманга дейiнгi, кейiнiрек исламдык дiни-культтiк койылымдарга дейiн кец аукымда сактады. Халыктыц бYкiл дYниетанымы мен дYниенi тану халыктыц сэндiк-колданбалы eHepi пэндерiнде кершю тапты жэне оныц калыптасуына, ою-eрнектерi мен пластикалык модельдеуiне эсер етп. Шеберлер ез буйымдарын жасай отырып, коршаган ортаныц шынайы мотивтерш тандап алды. Энер туындыларында адамдар еткен элемге деген кезкарастарын сезiмдер мен эстетикалык мураттар дэуiрiне тэн белгiлердi толыктыгымен кeрсеттi. Бул кезкарас кeбiнесе ежелгi когамныц эр мYшесiне тYсiнiктi жэне философиялык тургыдан ойластырылган жYЙе болып табылатын белгiлi бiр схемалык формалар, белгiлер мен тацбалык тYрiнде пайда болды.
Буйымды сэндi эшекейлеуде, сондай-ак олардыц форма тYрiнде калыптасу прототипiнде мотивтердщ келесi топтарын ажыратуга болады: 1) астральды-зооморфты мотив; 2) антропоморфты мотив жэне мифологиялык бейнелер; 3) фитоморфты (eсiмдiк-гYлдi) мотив; 4) геометриялык мотив.
Зергерлiк буйымдардагы астральды-жануарлар мотивi. Аспан элемiне табыну тек егiншiлiк арасында гана емес, сонымен катар мал жэне ацшылык-балык аулау тайпаларында да кец таралган. Осы аталган мотивтеп зергерлiк буйымдарда кeбiнесе аспан сэулелерi кYн мен айдыц бейнелерi кездеседi.
Шыгыс халыктарыныц ежелгi наным-сенiмдерiнде кYндi кастерлеу мацызды орындардыц бiрiн алады. Аспан жулдыздарына табыну зороастризмге дейiнгi нанымдарга сштеме жасап, одан эрi идеологияга, зороастрлыктарга i3 калдырды. КYн зороастриялык пантеонныц негiзгi кудайларыныц бiрi, онда жердщ кунарлылыгы, кYн мен туннщ eзгеруi кYнге байланысты болды, ол жерге жылу шашып жылу бердi, адамдардыц санасында кYн жердщ кунарлылыгы мен кептеген урпактарын камтамасыз етiп кана коймай, сонымен катар тазартатын жэне рухтандыратын кYшке ие болатын касиетп жэне кудiреттi кYш ретiнде кабылданды. КYн касиеттi инстанция болып саналды.
Бул кептеген ежелгi Орта Азия халыктары курметтейтш негiзгi кудай болды, олардыц арасында массагеттер де болды. Геродоттыц айтуы бойынша, массагеттер патшайымы Томирис: "Мен массагеттердщ иесi ^нмен ант етемiнм деп ант бердь Бул дэстурлердщ жацгырыгы элi ^нге дейiн тYркi халыктарында кездеседi. Мусылманга дейiнгi сенiмдер калдыктары, мусылмандык кагидаларга карамастан, туркшердщ сэндiк-колданбалы eнерiнде айкын кeрiнедi, буган олардыц халыктык кесте, керамика, торевтика жэне зергерлiк енердеп ернектер тYрiндегi символдык кeрiнiстерi дэлел бола алады.
Ежелп дэуiрден бастап ец танымал кYн рэмiздерiне крест, ромб жэне шецбер кiрдi. ТYркiлердiц ата-бабаларыныц ежелгi мэдениетiнде розетка ^н кудайларыныц символы ретшде де эрекет етп. Сырткы тYрi бойынша розетка гулдщ стильдендiрiлген бейнесiне ете уксас: "Розеткада eмiр беретiн кYн сэулелершщ байланысы жэне жердегi гYлдер мен шептердщ мол eсуi туралы идея пайда болды". Бул сездерге CYЙене отырып кYн генетикалык тургыдан карап керсек кунарлылыкпен байланысты болуында. Свастика да ^н эмблемасы болып саналды, бул кYннiц аспан аркылы козгалуын бiлдiрдi.
Кейбiр галымдар Батыс Еуропада, Кавказда жэне Батыс Азияда "аспандык элем" культтерiнiц дамуын кола дэуiрiне сэйкес келетiн рулык когамныц ыдырауыныц басталуымен байланыстырды. Астральды символизм колданылган зергерлiк буйымдардыц алгашкы Yлгiлерi - кола дэуiрiне жататын буйымдар. Саразмда (б.з.д. III мыцжылдык) егiншiлiк жэне мал шаруашылыгы тургындарыныц бас киiмдерi розеткамен жэне бас киiмге тшлген алтын тактайшамен безендiрiлген. Сапаллитептен жасалган буйымдарда (б.з. д. II мыцжылдык) жэне Джаркутана, олар коныстардыц отырыкшы егiншiлiк тYрiне жататын розетка, шецбер формадагы уштары бар шпилькаларды пайдаланылган.
Мысалы, ОцтYCтiк ТYрiкменстанныц энеолит дэуiрiндегi мерлер мен боялган кыш ыдыстарда крест, шецбер жэне ромб кескшделген жэне дала eнерiнде астральды ацдардыц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
рэмiздерi жш бейнеленген. Андронов мэдениеттщ дала енершде kyh символы кебшесе салпынша;тар мен сыргаларда спиральды буралган шецбер (тау к;ошк;арыньщ мYЙiздерiн имитациялау) тYрiнде бейнеленген. Fалымдар kyh мотивтерi мен белгiлерi бейнеленген ежелп астральды мацызы бар жануарлар мен ацдар элемiмен Yйлескенiн аныктады.
Кушан билiгi уакытысында зергерлiк енерде kyh мен галамныц буддистi-Yндiлiк рэмiздер ерекше танымал болды. Бактрия аумагында табылган жэне б. з. д. I гасырга дейiнгi алтын декоративт жапсырмалардыц бiрiнде ортасында гYл розеткасы бар децгелектщ пiшiнi айылбаска Yлкен кызыгушылы; тудырады. Ал эфталистiк зергерлж енерде шецберлер мен iнжу-маржандар тYрiндегi kyh символикасы да кабыргага салынган суреттер iшiнде негiзгi орынды иелендь
Ерте орта гасырлардагы (V-VIII гасырлар) CYЙiктi сэндiк мотивi аспан символикасы болды. Ай мен ^ннщ бейнелерi шынайы табигат элементтерiн дэл тYпнуска турiнде айкындалып iстелiндi. ¥зак уакыт бойы тYркiлердщ ата-бабаларыныц негiзгi дшдершщ бiрi болган зороастризм ежелгi kyh культш ездерiне кабылдады, бул ежелп дэуiрде де, ерте орта гасырларда да аспан рэмiздершщ танымалдылыгын тYсiндiредi. Авеста кудайларыныц пантеонында Митра, тацертецп тацды, тYндi жецген кYндi бейнелейтш кудай ретiнде басты орынга ие болды. Митра культ Орталы; Азияда кец таралган мэдениеттердщ бiрi болды жэне кейбiр галымдардыц пiкiрiнше, ол непзшен Орта Азия халыктарыныц кудайы болып саналды.
Ерте ортагасырлы; кезецдеп бейнелеу енерiнде децгелек тэрiздi сэндж элементтер жиi кездеседi. Олар сасанды; жэне согдылы; жiбек маталарыныц декорында, Балалык-тепе жазуларында (V-VI f.), Афрасиабада (VI-VIII f.), Бамиана (VI-VII Fасырлар) жэне т.б. кездеседi, бул ИрандаFы сасанды; енердщ эсерiнен болуы мYмкiн. Жан-жаFы iнжумен KоршалFан шар тэрiздiлер ИрандаFы сырFалардыц CYЙiктi тYрi болып табылады [1].
ОсыFан у;сас эшекейлер Бамианныц (VI-VII Fасырлар, СолтYCтiк АуFанстан) суреттерiнде де бейнеленген. Егер Yндiстанда Kyh ;удайыныц децгелеп шецбер тYрiнде бейнеленген болса, онда Согдада оссуарий кабырFасындаFы тана кездi децгелек адам ;айтыс болFаннан кейiн кiретiн шамдар мен жары; патшалыFыныц символы болды. Астральды символизм бейнеленген эшекейлер ете кеп. Айта кету керек, астральды рэмiздер ерте орта FасырлардаFы бас эшекейлершщ декорында жш кездеседi. Кебшесе мацдай эшекейлерi кYндi бейнелейтiн шецбердш немесе шар тэрiздi суреттерiмен жэне айды бейнелейтiн жарты аймен кемкерген. Мундай тэждердш кызыкты вариацияларын Дильберджин, Бамиан, Пенджикент кескшдемесшен керуге болады. МонеталардаFы жарты ай шецберi Хорезм, эфталит жэне Бухара патшаларыныц бас кшмдершде мiндеттi тYPде салынатын болды. Kyh жэне жарты аймен безендiрiлген тэждер тек айры;ша адамдар киген: суреттерде жэне терракотада олар ;удайлар немесе патшалардыц бас киiмдерiнде, ал монеталарда билеушшердш бас киiмдерiнде бейнеленген, осылайша осы суреттерi ар;ылы ;удайдан шыкканын растайтын болды. Осылайша, ерте орта FасырлардаFы kyh символикасы си;ырмен ;атар иконикалы; функцияны орындады деген ;орытынды жасауFа болады.
Астральды рэмiздердiц бейнелерi мусылман шыFысыныц енерiнде де кездесед^ бiз оны алдыцFы мусылмаета дейiнгi кезец мэдениетiнiц сабактастыFымен тYсiндiремiз. Осы кезецдегi бейнелеу енерiнде жарты ай бейнес жиi кездеседi. Вахша ал;абында археологтар тап;ан сырFа куюFа арналFан матрицалы; тас бесiктердiц бiрiнде шеттерiн жалFамалы дэнмен безендiрiлген жарты ай тшш^ ал iшiнде стильдендiрiлген араб жазуы бар. АталFан сырFаныц бул тYрi осы уа;ыт;а дешн емiр CYPдi жэне "махак" ("ай") атауын са;тады. ШыFас мусылман енершде астральды символизм дэстYрлi ою-ернек немесе ернек ретшде ;абылданды жэне бурыеты идеограмманы алып жYрмедi деуге болады. Орта Fасырларда жарты ай мен жулдыз исламныц рэмiздерi ретiнде ;абылдана бастады, яFни мусылмандыкка дейiнгi бейнелер мен рэмiздердiц кеп белiгi мусылманды;пен ;абылданды, бiрак олардыц маFыналары мен кызметтерi езгердi. Орта Fасырларда аспан рэмiздерi сикырлы-кYзет функциясын ат;ара беред^ бiрак сонымен бiрге олардыц эстетикалы; релi де арта бастады.
XIX гасырдыц аягы мен ХХ гасырдыц басындагы эшекейлердеп аспан символыныц бейнесi астральды культтан бастау алатын ежелгi дэстYрлердiц калдыктары деп саналды. Осы уакыттагы зергерлш буйымдардыц катарына зергерлiк буйымдардыц келес тYрлерiн жаткызуга болады: бухаралык «мохи тилло» («алтын ай») салпыншагы, гармдык «мохинав» мойын эшекейi (жаца ай), кулябтык «ситора» (жулдыз) келбеу эшекей жэне кеуде эшекейi «кулфи гиребон» («жага кулпы») жэне т.б. Аспан рэмiздерiнiц бейнелерi жаткызылган символдар ежелп уакытта жэне осы зергерлiк буйымдардыц иегерлерi эркашан болжай бермейтш кYшi рухтык магынасын сактап калды. Сонымен, олардыц бейнелерi эйелдер Yйлену KYffl алгаш рет киген немесе таккан зергерлiк буйымдардыц тYрлерiнде керiндi жэне ездершщ тiлектерiн айту Yшiн кажет болды. XIX-XX гасырлардагы сэндiк-колданбалы енерде ^н бейнесi шецбер, диск, децгелект розетка жэне т.б. барлык тYркi халыктарыныц кестелерiнде кYн кеп децгейлi розетка тYрiнде бейнеленiп усынылады. Осы уакытта аспан денелершщ рэмiздерi кебшесе сэндiк элемент ретiнде эрекет етедi жэне бейнеленген заттардыц кебiнесе орталык белiгiнде орналасады. Уакыт пен кещспкп жеце отырып, астральды символизм бYгiнгi кYнге дейiн сэндiк ернек ретшде келед^ ол бiр кездерi сикырлы кYшке жаткызылган жэне казiр бiздiц кезiмiз бен жанымызды куантуга жэне халык енерiнiц туракты дэстYрлерiн куэландыруга кабiлеттi эдемi ернек ретшде кабылданды.
Ежелгi зергерлiк буйымдардыц керкем ою-ернектершдеп CYЙiктi буйымдардыц бiрi зооморфтык мотив болды. Шыгыста астральды-ацдабы жэне зооморфтык мотивтiц дамуында ежелгi тYркi тшдес халыктардыц дiнi мацызды рел аткарды. Сасанилiк кезецнiц ресми енерiнiц арнасында алгаш рет зороастрлык кудайлардыц рэмiздерi ацдардыц бейнелерi, сасанилiк енердiц бiр саласына тэн сюжеттер - «маздеиспк енер» пайда болды.
Fалымдар ^н рэмiздерi мен белгiлерi ежелден астральды мацызы бар жануарлар мен ацдардыц элемiмен YЙлескенiн аныктады. Жануарлардыц дамуы алгашкы кезецдерiндегi бейнелерi ата-баба жануарыныц тотемиялык идеяларымен тыгыз байланысты болды. Кебшесе бул суреттер осы уакытта керамикада кездеседь ^ола дэуiрiнде космогониялык культ пен кунарлылык культiнiц дамуына байланысты тотемдiк идеялар толыгымен дерлш жойылады. Осы уакытка дейiн адамдар галамныц бiр белiгi ретiнде гарыш, табигат жэне жануарлар туралы мYлдем баска идеяларды дамытты. Жануарлар белгш бiр аспан денелерiмен байланыстырылды. ^ола дэуiрiнде мYсiншелер жануарлардыц бейнелерiн туйреуштер мен шпилькалардыц уштарын безендiрдi жэне олар жаркын реализммен ерекшелендi. Дала халыктарыныц буйымдарында жануарлардыц бейнелерi кебшесе стильдендiрiлген, ац мотивi ою-ернекте бейнеленетш болган. Кебiнесе зергерлiк буйымдарда оны сипаттай алатын жануарлардыц жеке элементщ^ усынылды (мYЙiз буйралары жэне т.б.). ^ола дэуiрiнде жануарлардыц бейнелерi, ец алдымен, сикырлы тумар кызыметiн аткарды, ейткеш мYЙiздi жануарлар эрдайым ^нмен байланысты болды жэне сол функционалдык касиеттерге ие болды.
Скиф-сак енерiндегi жануарлардыц бейнелерi ерекше шеберлiкпен ерекшелендi (б.з. д. VII-VI гг.). Скиф-сак енершдеп жануарларды бейнелеу стилi «ац сташ» деп аталды. Сак енерiндегi ацдардыц бейнес дененiц жекелеген белiктерiнiц: кездщ, танаудыц, ауыздыц, тумсыктыц, мYЙiздiц, сондай-ак жалпы дененiц табиги емес улгаюымен жэне эсерленумен сипатталды. Ол кола дэуiрiне тэн барлык бейнелердi сипаттады: жырткыш ацдар, жыландар, бYркiттер, жылкылар, тау ешкiлер мен кошкарлар. Скиф мэдениетшде «жануарлар стилi» калыптасканга дешн де зооморфтык бейнелер элемдi модельдеу куралы ретiнде жумыс iстедi, бiрак бейнелер болмады. Зоологиялык кодтыц бiр тYрi болды, ол аркылы элем моделш жэне адамзат когамы мен жалпы табигат арасындагы катынастардыц шецберш куру жYзеге асырылды. Элемнiц скифтш моделiнде айкын Yш мYшелi болды, олар тшнен жобаланган жуйе болды: кустар-туяктылар-жыландар-балыктар, онда кустар Аспанмен (элемнщ жогаргы белiгi), туяктылар ортацгы белшмен-жермен, ал жыландар-балыктар теменгi белiгiнен, ягни жер асты элемi жиi кездесетш жер асты элемiмен бул елiмнiц бейнесi болды жэне тiрiлер элемше - жогаргы элемдерге карсы турды. Бул элемдер бiр-бiрiмен карама-кайшылыкта
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
болды, мунда семантикалык тургыдан жогаргы элем теменп елшер элемiмен, хтоникалык элем сиякты орта элеммен салыстырылды. Скиф-сак енерiндегi мYЙiздi жануарлардыц элементтерш бейнелеу жогаргы элемнiц екiлдерi ретшде, емiрдiц тасымалдаушысы жэне негiзi бола отырып, сикырлы-кYзет функциясын аткарды.
Ахеменидтш кезецнiц буйымдарында арыстандардыц, айдаhарлардыц, синкретикалык тiршiлiк иелерiнiц - канатты ацдардыц, гриффиндердщ жэне т.б. эшекейлерiнiц дизайнымен сипатталды. Айдаhарлар мен арыстандардыц бейнес астральды-кYнтiзбелiк циклдiц бейнелерiмен байланысты болуы мYмкiн, сэйкесiнше жетi планетаныц эркайсысы жануарлардыц белгiлi бiр тYрлерiне ие болды.
Мысалы, арыстан КYнге, ал айдаhар Меркурий планетасына катысты болып саналды. Эрбiр тарихи кезецде ацныц бейнесi дэуiрдiц негiзгi идеяларына байланысты езгертшп отырды. Космогониядагы арыстан ежелден ^ншц символы болган. Ерте орта гасырларда ол патшалык пен билшт бейнелеген. Орта гасырларда бул ацныц билш пен кYштiц символы бейнес ретiнде, ал ислам мен христиандыктарда сенiм камкоршысына айналады жэне оныц керкемдiк тYсiндiрмесi езгередi.
Кушандык зергерлш енерiндегi зооморфтык мотив стильдендiрiлген жэне кейде абстрактш бейнелеуiмен ерекшелендi. Айртамдагы мYсiндердiц бiрiнiц басындагы фронтальды безендiру ерекше ою-ернекпен ерекшеленедi, ол топталып ушкан тырналар тYрiнде усынылган, бул мотив Х1Х мен ХХ гасыр аралыгында Бухарада танымал болган «тырна» деп аталган мотив. Тилля-тепеде кушан кезещндеп зергерлiк буйымдардыц кызыкты Yлгiлерi табылды. Олар грек мэдениетiнiц эсерiмен тYсiндiрiлетiн айдаhарлардыц, балыктардыц немесе дельфиндердщ суреттерiн колданган. Кушан енерiнде ац мотивш колдану оныц иелерi мен ендiрушiлерiнiц мифологиялык санасыныц керiнiсi болды, ол галамныц символдык белгiлерi ретшде кабылданды жэне касиеттi-сикырлы кызметтердi орындады.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Д.Шокпарулы. ^азактыц коленерь - Алматы, 0нер, 2005ж., IV белiм.
2. СДасиманов. ^азак халкыныц коленерi. - Алматы, Энер, 2005ж.
3. Умарова Зарина Ходжамахмадовна, фрагмент авторской диссертации: История развития ювелирного искусства таджиков (V - начало XX вв.): дис....канд. ист. наук: 07.00.02 / Умарова Зарина Ходжамахмадовна. - Душанбе. : 2009
4. Религии Центральной Азии и Азербайджана, том 1, Традиционные верования и шаманизм, Самарканд, 2006
