CC BY
5у
Wschodnioeuropejskie Czasopismo Naukowe (East European Scientific Journal) #14, 2016 ШШ
ИСКУССТВОВЕДЕНИЕ
S.Zh.Turikpenova
Republic of Kazakhstan, Kostanai region, city of Arkalyk Arkalyk State Pedagogical Institute named after I.Altynsarin Candidate of Pedagogical Sciences, Assistant Professor at ArkSPI
Турикпенова Сандугаш Жумановна
Республика Казахстан, Костанайская область, город Аркалык Аркалыкский государственный педагогический институт им. И.Алтынсарина
Кандидат педагогических наук, доцент АркГПИ
«ТАЦБАЛЫ ТАС» ЦАЗАЦ БЕЙНЕЛЕУ 0НЕР1НЩ М¥РАЛЬЩ TYnH¥C^ACbI
«НАСКАЛЬНЫЕ ИЗОБРАЖЕНИЯ» КАК ОДНА ИЗ ИСТОРИЧЕСКИХ ОСНОВ КАЗАХСКОГО ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА
«MARKED STONE» IS A HERITABLE ORIGINAL OF THE KAZAKH FINE
ARTS
Резюме: Бул макалада казак халкынын бейнелеу eHepi кенеден келе жаткандыгын дэлелдейтш деректер, казак даласында кездесетш тацбалы тастагы дши нанымдагы суреттердегi тотемдiк белгiлер, ою-ернекке айналган ан стилi туралы карастырылады.
Аннотация: В этой статье рассматриваются вопросы изображения стиля животных с религиозной тематикой и рисунков знаков тотема в узорах, орнаменте изобразительного искусства казахского народа, опирающиеся на источники древних времен.
Resume: The article considers the Kazakh nation's fine arts, facts from ancient times, totem signs depicted on marked stones, beast style forming ornaments.
Тушн ce3i: Танбалы тас, ан стил^ нYктелi техника, кун кудайы.
Ключевые слова: наскальные изображения, стиль животных, точечная техника, бог солнца. Key words: marked stone, beast style, pointed technique, the God of the Sun, ornament.
¥лттык кундылыктарды курмет тутып, тэрбиенщ кайнар кeзi ретшде карастыру кай заманда болса да мацызды муктаждык ретiнде ^н тэртiбiнде турары белгiлi. Эаресе, бYгiнгi жаhандануFа бет бурып, элемдiк бэсекелеспкке, оныц талаптарына жауап беру жагдайында бул мэселенiн eзектiлiгi айшыкталып отыр. Елбасыныц бул жайлы «толык еркениетп ел болу Yшiн алдымен ез мэдениетiмiздi, ез тарихымызды бойымызга ащрш, содан кейiн езге дYниенi игеруге умтылганымыз жен» деген сeзi баршамызга салмакты мiндеттер жYктейдi.
Казак халкыныц мэдениетi мен eнерi-оныц тарихы болмысыныц курамдас бeлiгi. Рухани eнердiц eмiрге келуi, бiртiндеп дамуы, халыктык сипат алуы оныц бiртутас бeлiнбейтiн кубылыс екенiн ацгартады. Казак халкында бейнелеу енершщ кенеден келе жаткандыгын дэлелдейтш деректер баршылык. Муны казак даласындагы казба жумыстардыц нэтижесi, ягни алгашкы кауымдык курылыс кезецiндегi тас жэне кола дэуiрлер кене буйымдары мен таска салынган бейнелi, бедерлi суреттер айкындайды. Бейнелеу eнерiмiздiц тамыры терецде жаткандыгын кец байтак даламыздагы туцгыш кауымдастык тусындагы Андронов, БеFазы-Дэндiбай мэдениеп^ накты деректермен дэлелдеп бердi. Казакстанда палеолит кезецiнде тас ендеу eнерi жаксы дамыды. Адамдар жалпак тастар бетiне
бедерлi сурет салуга бешмделе бастады. Сонымен катар осы кезецде адамдар eздерi туратын Yцгiрлердiц кабыргаларына табиги бояумен сурет салуды Yйрендi. Мунда кeбiне жылкылар, бизондар, сонымен катар адамдардыщ ащ аулау сэттерi бейнеленген.
Палеолит кезещнен калган Yнгiрлердегi суреттер бiр-бiрiмен байланысы жок, жеке пiшiндер болса, мезолит кезецiндегi жартастардагы бейнелерден ацшылардыц eмiрiнен алынган эр тYрлi композицияларды байкауга болады. Суреттерден кебше ацшылардыц ац аулау сэттерiндегi тYрлi iс-эрекеттерi мейлiнше бiртутас бейнеленген.
Сонымен катар тастарда салынган суреттерде тотемдiк белгшер айкын байкалады. Бiздiц заманымызга дешн ГУ-П гасырларда Еуразия даласын мекен еткен эр тYрлi халыктардыц мэдени орталыктары арасында туракты байланыс болды. Бул женшде «Тацбалы тастагы» Алматы облысы Балкаш eцiрiндегi, Шыгыс Казакстан жэне Каратаудагы жартастарга кашап салынган суреттерден кeруiмiзге болады [1].
"Тацбалы тастагы" (Алматы облысы) б.з.б. 2 гасырдагы таска бедерленген Будда бейнелерi (кеп колды Чон-Рай-Сик, Мун-Сак Будда, Манла Будда) шешме суреттердiц озык Yлгiлерiнiц бiрiнен саналады. Осы жартастарда 16 - 17 гасырларда салынган суреттер де бар. Дши
ШзсЬос1п1оеигоре]5к1е С1авор1вто Ыаикоте (East Еигореап Бс1е^1/1с ]оигпа!) #14, 2016
нанымдагы суреттер Алтай мен Тарбагатай аймагында да ушырасады. Кола мэдениетiнiн сонгы кезещне саналатын БеFазы-Дэндiбай мэдениетi тусында (б.з.б. 9-8 гасырлар) кене енер тYрлерi жана Yлгiлермен толыга тYCкен. Б.з.б. 7 гасырларда кешпелiлер одагынын ныгайып, элеуметтiк курылысы мен шаруашылыктын дамуына байланысты б.з.б. 4 гасырларда байыргы сак, гун, уйсш енер1 гулдещц. Кол енер1 мен сэн
енершщ агаш уксату, зергерлiк енерi, кесте жэне к1лем току салалары дамыды. Ертiс, Шiдертi, 9лентi, Сiлетi, Бак. ТYPген, 1ле езендерi жэне Орталык Казакстан мен Сыр бойындагы, Баянауыл, Сауыр тауларынын етегiндегi обалар мен корымдардан табылган кене заман буйымдары, жиhаздык заттар кешпелi тайпалар енершщ даму кезещн керсетедi.
Сурет 1. Тамгалы шатцалындагы тастагы тацбалар (петроглифтерден)
Кола дэуiрiнде адамдар кYнге табынды. Отка, КYнге табыну осы кезендерден басталды. Кола дэуiрiндегi адамдарынын ойлау кабшеп мифтiк дэрежеде болды.
Муны тастагы танбалардан (петроглифтерден) сурет 1 анык ангара аламыз. Тамгалы шаткалынан табылган бедерл1 суреттердегi жануарлар ертеректерде айтылатын тотемдш егiз туралы аныздагы жануарларга ете уксас.
Казакстан жерiндегi кола дэуiрiнде салынган бейнелеу енерiнiн бедерлi суреттерi сол заман адамдарынын ойлау кабшетшщ тотемдiк угымдармен уштасып отыргандыгын дэлелдейдг Адам адам болып жаратылганнан бастап пайда болтан аншылык кэсiп тас бетше бедерленiп салынган танбалар аркылы бYгiнгi заманга кола дэуiрiнде бiздiн заманымызга дейiн II мынжылдыктын бiрiншi жартысында Шу-1ле тауларынын онтYCтiк беткешндеп Тамгалы шаткалында пайда болтан. Мунан адамнын ойлау кабiлетiне ерекше курметпен каратан танымдык кезкарасты байкаута болады. Танбалы тастардаты суреттер улы даланы мекендеген тайпалардын байыргы емiрiненде мол мэлiметтер бередi. Танбалы тастагы Кудай бейнесiнiн басын коршаган КYн сэулеа оны айнала коршап бибилеп журген адамдар тэрiздi эсер етедi. Ал епздщ суретi кудiреттi кYш бейнесш бередi. вгiздiн пiшiндiк ерешелiгiне назар аударсак, мYЙiзi кайкы, мыгым денел1, шоктыгы биiк болып келген сурет 2 тастагы тарихи танбалардан керуiмiзге болады.
Кола дэуiрiне жататын тастагы танбаларда екi арба кеп бейнеленген. Суреттердщ кебiне аншылыкка арналган жещл ек1 аякты жэне эскери арбалар салынган. Арбага кебiне ат немесе тYЙе жегiлген.
«^н кудайы» атты суретте КYн тэнiрiсi адам бейнесше уксайды. Дене бiтiмi, кол-аягы адамга уксас, ал басы гарыштык шшвде берiлген. Будан
адам мен гарыштын генетикалык тутастыгын айкын ангаруга болады. Мунда адам гарыштын органикалык белшеп ретiнде берiлген. Ал екiншi бiр суретте «тэщрьадам» одан эрi дамытылып, адам бейнесiне уксастыктар бiршама мол керсеплген.
Казак жерiнде сакталган мэдениеттщ бiрi ерте кездегi коныстанган тайпалардын тас бетiнде жазып калдырган белгiлерi болып саналады. Бул белгiлер «Танбалы тас» деп аталады [2].
Бiздiн халкымыздын турмысында ежелде кала академиясы болмаса да дала академиясы болды, ягни тYркi журтынын, онын iшiнде казак халкынын уакытпен кенiстiк елшемi, оны сезiнуi ез алдына белек, дара кубылыс.
Тастагы суреттер кола дэуiрiнiн жартастар бетiне салынып, к1легей коныр кабыршыкпен жабылып калган суреттерiнiн езiндiк ерекшелiгi бар. Бул суреттер-жануарлар, кун бейнелi адамдар, согыс арбалары, шайкас керiнiстерi туралы таска салынган суреттер олардын дYниетанымын керсетедi. Жартастагы суреттер-петроглифтер Казакстанда танбалы, Ешк1елмес, Карату мен маймак, Тарбагатай мен Бекентауда табылды.
Казакстан жерiнде кездесетiн тастарда салынган суреттерде тотемдж белгiлер айкын байкалады. Ертедегi ескертк1штер дерегi бойынша, керкем шыгармалардын дамуын ек1 багытка белш карастыруга болады. Бiрiншi багыт-мифологиялык сипатта болса, екiншi багыт-бейнелеу енерiн дэрштейдг Б.з.д. IV-П гасырларда Еуразия даласын мекен еткен эр тYрлi халыктардын мэдени орталыктары арасында туракты байланыс болды. Бул женiнде «Танбалы тастагы» (Алматы облысы), Балкаш енiрiндегi, Шыгыс Казакстан жэне Каратаудагы жартастагы кашап салынган суреттер хабар етедi [3].
Бул суреттер аркылы ежелп казак жервде емiр CYрген кене тайпалардын турмыс-пршшпн, айналыскан кэсiбiн пайымдауга болады. Алтай
ШзсЬос1п1оеигоре]5к1е С1авор1вто Ыаикоте (East Еигореап Бс1е^1/1с ]оигпа!) #14, 2016
мен Тарбагатай аймагында дши нанымдагы суреттер де кездеседг
Ежелден казак жерiн мекендеген Сак, Fун, Yйсiн, Кацлы, Кыпшак, Аргын, Адай, Коцырат, Дулат, Найман тагы баска тайпалардыц енерге коскан Yлесi мол болды.
Сак шеберлерi кецiнен колданган стиль (мэнер) - жануарлардыц тута с бсйнслсрк олар
«сактык» ац стилЬ> деп аталды [3]. «Ац стилше» жататын аркар, бугы, жылкы, таутеке, т.б. композициялык бедерлер - сактардыц монументтi eнерiне жатады. Сак дэуiрiнде колына кус устаган жалацаш кеуделi, белiне кару тагынган тас мYсiндер пайда болган.
Сурет 2. Тастагы тарихи тацбалар
Сак тайпалары «нYктелi техника» деп аталатын эдiс аркылы eздерi мекендеген жердеп жартастарга ацшылык турмысты бейнелейтiн, ацкустарга жэне тYрлi кYштерге табынуды ацгартатын дiни угымдагы суреттер салган. Жартастарга салынган суреттерде кайкы мYЙiз таутеке, бугы, жылкы бейнелерiн жиi кездеструге болады. Кейбiрiнде садак тартып турган адам бейнесi бар.
Осыдан бiрнеше мыц жыл бурын eмiр CYрген адамдар ез YЦгiрлерiне eмiрдiц ец басы аспектшерш тацбалап кеткен. Бул - ец бiрiншi eздерiнен кешнп урпак Yшiн жасалган эдiс. Бiз осы суреттерге карап, бурынгы адамдардыц калай eмiр CYргендiгiн, немен айналыскандыгын бiле аламыз. Мундай суреттер элемнщ тYкпiр-тYкпiрiнде бар, тiптi, казак даласында да тунып тур. Соныц бiрi Казакстан жерiндегi арпа езен тацбалы тастары - кола дэуiрiнен сакталган (б.з.б. 11-1 мыцжылдык) ескертшштер, жартаска тацбаланган суреттер. ОцтYCтiк Казакстан облысы, Созак ауданыныц Абай кыстагынан оцтYCтiк-батыска карай 7 шакырым жерде, Каратаудыц Келiншектау деген жотасында орналаскан. Мундагы суреттердiц жалпы саны - 3500. Жартаска салынган ат, епз жэне тYЙе жегiлген жауынгерлж кос аякты арбалар ертедегi Yндi-арийлiктердiц эдет-гурыптарынан хабар бередi. Сонымен катар, жыл мезгiлдерiнiц ауысуы сиякты табиги кубылыстар да айкын ацгарылады.
Дж.Фрэзер: «Бiз курмет тутатын жэне бiздiц казiргi дамуымызга кептен-кеп себеп болган Ежелп дэуiр eнерiндегi жепспктер едi. ТYптеп айтсак, бiздiц ол кезендеп адамдардан
айырмашылыгымыз шамалы. взiмiз шын мэнiнде iске асырып журген, соншалыкты элпештеп сактайтын, коргаштайтын нэрселерiмiздщ себепкерi осы турпайы ата-бабаларымыз болып табылады. Сондыктан бiз алдымен соларга карыздармыз. Олар бэрiнен бурын осы кезецнщ iргелi кезкарасын калыптастырып, бiзге дейiн жеткiздi», - деп керсетп [4].
Казакстан территориясында исламныц енуiмен орта гасырда жартаска сурет салу eнерi кулдырай бастады. Бiракта кeшпендiлер коныстанган аймактарда XIX гасырга дейiн бул енердщ кейбiр элементтерi сакталып келдi.
Кортындылай келе, Казакстанныц жартаска сурет салу eнерi eзiнiн гYлдену мен ешу кезендерiн бастан кештi. Бул енер eндiрушi шаруашылыктыц калыптасу кезецiнде езшщ айкын жэне мэнерлiлiгi шегiне жетсе, сондай-ак ол дэстYрлi шаруашылык аймактарында сакталып, рулык катынастар мен патриархалдык eмiр CYPУ гурпы, курлысында ^шп болып келдi.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. «Казакстан тарихы» (кене заманнан бYгiнге дейiн). Бес томдык. 1-том. -Алматы: Атамура, 2010.- 203
2. Медоев А.Г. Гравюры на скалах.-Алма-Ата:Жалын, 1979.
3. Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья.-Алма-Ата: Fылым, 1992.288 с.
4. Байжйггов Б. Казактыц колeнерi тарихы: сэндiк колданбалы енер жэне халыктык кэсiпшiлiк.- Алматы: Экономика баспасы, 2012 .265 бет.
