CC BY
0ЭОЖ 347.782:792
ЦАЗАЦ МЭДЕНИЕТ1НДЕГ1 ТЕАТР 0НЕРШЩ ДИНАМИКАСЫ
ЖОЛДАСБЕКОВА СЭУЛЕ АБДРАЗАКОВНА
п.г.д., профессор, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
МИЗАМИДЕН ДАРХАН
магистрант, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
ty^h: Мацалада театр эрекетг - адамдардыц рухани мацсатца жетуге багытталган вмгрлгк умтылыстарын квркемдж жэне театрлыц цуралдар арцылы бглдгретгн шыгармашылыц цызмет1 царастырылган. Бул кундел1кт1 вмгрмен, цогамдыц цатынастармен, дгни квзцарастармен, адамдардыц идеялыц-саяси бешмдттмен жэне осы шындыцты турлендгру арцылы жасалган эмоционалды-циялдыц (квркемдж) материалдагы квркемдж шеберлжпен байланысты шындыцтыц органикалыц жиынтыгы. Мерекелердг театрландыру ежелг1 дэу1рде, ертедег1 путца табынушылыц гурыптар мен эдет-гурыптар дэу1р1нде пайда болды. Ежелг1 адамныц синкреттж санасы дYниенi б1ртутас, бвлтбейтт нэрсе реттде цабылдады. Табигат цубылыстары, жануарлар мен вЫмджтер, букш цоршаган элем жанга ие болды жэне сол немесе басца цудайда бейнелендi. Табысты ац аулау, мол втм алу Yшiн, отбасыныц амандыгы Yшiн белгл бiр цудайды тыныштандыру керек болды. Осы жерден цогамныц негiзгi, вмiрлiк мацызды оцигаларымен байланысты белгш бiр квршстер театрландырылган турде бейнеленетт рэЫмдер мен рэЫмдер пайда болды. Дегенмен, театрдыц дэстYрлi тYрлерiнен айырмашылыгы, салт-дэстурлж цойылымдарда театр мерекелертщ басты ерекшелт белгiлендi: орындаушылар мен кврермендер деп бвлiнбеуi. Мерекенщ барлыц цатысушылары белсендi, барлыгы акцияга цатысты.
Ктттж свздер: театр-сэндж внерi, сценография, цубылыс, мэдениет, дэстYP механизмi, пьеса.
^азак мэдениетшдеп театр енершщ динамикасы такырыбындагы макаламды бастамас б^рын, аздерге жалпы театр к¥былысыныц пайда болуы мен тарихын сипаттап етюм келш т¥р.
Театр (грек тшнен аударганда спектакльге арналган орындар, спектакль) - ойын-сауык енершщ непзп тYрi. Театрдыц жалпы т¥жырымдамасы бойынша бiрнеше тYрге белшедк драма театры, опера, балет театры, пантомима театры жэне т.б. Терминнщ шыгу теп ежелп грек театрымен байланысты, м¥нда керермендер залындагы орындар осылай аталган (грек етютшнен "теаомай" - мен караймын деп аударылады). Жэне де театр б¥л сахналык енердщ емiр кершютерш драмалык эрекет аркылы керермендердщ кез алдында актерлер кYшiмен бейнелейтш енердщ бiр тYрi, тYрлi сахналык ойын-сауыктар, сонымен катар жалпы мэдени шаралар еткiзiлетiн орын-жай. Театрдыц тарихи жагынан калыптасуын, дамуын, есш-еркендеу жолын айтып кететiн болсам, жалпы театр тарихы ежелгi гректерден бастау алатыны белгiлi. Алгашкы театрды бiздiц дэуiрiмiзге дейiнгi 534 жылы эйгш ежелгi акын Феспид к¥рган. Содан кешн барлык спектакльдер тек ею негiзгi тYрге белiндi-трагедиялык жэне комедиялык. Сонымен катар, койылым эркашан мифологиялык немесе тарихи сипатта болды. Актер ретшде тек ер адамдарды кабылдады. Оларда сахналык костюмдер болган жок, бiрак кейде олардыц бетiне Yлкен жаркын маскалар киiлетiн едi. Эйелдер ю жYзiнде спектакльдерге, эсiресе комедиялык койылымдарга катыстырылмады. Сирек жагдайларда, олар ез к¥кыктарын коргап, театрга юре алган кезде, олар негiзгi аудиториядан белек, эдетте арткы катарда отырды. Гректер Yшiн театрда ж¥мыс ютеу ете беделдi кэсiп болып саналды.
Сонымен катар, театр енершщ бастауында ^ытай халкыныц мэдениетшдеп келецке театрыда ерекше орын алады. Келецке театры-^ытай халык енершщ 6ip тYрi. Ежелгi ^ытайда кeлецкелi театр ойын-сауык пен дiни максатта колданылган. ^ойылым арнайы экранда етп. Оныц CYЙемелдеуiмен музыка мен дыбыстык эффекттермен болды. Ацыз бойынша Батыс Хань эулетшен шыккан Император Уди (б.з. д. 156-87) аурудан кайтыс болган CYЙiктi Лидщ eлiмiнен кешн есецюреп калады. Император оны катты сагынганы соншалык, ол билiкке деген куштарлыгын жогалтты. Бiрде министр куыршактармен ойнап жаткан балаларды еденге жаркын келецке тYсiрiп жатканын кeрдi. Осыдан шабыттанган министр кайгыны жецуге кемектесу Yшiн кагаздан императордыц кайтыс болган ^щн куыршак ретiнде жасады. ТYн тYCкенде, императорды керуге шакырды. куыршак пердеге келецке тYсiрдi. Император катты куанады. Бул окига ресми тарих ютабында жазылган, дэл осы сэттен бастап кытай кeлецкелi театрыныц тарихы басталды деп есептеледi.
Осылай, театр eнерi Ежелгi Греция мен ^ытайда алгаш рет пайда болып, орта гасырда, кайта ерлеу дэуiрiнде, жаца заман дэуiрiнде, жэне казiргi уакытка дейiн ез жалгасын тауып, каркынды дамып келе жатыр. Театр тарихы мемлекеттер тарихымен тыгыз байланысты, сондыктан театр туралы негiзгi акпарат кeздерi театр eнерiнiц даму кезецдерiн бейнелейтш тарихи, теориялык ецбектер, койылымдар болып табылады. Барлык уакытта театр мэдени, когамдык жэне саяси eмiрдiц ажырамас бeлiгi болды. Театр тарихындагы эр кезец театр репертуарыныц мактанышын к¥райтын шедеврлер жасаган эйгiлi авторлардыц есiмдерiмен байланысты. Мiне, осындай театрлардыц калыптасуы эрбiр улттыц, эр халыктыц eмiр-турмысымен, олардыц жалпы тарихымен жэне турлаулы мэдениетiмен тыгыз байланысты. Баска енер тYрлерi сиякты театр eнерi де когамдык ой-сананыц негiзгi бiр формасы болып табылады.
Ендi елiмiздегi театр мэселесше токталсам, тэуелсiздiк алганнан кешн елiмiзде саяси, экономикалык, элеуметтiк салаларда тYбегейлi eзгерiстер болды. Соныц шшде бул eзгерiстер театр eнерiне де ез эсерш тигiздi. Алдымен, театрдагы койылымдар бурынгы жинакталган ресурстар есебшен дами бердi. Уакыт ете келе елдщ мэдениетi мен eнерi керкемдш процестердi жацарту максаттарын койган болатын. Бiрiншiден, театр койылымдары мен оныц идеологиясын езгерту болды, бул улттык бiрегейлiктi iздеу. Жаhандану жагдайында улттык сананыц eсуi, эсiресе тарихтыц бурын жабык беттерiне деген кызыгушылыкты оятты. Театр репертуарында басты орын алган тарихи драма жанры бiрiншi орынга шыкты. Спектакльдердiц басты кейiпкерлерi Абылайхан, Махамбет, Эмiр-Темiр, Томирис болды. Тэуелаздш алганнан кейiнгi кезец iшiнде театрлардыц репертуары тарихи койылымдармен катар улттык классика мен фольклорлык такырыптагы койылымдармен толыктырылды. Классика эркашан eзiнiц мазмунымен, кeркемдiгiмен, кундылык багдарымен, заманауи мэселелерiмен назар аудартады. Классикалык шыгармаларда режиссерлер казiргi заманныц жаца шындыктарымен байланысты идеялар мен бейнелердi iздедi. ^азак театрыныц калыптасуы ерекшелiктерi, сондай-ак актерлш енер мен режиссураныц улттык стилшщ eзiндiк ерекшелiгi фольклорга байланысты болды. Такырыптар, сюжеттер, сез eнерi, фольклордыц бейнелi жэне жанрлык жYЙесi, фольклорлык символизм жэне кейiпкерлердi куру принциш^ сахна eнерiнiц зацдарына сэйкес театр енершде езгерген. ^азак театрыныц жаца форматында М.Эуезовтiц мЕцлiк-Кебекм, "^аракез", "Абай", F. МYсiреповтiц "^ыз Жiбекм, "^озы-Керпеш жэне Баян-сулу" пьесаларыныц тYрлi сахналык нускалары пайда болды. Тэуелсiздiк жагдайында жаца кейiпкердi табуга, оныц релш, орны мен мацыздылыгын аныктауга деген умтылыс фольклорга деген кызыгушылыктыц артуына экелдi. Фольклордыц поэтикасы мен эстетикасына, оныц адамгершiлiк кундылыктарыныц биiктiгiне, болмыс, жаксылык пен зулымдык туралы терец идеяларга назар аудару спектакльдiц керкемдш кeлемiн арттыруга ыкпал етедi. ^аз1рп казак театрында улттык сахна енершщ элеует , жаца сахналык формаларды iздеу аркылы, метафораны режиссерлiк шешiмнiц, кепфункционалды бейнелi жYЙенiц базасы ретшде колдану дами бастады. ^азакстанныц тэуелаздш жагдайында елiмiздiц барлык театрларыныц алдында казiргi заманды кeркемдiк тургыдан тусшу идеясы,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
жаца тарихи дэуiрмен салыстыра отырып, жаца кейiпкердiц OMÎpi аркылы элемнiц бейнесiн ашып, кешпкердщ тагдырын жалпыадамзаттык контекстке косу мшдет тур, eйткенi театр улттык мэдениеттщ ажырамас бeлiгi болгандьщтан, театрдыц максаты — уакытпен Yндестiкте болу.
Елiмiздеri кептеген театр мекемелерiне казактыц улы жазушылары мен акындарыныц: ЖYсiпбек Аймауытовтыц есiмi Павлодардагы казак музыкалык-драма театрына, Мухтар Эуезовтiц есiмi Алматыдагы театрга, Жумат Шаниннiц есiмi Шымкенттегi казак драма театрына бершдь
^азакстанныц театрлар элемшде бэсекелестiк бар, ягни сапалы прогресс бар деп санауга болады. Эр театрдыц ез жанкYЙерлерi бар. Театр-бул бiзге кYнделiктi eмiрге баска кырынан карауга, не болып жатканын тYсiнуге жэне ец бастысы сезшуге жэне калай езгере бастауга мYмкiндiк беретiн алац ретiнде калыптаса бастады. Театр eнерi тек драматургия, актерлер мен режиссерлермен шектелмейдь Сахнадан тыста eмiр бар екенiн айту кажет: жарык, костюм, макияж суретшiлерi, коюшылар, монтажшылар, дыбыс дизайнерлерi, театрлардыц ^ркемдш жетекшiлерi, эдеби бeлiмнiц мецгерушiлерi бар.
^азакстанда сонымен катар, актерлiк шеберлшт шыцдайтын мектептер бар: Алматыда Асанэлi Эшiмов пен Евгений Обаевтыц мектеб^ Астанада да Меруерт Этекешеваныц мектеб^ халык эртiсi ГYлжан Аспетованыц мектеб^ сахна шеберлерi А. Омардыц, Лейла Бекназардыц, Сергей мен Наталья Матвеевтердщ мектебi бар. БYгiнгi тацда бул мектептердщ тYлектерi театр сахнасында жэне киноиндустрияда eнерлерiн танытуда.
2021 жылга ^азакстанда 65 театр жумыс ютейд^ оныц iшiнде 52 мемлекеттiк театр (оныц шшде 4 улттык (этникалык) театр: уйгыр, корей, немiс жэне eзбек театрлары) эртYрлi бейiндерде жумыс ютейдг 3 опера жэне балет театры, 5 балалар мен жасeспiрiмдерге арналган театр, 7 куыршак театры, 24 драма театры (оныц шшде казак жэне орыс труппалары бар 3 драма театры), 11 музыкалык-драмалык театр жэне музыкалык комедия, 1 жастар театры жэне 1 сатира театры бар.
^азак мэдениетшдеп театр eнерiнiц динамикасы такырыбында макала жазуга тYрткi болган себеп, ол менiц мэдениеттанушы мамандыгым. Маман иесi ретiнде оку бойынша тэжiрибенi театрдан eткен болатынмын, сол кезде театр бул Yлкен жауапкершшк пен ецбек екенiне кeзiм жеткен едь Сонымен катар казiр бурынгыга караганда театрга кызугышылык eте жогары децгейде деп ойлаймын, буныц бiр себебi халкымыз театр eнерiн танып жэне багалай бастады, екiншiден казiр элеуметтiк желiлердiц гасыры гой, сондай элеуметлк желiлер мысалы, Tik Tok, Instagram, Youtube жэне тагы баска да желшерде сонымен катар баспашз сайттарында жаппай казаки койылымдардыц Yзiндiлерi танымал болып,таралып жатыр. Мiне, осындай театрдыц жан-жакты дамуы, казак когамында рухани мэдениеттiц кeрiнiсi айкын екенш кeрсетедi. ^азак когамында театр мэдениет eзiндiк жолын тауып, тарихы бар, ерекше мэдени, рухани мэдениет болып калыптасты.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Афанасьев А.Н. Народ - художник: Миф. Фольклор. Литература. - М.: Сов. Россия, 2013. - 366 с.
2. Аманжолов К.Р. ТYркi халыктарыныц тарихы. А.: Прогресс, 2015. - 153 с
3. Зоркая Н. М. Зрелищные формы художественной культуры. - М.: Знание, 2011. - 47 с.
4. Аманжолов К.Р. ^азакстан тарихы. Алматы, 2014, С. 208
5. Литвинова М.В. Социокультурная динамика массовых праздников и зрелищ. - Белгород: ИПЦ «ПОЛИТЕРРА», 2009. - 156 с.
6. Нагирняк Е.В., Петрова В.Я., Раузен М.В. Народные обряды и праздники. - М.: Советская Россия, 2011. - 301 с.
