CC BY
1Кбж7611
К0РКЕМ ШЫГАРМАЛАРДЫ АУДАРУ БАРЫСЫНДА АУДАРМАШЫНЫЦ КОГНИТИВТ1К ПСИХОЛОГИЯЛЫЩ Р0Л1
ПОЗНАВАТЕЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ РОЛЬ ПЕРЕВОДЧИКА ПРИ ПЕРЕВОДЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ (О ПРОИЗВЕДЕНИЯХ НАГАШЫБЕКА КАПАЛБЕКУЛЫ)
(НАГАШЫБЕК ЦАПАЛБЕК¥ЛЫ ШЫГАРМАЛАРЫ БОЙЫНША) PSYCHOLOGICAL PERCEPTION OF THE TRANSLATOR DURING THE TRANSLATION OF ARTISTIC WORKS (ABOUT THE STORIES OF NAGASHYBEK KAPALBEKULY)
ТУЛЕКОВА ГУЛЖАН ХАЖМУРАТОВНА
ф.г.к., кауымдастырылган профессор ХМА академигi «Туран» университет к.ф.н, ассоциированный профессор., академик МАМ Университет «Туран» Ph.D., associate professor., academician MAM University "Turan"
Ацдатпа: Fылыми жоба Нагашыбек Цапалбекулыныц «Дос журегг» шыгармасына неггзделе отырып, сондагы кейткерлердщ бейнест ашу арцылы достыц тацырыбыныц басты мэселелерт цозгайды.
Fылыми жобада «Дос журег1» эцг1мес1ндег1 швейцариялыц психолог Карл Густав Юнгтыц он алты психотиптен туратын ж1ктеу эд1с1 тургысынан талдау жолдары бершген. Талдау барысында кейткерлер арасында царым-цатынас, м1нездщ езгергштт, сонымен цатар, достыц, ар-уят, махаббат дегендей аса мацызды адамгершшк цасиеттер1 айцындалады. Бейненгц ашылуы барысында жазушыныц цолданар керкемдегш цуралдары мен сез цолдану ерекшелжтертщ байланысына назар аударылган.
Клт свздер: психология, соционика, «Дос ЖYрегi» эцг1мес1, он алты психотип типологиясы, мiнез- цулыц, керкем бейне, керкемдегш цуралдар, керкем эдебиет стmi, функционалды- стилистика.
Аннотация: Научная работа основана на произведении Нагашыбека Капалбековича «Дос ЖYрегi» и посвящена раскрытию образа героев. Так же, представлен анализ рассказа через метод классификации шестнадцати типов личности, разработанный швейцарским психологом Карлом Густавом Юнгом.
В результате анализа выявляются взаимоотношения между персонажами рассказа, рассматривается тема изменчивости характера и выделяются ключевые нравственные качества, такие как дружба, совесть и любовь. При раскрытии образа разобраны особенности авторского стиля, при помощи анализа использованных художественных средств.
Ключевые слова: психология, соционика, рассказ «Дос ЖYрегi», шестнадцать типов личности, характер, художественный образ, художественные средства, стиль художественной литературы, функциональная - стилистика.
Abstract: The scientific work is based on the work of Nagashybek Kapalbekovich "Dos zhuregi" and is devoted to revealing the image of the heroes. The scientific work presents an analysis of the story through the method of classification of sixteen personality types developed by Swiss psychologist Carl Gustav Jung.
As a result of the analysis, the relationship between the characters of the story is revealed, the topic of character variability is considered and key moral qualities such as friendship, conscience
and love are highlighted. When revealing the image, the features of the author's style are analyzed by analyzing the artistic means used.
Keywords: psychology, socionics, the story "Dos zhuregi", sixteen personality types, character, artistic image, artistic means, style of fiction, functional - stylistics.
Kipicne: ^ажымалы мьщ жолдас, жокпен тец, Жанын киган 6ip жолдас, кеппен тец,-деп дана халкымыз бекер айтпаган. Достык-эр адам баласы Yшiн киел^ касиетп угым. Ол сешм, сYЙiспеншiлiк, ортак мYДделер мен езара сыйластык, кемекке негiзделген жакын карым-катынас. ^иын сэтте кол ушын созуга дайын туратын, куанышына 6ipre куанып, кайгыца ортактасатын нагыз досты табу алтыннан да кымбат. «Достык»[1] угымы казак халкы Yшiн киелi угымдардыц катарына жаткызылады. Ол адамдардыц бiр-бiрiне деген шYбэсiз сенiмi жэне шынайылыгы, бiр максат пен ортак кезкарас устануы. Достык-жауапкершшк пен рухани жакындыктыц нышаны. Достык - казак халкыныц канына сщген асыл касиеттершщ бiрi. ^азак халык ауыз эдебиетшде достык жайлы макал-мэтелдер сан-алуан: «дос ажарыц, душпан базарыц», «YЙiнде асы жоктыц, тYзiнде досы жок», «есептi дос айырылмас» жэне т.б. Сонымен бiрге, Мухтар Шахановтыц «Достык елкесшщ зацы»[2] елещ, А.Байтурсынулыныц «Достыма хат»[3] елещмен катар, элем эдебиетшдеп Д.Роулингтщ «Гарри Поттер»[4], У.Голдингтщ «Шыбындар мырзасы»[5] кiтабы. Бул шыгармалардыц барлыгыныц ортак такырыбы бiреу гана. Ол - достык. Достык деген улы сезiм болганы сонша, атакты философ А.Шопенгауэр езшщ «Нагыз шынайы достык адамдардыц бiр-бiрiмен терец, таза жэне адал карым-катынасын кажет етедi. Бул дегенiмiз -досыцыздыц кайгысы мен куанышына одактаса бшу деген сез. Осыныц бэрi адамныц табиги езiмшiлдiк, еркекiректiк касиеттерiн жояды»[6],-деп айтып кеткен. Рас, нагыз достык табандылык пен шынайылык касиеттерiн кажет етедь Демек, достыц азды-кептiгi мацызды емес, тек шынайылыгы, доска деген сенiмi болса, болганы. Алайда, мектеп жылдарындагы мен студенток шактагы достыц айырмашылыгы жер мен кектей. Ягни, эр кездегi достыц орны эр белек.
XXI гасырдагы екiнiц бiрiн толгандырып отырган мэселе «XXI гасырдыц агымында шынайы достыктыц бет бейнесiн керуге болады ма?» . Осы кезде жеке тулгалардыц пiкiрi екiге белiнедi. Бiрi бул емiрде шынайы достыкты бар деп санаса, екiншi бiрi нагыз досты кездеспру мYмкiн емес деп ойлайды. Осы туралы А. Байтурсынулыныц елещ де бар[3]: «...Кiм бiлiп, ер ецбегш сезiп жатыр, Кiм шыдап жолдастыкка тезiп жатыр? Сасык ми, салкын жYрек санасыздар Алацсыз ак малтасын езiп жатыр... ...Айтканмен таусыла ма оны-муны, Талайдыц тацдамалы тYпкi сыры: Жанаскан шын кещлмен жакындык аз-Кебiнiц iшi салкын, сырты-ак жылы...
Акшага абыройын, арын сатып, Азган журт, адамшылык калмай сыны. Жаны ашып, жакын Yшiн кайгырар ма Жаны мал, жакыны мал, малдыц кулы?!».
Акынныц бул елещ аркылы адамдардыц пигыл-ниет арам, достыкты акша Yшiн лезде сатып кете алатыны, киын жагдайда жолдастыкка тезе алмайтынын жеткiзедi. Эрине, бул екiншi бiр адамныц кецiлiне катты эсер етедi. Ол адамда екпе-решш сезiмi туындап, кабагы катыцкы кYЙдi басынан еткередi. Осылай екi ортаныц арасы келiспеушiлiк, дау-дамайга уласып не достыктыц Yзiлуiмен аякталады. Эмiрдiц соныца дейiн кептеген жылдар бойы нагыз, адал достыкты сактау алу мYмкiн бе? Нелiктен достар арасында карым-катынас Yзiлердi?
Аталмыш сурактарга казак поэзиясыныц кернектi екiлi, кемецгер ойшыл Нагашыбек ^апалбекулыныц достык такырыбын ашатын «Дос жYрегi» эцгiмесiндегi кейiпкерлердi психотип, соционика тургысынан iшкi жан дYниесiн ашып талдау аркылы жауап табайык.
Непзп бел1м: Нагашыбек ^апалбекулы- акын-жазушы, тарихшы, казак журналистикасыныц iрi кайраткерь 1950 жылы 16 наурызда Алматы облысы Жамбыл ауданына карасты ^ызылэскер ауылында туган.[8]. Согыс ардагерi. ^аламын eмiр серiгiндей еткен жазушы бYгiнгi тацда кырыктан астам ютаптыц авторы атанып, танымы мол тагылымдык ецбектер жазды. Бул дYниелер каламгердщ тш байлыгы, дYниетанымы кецдш мен шеберлшмен ерекшеленедi. Тагы бiр айта кету керек дYние, Нагашыбек ^апалбекулыныц ецбектершщ такырыбы мен мазмуны да айрьщша. Ол журналистика eнерiн ете тиянакты колданган десек артык етпейдi. Сондыктан да эр окырман Нагашыбек шыгармаларын окыганда кез алдына керкем суреттер мен бейнелер елестейтiнi де содан. Осыган байланысты жазушыныц «Ецлшгул», «^ызыл елш», «Жерошактыц тупш», «Ак шымылдык», «Махаббатсыз eмiр жок» деген секiлдi танымал повестерi мен эцпмелер жинагы шыкты. Солардыц бiреуi- «Дос жYреri»[8;161-б.] шыгармасы. Ол 1985 жылы жарык керген.
«Дос жYрегi» рестроспекция, ягни еткенге кез жYгiрту, артта калган окигаларга YЦiлу эдiсi аркылы жазылган.[9] Эцпме айтушыныц бiрiншi жагынан, естелштер аркылы пайымдалган. Демек, автордыц бiрiншi жакта баяндау ерекшелiгi окырманды езше бiрден баурап алуы, айтар образдыц касына апарып коюы ерекше даралыкты, катысымды кeрсетедi. Будан окырман мен автордыц кешпкердщ ортак iске тецдей келуi ешкандай шексiз байланыска тYсiретiн керкем бейненi т^тас кабылдауга мYмкiндiк бередi.
Эцпме бiр ауылда бiрге ойнап-ескен Тацат, Ермек, ^айыркен деген Yш достыц окигасы жайында баяндалады. Окига желiсi Ермектiц палатадагы тесек тартып калган досы ^айыркенщ хал жагдайын сурауымен бастау алады.
«ЖYрек - мотор, онымен ойнама.. ."[10, 1б],- деген Ермектiц сeзi нагыз достыц уайымын, жанашарын кeрсетедi.
Ермек- ^айыркен мен Тацаттыц жакын досы. Автордыц айырдай колы, казандай басы, жылкыныныц кылындай кайратты шашы, жылтыраган басы деген тецеулер мен эпитеттер Ермект iрi денелi, такыр басты, кайратты ер адам ретшде сырткы портретш суреттейдi. "Ермек шофер, кYркiлдеуiк кэрi шалдай жYPуiнен туруы кеп машинасын жендеп эуре, кашан керсец кeзi гана жылтылдап бет-аузы, Yстi-басы май-май машинасыныц астында тырбацдап жатканы." [10, 2б],- деген жолдар Ермектiц непзп кызмет тYрiн сипаттайды.
К.Юнг теориясы бойынша, Ермек логика-сенсорлык экстраверт титне (ЛСЭ) жатады. Ол ж^мыска кабшетп, элеуметтiк-бейiмделген, эркашан басталган iстi аяктауга дейiн жеткiзу кажеттiлiгiн сезедi. ^ызметп жоспарлайды, коршаган ортага накты ю жYзiнде карайды. Жакындарына деген махаббат пен камкорлык керсетуге бейiм. [11, 27б]
"Тацат кеше ^аратауга кайтып кеттi, - дедi есiктен шыгып бара жатканда кайта бурылып маган естiлер-естiлмес кiнэлi Yнмен. Сыр бермей ершаз кYлiмсiргенсiдiм."
Автор Ермек аркылы ^айыркеннщ ескi досы Тацатка деген решшш жеткiзедi. ^айыркеннщ ауруханада сары жамбас болып жатканына бiр айдан асып кеткенiне карамастан, Тацатты келш калады-ау деген киялмен ойы сан-сарсацга кеттi. Алайда, Тацаттыц ойы институтты бiтiру мен отбасы камын асырауда болды. Осы кезде ^айыркен езшщ бурынгы естелiктерiне шолу жасап, Тацатка калай жан ушыра кeмектескендiгiн еске алады. Эр сенб^ жексенбi сайын каладан сары автобуспен келетiн Тацатты ^айыркен мен Ермек тагатсыздана ^тетш. Осылайша каламгер Ермек образы аркылы окырманга Тацатты тацыстыра бастайды.
Эцгiме пайымдаушысы ^айыркен «Тацат! Мен куйттайынан бiлетiн Тацат болса мына айкайласац даусыц жетер т^стагы ауруханада жаткан маган к^рыганда бiр согуы тиiс едьау... Эй, мен бшетш Тацат болмаганы ма, шынымен?.."[10, 1б],-деген сeздерi eзiннiц бала кезшнен бес саусактай бiлген жан досын кимай еске алып, оныц келуiн ацсап, ренiшпен еткен кYндердi коргасындай салмактап есiне алады.
"Келшшепм де "Элп аузьщнан тастамас Тацат досыц кепт келiншегiмен демалыска" деп куана хабарлаган. Содан eciK сыкырласа болды дэл сол Kipin келердей елецдей ^ткешм-ай..."[10, 1б]
Тацат пен ^айыркен жас кезшен 6ip 6ipiH бiлетiн, он жыл бойы 6ip партада катар отырган, "бipiмiздiц Yйiмiзде бipiмiз кушактаса уйыктайтын, екi елi ажырассак сагынып кepiсетiн" [10, 2б] ажырамас дос болатын.
Оку бiтipiсiмен ^айыркен армия катарына шакырылса, Тацат геолог мамандыгана институтка тYсiп, Yлкен калага сапар шепп окуга кетедi.
"^олдыц жемше Yйpенген Yй кептеpлеpiндей хаттары ^нде демей-ак кояйын ете жиi кеп турды. Эзiмiзден бip класс кана темен окыган, кезiнде шалбар кшп жаяу жарыска тYсiп жYpетiн Сэбира деген кызга гашыктыгын жазады, окуыныц киындыгын, "Сопромат" дегеннiц миына юрмейтшше киналады, стипендия ала алмай, жагдайыныц ауырлыгын айтады.. ..Жещс меpекесi кYнi сендердщ Yйлену тойларыц болды. Сэбираныц оц жак колтыгында мен жYPдiм ^йеу жолдас боп...[10, 2б]... Эр сенбi сайын каладан сендеpдiц келулеpiц бiзге, осы Ермек екеумiзге кiшiгipiм мереке-тугын." [10, 2б] Осы Yзiндiлеpден ^айыркеннщ сонау бакытты, шырайлы, базарлы ^ндерд^ достар арасындагы сырласу, куану, ацсап ^ту сэттеpiн сагынышпен, аса жылулыкпен еске алып отыратынын ацгару киынга сокпайды. Сэбира- Тацаттыц келiншегi. "Бiздi алай-булай шаруа камына шапкылатып койып Сэбира шифонеpдiц есiгiндегi айна алдына барып бYкiл иыгын кeмiлдipiп шашын тарайды, бipесе олай, бipесе булай тYЙiп, одан кайта таркатады, бэpi де эсем жарасымды. "^алай унай ма?" десе Yшеумiз Yш жактап мактай жeнелемiз. Сыцк-сыцк ^лш жYpiп ас эзipлейдi деген тек аты гана: Тацат кэртешке аршиды, мен пияз тазалаймын, Ермек бул кезде нанга дYкенге жYгipiп бара жатады екi балагы делецдеп." [10, 3б]. Сэбира сенсорлы-этикалык экстраверт (СЭЭ) пен этикалык-сенсорлык экстраверт (ЭСЭ) титне жатады. Баскалардыц мYмкiндiгiн кере алу кабшетсмен манипуляция максатында колданылады. Элiмжеттiк еткендi жаксы кepедi. ^арым-катынаста жеке кызыгушылыктарды баскара бiледi, карым-катынаста ара кашыктык устаганды жаксы кepедi. Эмоционалдык кысымныц кeмегiмен адамдарга эсер ете алады, сонымен катар олармен жаксы карым-катынас жасайды, кeцiлкYЙдi ^тере алады, баска адамдар оныц кадip-касиетiн атап кepсеткенiн жаксы кepедi. Ke3re ерекшеленген тулга pетiнде кepiнгiсi келедь [11, 27б] Тiптi Тацаттыц: "-Элп Сэбирамен акылдасайыншы... -Сэбирага айтайыншы," [10, 3б] - деп жYpгенi Сэбираныц Тацатты e3 еpкелiгiмен баурап, алдап билету тустарын ацгаруга болады.
Эцпмеде ^айыркеннщ сол кездегi eмipлiк киындыгы аркылы iшкi монологын, eзiне e3i карата айтылган арнауын ести аламыз. ^айыркен де Тацат сиякты бшм нэpiн сусындауга куштар болган студент болуды армандаган. Бipак eмipдiц жазы бiтiп, кысы келер шак та келш жеттi. Осы жылы анасы мэцгiлiкке кeз жумды. "Бурынгы бурынгы ма, экемнiц шашы кудай агарып, кeз алдымда шeгiп, кeзi жшсш, мэцгipдi де калды. Бурын 6y^ YЙ шаруасы да, тYЗ шаруасы да шешемнiц мойнында-тугын, калай ^н кepiп жатырмыз, не керек, не жетюпейд^ экемнiц онда тYк шаруасы жок, асын iшiп, мэуж1реп жYpе беpетiн. Ендi мiне, бар салмак иыгына сылк ете калганда не ютерш бiлмей, жандалбасалап, бардыц eзiн беpекесiздендipiп, эбден жел уйпалаган шeптей эптеp-тэптеpi шыкты."[10, 4б] . Осы жерде асыл ананыц кадipiн тагы бip мэрте санаца тYЙiп тYсiнесiн. ТYн уйкысыен тepт бeлiп, баласы Yшiн eл-eлгенше жанын беpетiн де, экещздщ кабагын ашып, YЙдiн берекесш келтipетiн, ошак иесi де асыл аналарымыз. Осынша ауыр жYктi аркалап, шацырактыц шырайын ашатын, жанусын мейipiм мен шуакка бeлейтiн нелiктен ана, эйел деген сурак кeкейiнде турып калады. Анасынан айырылганан кейiн отбасыдан багы бip мезетте кашып, экесшщ салгыртка салуы ^айыркеннщ арманына кол жетюзбей, ауылда калып жумыс iстеуi де осыдан болар керек.
"Елге бал урттатып, мен дегенде кияс тартатын бул тагдыр итке не жаздым? Ел катарлы менiц де туягым бYтiн, тepт кубылам неге тугел емес? Неге мен де калтага жол пулымды салып алып, Алматыга бармаймын... "Оу, элгi сиыршы жэкемнiц баласы анау
мынау емес, университетке тусштГ' [10, 6б],- деп букш ел шуласа, ceHÔi сайын студенттермен бiрге буаз сeмкемдi иыгыма асып, автобустан тYсiп жатсам..."" [10, 6б] деген сeздерi ^айыркеннщ тагдыр тэлкегше тYсiп, жас жштпц арман, максаттарынан бас тарту eкiнiшiн сезесiн.
Окига Тацаттыц "^айыркен, мен окуды тастайтын болдым» [10, 9б] деген найза шаншар сeздерiнен шиеленiске тYседi. Бэрше себепшi Тацаттын туысы Балганбайдын улы Жориктiц "Джинсшм жогалды, оны Тацат урлады» [10, 10б] деп жала жабуы. Болганбай "Елу сомга тойына хрусталь ваза апардыц ба? Апардым. Жаткан жатын жайына - елу сом, шкен тамактарын жэне елу сом" [10, 10б] деп жYЗ елу сом акшаны кайтаруды талап етедь Болганбадын "Кэне, пэтер акыны телецдер, кацгырган кайыршы" [10, 10б] деген сeздерi Тацаттын етiнен eтiп, CYЙекке жеткен сeз намысына тиедi.
Болганбай-есепкор, сарац, колы тар адам. Сенсорлы-логикалык экстраверт (СЛЭ). Жецiске кез-келген максатпен физикалык кYш колдану аркылы жетедь Кедергiлер оныц тiлегiн жецуге ^шейтедь Багынганнан баскарганды жаксы кeредi. Жагдаяттарды талдай, накты жоспар курганды жаксы ^ретш, есепшiл адам. [11, 27б]
Тацат абыройым артык деп, бар таныстарынан кeмек сурайды, "БYгiн тогыз Yйге кiрiп шыктым, сенесiц бе, тогызынан да кур кол кайттым" [10, 10б],- деп ^айыркенге бар eкiнiшiн, киындыгын айтып келедi. ^айыркен, "Ею жYЗ сом Yшiн ес кетiп, иленбеген коянныц терiсiндей алым-салым Тацаттыц кYнi не болады? ^артайганда жалгыз улыныц окудан шыкканын естюе, кэрi ата-анасы ацырап мYжiлiп калады-ау. досыма калай болса да ^ме^етем^" деп кассирден екi жYЗ сомды санап алып, Тацаттiкiне кустай уштып бередi.
"Ешбiр мэн бермегенсiп, алаканымды оттай карыган екi кагаз - жYЗ сомдыктан екеуiн Тацатка устата бердiм? Сенiц досым бул жаксылыгыцды екi дYниеде де умытпаймын. Ракмет, ракмет достым!."
Арада алты жыл зымырап eтiп, ^айыркен отау курды. Осы алты айдыц iшiнде Тацат карызын кайтармак тYгiлi, бiр келш кетпедi. Тек почта аркылы алты жыл бурын алган сол баягы екi жYЗ сомын той кайтарады.
Тацат пен Сэбира Yйлену тойына келмей, тек баягы алган жYЗ елу сом акшасын кайтарып берген себебi неде? Бала кезшен бiрге eскен дастардыц жолдары неге еюге айырылды?
^айыркен эцгiмедi eмiр киындыгынан ецсесiн тYсiрмейтiн, жолдастарына адал болу, досы Yшiн жаны пида, жакынын калдырмайтын жомарт, мейiрiмдi ары таза жан, нагыз, шынайы дос образын ашады. ^айыркен- сенсорлы-этикалык интроверт (СЭИ). Эдеттеп eмiрге бейiм адам. Адамдармен тез тiл табысады, жеке кещспкт курметтей, eзiне сондай карым-катынасты талап етедь Эзiлдескендi унатады, конфликтерден кашады. Yнемi кeмекшi болып, баска адамдарга eзiн керек екенiн сезiндiредi. «0зiмнен гeрi осы Тацатты жаксы адремш емес пе? Жаца экем де айтты. БYлк-бYлк етiп бетi сынап тYCтенiп eзен туншыга сыбырлап, туцгиыктана агады. Жагасындагы балапан курактар суыкка тоцгандай болар-болмас дiрiл кагады. Таулар гана батагeй карттардай тэкаппар, шалкайыцкы.» [11, 10б] деген Yзiндi ^айыркеннщ Тацатка деген достык махаббатын айкын ашады. Эцгiмеде ауыл мен кала адамдары арасындагы контраст ^р^т^ен. ^айыркен карапайым, бауырмал ауыл адамы.Ал Тацат болса, калага аттанганнан кешн ой-eрiсi, ойлау тургысы, мiнезi eзгере бастайды. Тацаттыц каланыц киындыгына шалдыкканан кейiн кeцiлi калып, эгоисттiк сипат ала бастайды, себебi "Одан элп Серiктiц ала бас сиыры епз ургашы бузау туганын, аттестат ала сап Рэсшдщ кызы кYЙеуге кашып кеткенi сиякты, жамырап, бiтпейтiн ауыл хикаяларын согамыз. Бурын мундайда "Апырай солай ма?" деп тацданып, ежштеп кайта сурап жататын Тацат, бипазданып, жердi eкшесiмен казып козгалатын мшез тапкан."[10, 3б],-деген жерден ацгаруга болады. "Жалгыз кус ушып суцкар болмас" деген рас екен. Шiркiн, адп агайынды болганга не жетсiн? Жалгыздьщ деген тYбiме жететiн болды, мше.",-агайнныц болмауы, жакын досатрынныц алыстыгы Тацаттыц каладагы жалгыздыгык сезiмiн бастан кешу^ Тацат пен ^айыркеннщ арасындагы аралаыныц алшыктауына себеп болды.
Тацат окиганыц басында интуициялы-этикалык интроверт (ИЭИ) -арманшыл жэне лирикалык тулга, окигаларды интуициялы болжайды, адамдарды жаксы тани алатын тулга pетiнде кабылданады. Кейiн Болганбаймен дYPдаpаз болуы этико-сенсорлы интроверт (ЭСИ),ягни eз кeзкаpастаpы мен принциптерш коргайтын кейiпкеp pетiнде ^з алдымызда тYседi. Окига соныцда Тацат бос сeйлесулеpдi унатпайтын, накты практикалык ойлауга бейiм, тэpтiп пен катацдыкты жаксы кepетiн, акпаратты эр жагынан талдай отырытын, шын мэнiнде нэрселерге карап, баска адамдармен карым-катынас орнатуда киындыктарды сезетiн логикалык-интуитивтi интроверт (ЛИИ) пен логика-сенсорлык интроверт (ЛСИ) ретшде бейнеленедi. [11, 27б] . Тацат мшезшщ кYpт eзгеpiп, eзiнiц жан достарын умытпак тYгел, мецсiнбей кетуi осы жолдарда ерекше байкалады: "Тацат демалысын алып ауылга келiптi. ^ап-кара "Волга" алыпты, бip койымды сойып, конак жасадым,- деген. Содан бip ай жYpiп, бip сагатка юрш-шыгуга уакыт таппаганы ма, апырым-ай!... Тацат кешн
Болганбаевпен татуласыпты. Эуелiм Болганбаев ецбек сiцipген архитектор атагын жуган тойында "жалгыз агам, ауылымныц мактанышы, Алатаудай пана тутар панамыз" деп жарты сагат марапаттап, бетiнен шeп-шeп CYЙгенiн сырт кулактан естiп, зыгырданым кайнаган." [10, 15б]. Эзiце карай дос тацда, ^шше карап жYк тацда дегендей, ^айыркеннщ сагыныш еткен аспанга карай бастаган, epкeкipектi Тацат емес, баягыдан хат жазып, геолог болуды армандаган ескi досынныц келерш ацсап отырганы шамдай жарык, айдай анык.
Бул жагдайда досты eз пайдасына асыру мэселесi карастырылады. ^аз1рп тацда мундай жагдай eте жш кездесетiнi де рас. Адамдардыц пейш жаман болып, нагыз достык деген арманга айналып бара жатыр. Сондыктан да екiнiц бipi шынайы, киын кезде артыцнан пышак сукпайтын досты табу мYмкiн емс деп ойлайтындыгы да сондыктан.
Достык такырыбын козгай отырып, жеке тулга бойынлагы iзгi касиеттеpiнiц азаюы, масштабты тургыда 6y^ элемге eз теpiс эсеpiн тигiзедi деген ой туындайды. Элемдегi eзаpа сыйластык пен бipлестiк проблемасы бYгiнгi кYнде аса eзектi.
Достык пен душпаннан ^цш калып, алдап-арбауды eз ецбектеpiнде жыр еткен Абай ^унанбайулыныц «^цшм калды, достан да , душпаннан да»[12;38-б.] eлецiн мысал ретшде карастырайык. Бул eлецiнде акын eз дэуipiнiц, eз ортасыныц кepiнiсiне ^цш толмай, катты сынга алып, eraip ойларын тiзбелеген. Онда ел шшде белец алган урлык-карлыкты, сурамсактыкты, бipiн-бipi мансап Yшiн аяктан шалатын пендешшкп катты сынайды. Оган мына eлец жолдары дэлел бола алады:
«^цЫм кайтты достан да, душпаннан да, Алдамаган кiм калды тipi жанда? Алыс-жакын казактыц бэpiн кepдiм, Жалгыз жарым болмаса анда-санда. Пайда Yшiн бipеу жолдас бYгiн тацда, Ол тура бастан жыга кисайганда. Мунан менщ кай жеpiм аяулы деп,
Бipге турып калады кiм майданда?...».[12;38-б.] Акын осындай жагымсыз жагдайларга жшркенш, халыктыц болашак жагдайынан алацдайды. Непзшен, халыктыц достыгы мен бipлiгi осындай киын кезецдерден ^рЫс табады. Ел-журт ауырпатшылык кезецдеpдi жумылып бipге ^терсе, киындыктыц атаулы болмайды да.
^sipri тацда ^азакстан Республикасы тэуелсiздiгiн алганнан кейiн, киын кездеpдi эр улт бip мемлекет болып болып, достык карым-катынаста мемлекеттiц ары карай дамуына, eсiп-жетiлуiне айрыкша Yлес косу Yшiн 1995 «^азакстан халкы Ассамблеясы»[13] курылды. Сонымен катар, этномэдени бipлестiктеp курып, жалпыулттык кауiпсiздiктi камтамыз етудi максатына айналдырды. Теpецiне Yцiлiп караганда, мундай icri аткару бip гана адамныц колынан келмейдi. Ол Yшiн жалпы улт, мемлекет, халык болып достыкта iс-эpекет жасау кажет. Ал халыктыц арасына ipiткi салатындардыц пиFыл-ниетi дурыс емес. Олар мемлекет тарапына катысты теpiс кылыктар жасайды (еpеуiлдеp жасап, какты^ыстар уйымдастырады).
«Bip^i казак, бipiц дос, ^рмеген ютщ бэpi бос»,- деп Абай атамыз айтып кеткендей, халкымыздыц бipлiк пен достыкта болуы eте мацызды. ^иын кезде бip-бipiмiзге демеу болып, кол ушын созу кажет. Сонда Fана татулык пен береке пайда болады. Ал, екi жактыц араз болуынан еш нэрсе де алFа баспайтынын естен шыFаpмау керек.
«Дос жYpегi» эцгiмесiнiц оку барысында сюжетсмен баурап, кейiпкеp поpтpеттеpiнiц анык суреттеу^ НаFашыбек ^апалбекулыныц кepкем сeздiц хас шебеpi екендiгiн таFы бip мэрте дэлелдейдь Кepкем эдебиет тiлi- талантты жазушыныц кepкем бейненi жасау куралына айналFанын кepемiз.
«Ойдыц, сезiмдегi образы аркылы айрыкша бейнелейтiн ушкыр ойдыц кepiнiсi- кepкем прозада бейнелеу тэсшнщ образ курылысына композициялык еpекшелiк авторлык дара катысымFа байланысты болады [14, 87-б.]. Мысалы Н. ^апалбекулыныц Дос жYpегi эцгiмесiнде: « Еpмектiц тур-турпатын кepiп кYлiп жiбеpдiм, ол кысылып, кепкiсiн шеше койды. ^азандай басындаFы анау-мынауFа кeнбес жылкыныц кылындай кайратты кара шашын устарамен тап-такыр сыпыртып тастапты. Айырдай колымен сол Ypленген карындай жалтыpаFан басын элсiн-элсiн сипалай беpедi [10, 161 -б.]». Демек, автордыц бipiншi жакта баяндау ерекшелш окырманды eзiне бipден баурап алуы, айтар образдыц касына апарып коюы ерекше даралыкты, катысымды кepсетедi. Будан окырман мен автордыц кейiпкеpдiц ортак ^ке тецдей келуi ешкандай шеказ байланыска тYсipетiн кepкем бейненi тутас кабылдауFа мYмкiндiк беpедi. Кepкем эдебиет тш- талантты жазушыныц кepкем бейнеш жасау куралына айналFанын кepемiз. Зеpттеушi Fалымдаp Д. Н. Шмелевпен Н. М. Шанскийдщ негiзгi ойы да, Л. Ю. Максимовпен Н. А. Мещерскийдщ кepсетулеpi бойынша, эдеби ^ркем тiлдiц мэpтебесiн функционалды стильдерде мYмкiн емес дейдi [14, 87-б.]. Бул оЙFа карсы келген Fалым Б. Н. Головин, баскада Fалымдаp сиякты, стильдеpдi элеуметтiк эpекеттiц типтеpiне, сана (ойлау) жумысыныц типтеpiне, шындыктыц функционалды аспектшерше (тiл мен шындыктыц eзаpа эpекеттесiмi жаFынан), карым-катынас жаFдайлаpына сондай-ак сeйлеу курылымдарымен стильдеpдiц типтi куйымдарына катынасына карай кepкем эдебиет тш «баска стильдермен катар», ол баска стильдеpдi eзiне сiцipiп алмайды жэне эдеби тш шегiнен шыкпайды деп есептейдi [14, 87-б.]. «Тiл шшдеп тiл» деген аныктамаFа, кeптеген Fалымдаp стилистикада эдеби тiлдiц ерекше тYP мэpтебесiнде каралады деп санайды. Ол eзге стильдi сiцipiп алмайды, eзiнiц шекарасынан шыкпайды. « Кepкем бейнеге тэн типт жэне даралык сипат- ерекшелштерь тутас уFым. Кейiпкеpдiц ю- эpекетiндегi, мiнезiндегi кeптеген жекелiк- сипат белгшер eзiнiц даралык, нактылык калпын сактай отырып, типтiк маFынаFа да ие бола алады [15]. Мысалы Н. ^апалбекулыныц Дос жYpегi эцпмесшде автор былай беpедi: «Ол кеткеннен кешн де кeпке дейiн бip кeцiлдi эуен сэулесi кeкipегiме канат жайып, CYЙсiне жадырайтыным бар. Сол дэудipлеген Еpмектiц бYгiнгi келiсiнен кешн, кайта елi кeшкен кYЗгi жайлауда жалFыз калFандай кулазыдым кеп» [10, 162-б.]. ЖоFаpыда аталFан дэлелге сэйкес автор даралык сипат ерекшелшн кешпкердщ iс эpекетiмен мiнезiндегi достык катынасын сыйласымын eте eткip сезiм ^лецкесшде бере алFан. Себебi: Ермек ^айыркеннщ Тацатка pенiшiн сезедi, бipак автор палата есшнен шыгып бара жатып, естiлеp естiлмес бэсец дауыспен Тацаттыц ^аpатауFа кайтып кеткендiгiн сыбырмен айтып кетедь Автор iле шала Ермектщ Yстiнен бензин шыгып кеткендiгiн бipден осы жерде козFайды. Бул автордыц Тацатка деген решшш «бензин» сeзiмен алмастырып, iшкi epттеп ж1беруге даяр екендшн шыFаpма басталмай жатып, eкпесiн кepсетедi. Эрине, будан коFамFа кызмет ететiн функционалды-стилистиканыц бip тYpi кepкем эдебеиет тiлi екендiгiн а^арамыз. Автордыц бул эсерлеп беpуi аFаpтушы Fалым А.Байтурсынулыныц зеpтеулеpiндегi мецзеуi екендшн ^рсетедь «Тiлдiц мiндетi- акылдыц ацдауын ацдаFанынша, киялдыц мецзеуiн мецзегенiнше, ^ц^дщ тYюiн тYЙгенiнше айтуFа жарау. Муныц бэpiне жумсай бiлетiн адамы табылса, тiл шама кадырынша жарайды. Бipак тiлдi жумсай бiлетiн адам табылуы киын... Сондыктан сeзден жасап, ^з шыFаpу деген эpкiмнiц колынан келе беpмейдi жэне шыFаpFандаpдыц да сeздеpi бэpi бipдей жаксы бола беpмейдi [17]». будан НДапалбекулыныц акылдыц ацдауын,
киялдыц мецзеуш, ^ц^дщ тYюiн, тiлдi тYЙгенiнше жумсай бiлетiн адам екендшн ацгаруга болады.
Кeркем эдебиет стилiнiц максаты- тiлдiк куралдарды пайдалану аркылы бейне образ жасау. Соган орай, онда ^йлеудщ кeркемдiк, экспрессивтi- эмоционалдык бояулары кец колданылады дейдi [14, 86-б.]. Кейiпкер бейнесiн ашуда оныц мiнезiмен кылыгына да мэн беру айрыкша мацызды. С. ^ирабаев, Р. Турысбек жэне Б. ^ундакбаев секiлдi профессорлардыц ецбектерiнде Ж. Аймауытулыныц шыгармашылыгы мен соларга жYргiзген зерттеулерi жайында жазса, профессор А. Акажанова да адам кылыгын бакылау туралы зерттеген Ж. Аймауытулы ецбектерiндегi ойды жYЙелеп, кадагалап, назарда байкап отыруды, сонымен бiрге ол амалдарга эсер беретiн сырткы жагдайлардыц eзгешiлiгiн жэне бакыланушыныц шшде болып жаткан кызмет агымдарын карастыру екендiгiн айкындаган [18, 42-б.]. Демек, тацдалган зерттеу объектiнiц iшiндегi назарда турган кейiпкерлердi бакылау. Автор шыгармасында eз eмiрiне гана емес, eзгенiц eмiрiне де бакылау жYргiзгендiгiн байкауга болады. Сол замандагы, когамдагы адамдардыц бейнесiн бакылау, саралау, нэтижесiн беру осы шыгарманыц негiзiне аркау болады. Ендеше, шыгармада бiрден кeзге тYCкен, алайда жагымсыз тусынан байкалган Тацатты ерекше бeлiп, баса айту керек.
Мундагы Тацаттыц бар айтканы ол eзiнiц жеке басында болып жаткан жагдайлары туралы. Мысалга осы фрагмента карастырып кeрелiк: «Эзiмiзден бiр класс кана тeмен окыган, кезiнде шалбар кшп жаяу жарыска тYсiп жYретiн Сэбира деген кызга гашыктыгын жазады, окуыныц киындыгын, "Сопромат" дегеннiц миына кiрмейтiнiне киналады, стипендия ала алмай, жагдайыныц ауырлыгын айтады. Баягы тогызыншы кластагы алган пальтосы кыскарып кетсе де элi киiп жYргенiн, оку бтрген соц кYреп акша табатынын жыр кылады: "Сен бiлесiц бе, геологтар бiр айда мыц сомга дешн табады екен, егер казба байлык тауып калсац, акшаныц астында калдым дей бер" дейдi киялдап [10, 163-б.]». Демек, кейiпкер Эгоист болганы. « Эгоизм (eзiмшiлдiк) - баскалардыц мYДдесiмен санаспайтын, тек eз мYДдесiн гана кeздеудi кeрсететiн адамныц жеке бастык терiс касиетi [19]. Тацат бiрде бiр рет досыныц жагдайы жайлы сурамаганын анык байкаймыз. Бул да эгоистiк (eзiмшiлдiк) мшездщ белгiсi. « Эзiмшiлдiк- адамныц баска адамдардыц мYмкiншiлдiктерiмен жэне кызыгушылыктарымен санаспай, тек eзiнiц жагдайын тузеуге тырысатынын кeрсететiн мiнездiц жактары [21].Бiз бакыланушыныц, ягни кейiпкердiц бойындагы мiнезiн, амалын аныктадык. Ендiгi кезек сол мшездщ, амалдыц танылу себебi немесе соныц пайда болуына эсер берген сырткы жагдай: Бiрiншi тараптан отбасындагы бiр тYЙiр бала болса, екiншi тараптан балага ата-анасыныц берген эсерiмен тэрбиеа. Осыган дэлелдеме: «Жецiс мерекесi сендердiц YЙлену тойларыц болды. Кэрi эке-шешец CYЙектерi сыртылдап жалгыз буаз сиырын былтыргы торпагымен косып, ¥зынагаштагы базарга сатып, пул жасап, ел катарлы тойыцды eткiздi [10, 164-б.]». Ата-ананыц мундай жагдайга бару себебг бiр жерiнен «Журт не дейдi?» деген баскалардыц ойына тэуелдшк болса, «Басканыц ойына тэуелдi болу- психологиялык кYЙ. Нактырак айтар болсак, адамга eзiне керектi емес, eзге журтка кажет дYниенi iстеткiзетiн, айткызатын психологиялык кысым [20]» , бiр жерiнен баласына деген шын махаббаты мен жанашырлыгы. Буны ата-аналык борыш деймiз. «Борыш- тулганыц eзге адамдармен когам алдындагы жауапкершiлiгi, мшдет!, парызы [19]». ДэстYрлi тусiнiк бойынша, баласы дYниеге келгеннен бастап, багып-кагу, кажеттiлiктерiн камтамасыз ету ата- ананыц мойнында, ал картайган шакта ата-анага камкор болу бала борышы болып есептелiнедi [19]. «Кeркем ^йлеуде тYрлi тiлдiк бiрлiктердiц метафоралыгы мен бейнелш жиi байкалады да, онда синонимдердщ кeп магыналыктыц, лексиканыц турлi стилистикалык кабаттарыныц бар мYмкiндiктерi жш колданады [14, 87-б.]». Мысалга: « ^олында колатыры белi Yзiлiп кете сактап, бiзге сыцк-сыцк еркелей Сэбираныц кYлгенi кандай! Кеудесi аяккаптай Тацаттыц "О, бауырларым" деп капсыра кушагына алганы кандай десецшi?.. [10, 165-б.]». Автордыц сипаттауында оныц eмiрi кYнделiктi ауыл кYрбелец тiршiлiгiмен eтуде, бiрак кYншуакты Сенбiде, аялдамада сары автобусты кYту куаныштыц символы юпеттес. Себебi: Тацаттыц каладан
оралар олаpFа кiшiгipiм мереке. ОсындаFы « Аяккап - Ертеде ^шкен YЙдiц ыдыс-аяк салатын кшз кабы [19]». Автор Тацаттыц кеудесш дэл осы аяккапттай кец екендшн, кушаFына бipден екi адамды алардай Yлкен екендiгiн кepсетедi. ^асындаFы Сэбираныц «белi Yзiлiп» дегенiнен оныц нэзш, арыкша келгенiн уFынамыз. Автордыц лексикадаFы тiлдiк бipлiктеpдiц, соныц iшiнде синонимдер мен кeпмаFыналыкты дурыс баFытта бере алауы, бiзге кeз алдымызFа кешпкер тYp-сипатын елестету мYмкiндiгiн сыйлайды. «Бурын мундайда "Апырай солай ма?" деп тацданып, еж1ктеп кайта сурап жататын Тацат, бипазданып, жеpдi eкшесiмен казып козFалатын мiнез тапкан [10, 165-б.]». Автор ^айыркенмен Еpмектiц жанталасып ауылдыц бiтпейтiн хикаяларына Тацаттыц буpынFыдай тамсана тындайтын KылыFы, YЙленгеннен кейiнгi салкындау, жабык мiнезiмен алмасканын мецзейдi. Бул дегенiмiз адамныц кeп жаFдайда YЙленгенен кейiн мiнезiнiц ауысуын кepсетедi. Джорджия университетшдеп психология кафедрасыныц доцентi Джастин Лавнердщ айтуынша: «Понятно, что молодожены акцентируются на своих отношениях, уделяя меньше внимания друзьям и коллегам» деген болатын [22]. ШыFаpмадаFы осы Yзiндiге назар аударсак: «Одан элп Серштщ ала бас сиыры епз уpFашы бузау туFанын, аттестат ала сап Рэсшдщ кызы кYЙеуге кашып кеткенi сиякты, жамырап, бiтпейтiн ауыл хикаяларын соFамыз [10, 165-б. ]». осындаFы Ауыл эцгiмелеpiн жанды, табиFи тYPде кepсету Yшiн сол кездщ адамдарыныц бейнесiн беруде, сол аркылы Серштщ малшы екенiн, Рэсшдщ кызы жецштек екенiн ацFаpамыз. « Жецштекпк- адам мiнезiндегi ушкалак, дэйеказ, жецiлдiктi бiлдipетiн сипаттары. Ж. Мшез жеке адамныц iс- эpекетiнде, адамдармен карым-катынаста эpбip iстiц мэнжайына ой ж1берш, терец ойламай жай тYPде карайтын асыFыс ой тYЙетiн eзiндiк еpекшелiгi [ 22, 216-б.].
Зеpттеушi Fалым Ыбырайым Э.О айтканындай шйлеудщ жандылыFымен табиFилыFы кepсеткiшiн алу Yшiн ауыз екi сeйлеу тiлiнiц бeлшектеpi де колданылады [ 14, 86-б.]. Дэл сол ауыз-екi сeйлеу тшнщ бeлшектеpiн косканда, бiз кейiпкеpлеpдiц ашык эмоционалды айкындыFы мен бейнесiн аламыз. [14, 86-б.] МысалFа: шыFаpмадаFы Сэбираныц айткан сeздеpiнен оныц ерке кылыкты, адамды eзiне бауpаFыш, «сыцк- сыцк» ^лгеншен ку мiнездi, «бYкiл иы^ын кeмiлдipiп шашын тарайды» десе узын шашты жанды елестету оцаЙFа соктырады.
Автордыц атынан баяндау, автор eзi енгiзген «сeйлеушi тулFа» эцгiмелеушi тарапынан жYpгiзiледi. Кейiпкеpдiц белгiлi бip идеялык-кepкемдiк мiндеттеpiмен бipге, белгiлi дэрежеде автордыц eзi де кepiнедi [14, 94-б.]. ШыFаpмада да автор кeп жаFдайда эцгiмеленушi тарапынан бip кepiнсе, кешпкер тарапынан таFы бip кepiнедi. Мысалы: анасынан айыpылFандыFын, артынан бес бала калFандаpын кepкемдегiш куралдарды колдана отырып жазFанда, автордыц эмоцияларын сезiнiп, жаFдайынныц мYшкiлдiгiн байкаймыз. ЖаFдайат бipден бipнеше кейiпкеpдiц бейнесiн ашады. Мысалы: шешенщ YЙ ошаFы секiлдi жылу, мейipiмi бipден кepiнсе, экенiц жасы келген, оныц Ydi^ сыркаты бар кш екенiн уFынамыз. ОкиFаныц отбасы мYшелеpiне аякастынан тYCкендiгiнен ешкайсына оцай болмады, эсipесе экесiнiц жаFдайы эсерлеп, окырманды осы кepiнiстi кeз алдына елестете аларлыктай жеткiзген. Мысалы: «Эншейiнде алдындаFы асын эзер алып iшiп жYpген экем тiптi божырап, бой-бойы шы^ып, сэл нэрсе болды кeзiн жаска шылайды [10, 167-б.]. ЖаFдайлаpыныц одан эpi кYPделенуi зоотехник ^усбектщ эцпмеде келгенiмен epбидi. «Салым-салымы шыккан экем мeлиiп кете баpFан. Адамды бip CYpiндipмесiн де, шешем eлiп, каЙFымыз басымыздан асып жатканда экеме сиыpFа мiнiске берген, колхоздыц куйрык-жалдан журдай арык сары аты жоFалды [10, 167-б.]». Себебi: анасынан айыpылFандыFы аздай, сиыр кунын суpаFан ^усбектщ келу^ Колхоздыц сары арык атыныц жоFалуы карбаласып жаFдайлаpыныц мYшкiлдiгiн кepсеттi. «Кеюрейген ^усбек CYЙегiн сыртынан санап алуFа болатын ыцыpшаFы шыккан сиырыныц етш де, теpiсiн де алмай: -^нше екi шелек кYpпiлдетiп турып сут беpетiн сиырым едi, куны-жет жYЗ сом! Тауып экеп бер! - деп зipкiлдеп отырып алсын жер тепкiлеп [10, 167-б.]». ОсындаFы ^усбектщ арам
ойлы, тэкаппар адам екенш кeремiз. Демек, кейiпкердiц анык кeрiнуi - «тел сeзде» ягни, диалог, монолог жYзiнде жYзеге асады [14, 95-б.].
Келесi шыгарманыц Yзiндiсiне мэн берсек: «Эаресе элi тiлi шыкпаган еюден жаца аскан Фарида, шешемнiц CYт кенже ерке кызы - бiр жыласа кeзiнен бYртiк-бYртiк жас соргалап кане тиылсашы, тек апаммен жатып, апаммен бiрге туратын, ендi сол шсп ацсап жYр-ау сэби ^цш [10, 170-б.]». Мунда «ортак тeл сeз» кeмегiмен кейiпкер баяндалуда, ягни «ортак тeл сeз» бiзде Yшiншi жакта берiледi. Бiз кейiпкердiц ауызынан емшек CYтi кетпегенб, анасына деген сагынышын бiлдiрiп жаткан сэби екенш гана ацгармай, авторга да бул сезiм ортак, таныс екенiн тYсiне аламыз. Себебi: «ортак тeл шз кейiпкер мен авторга ортак ой, сезiмдердi бередi [14, 96-б.]. Кешпкерден айкын бейне алу тeл шз аркылы жYзеге асады дегенiмiздей [14, 95-б.]. Керiсiнше, диалог аркылы баска кешпкер бейнесiн аша аламыз. Мысалга: ^айыркенмен Тацаттыц арасындагы диалогi кезшде Болганбаевтыц бейнесi ашылуда. Сол аркылы Болганбаевтыц усак, мейiрiмсiз, катыгез, ею жYЗдi, байлык кумар деп мшез жагынан айтсак, бет келбетi жагынан «шегiр кeздi шикiл сары толык кiсi» деп сипаттайды. Дэл осы диалогтан Жорик есiмдi улыныц да жагымсыз касиеттерi байкалады. «Жоригi жYрiсi суйык бала, eзi сатып жiберуi мYмкiн [10, 175-б.]». дегеннен, оны ерке, соткар, дацгой бала деймiз. ^урылыс учаскесiнiц прорабы Иван Иванович Бейруттыц «сiрiцке кара» десе кара-торы, арыкша келгенiн елестете алсак, «темеюден тiсi сап-сары болган» дегенде шылымды кeп тартатын кiсi екенiн тYсiнемiз. ТYсiнiгi мол, мейiрiмдi жан деп мына Yзiндiге карап айта аламыз: «-Жагдайыц ауыр екенi рас. Арыз жаз давай. ^ыска отын керек шыгар, оны да жаздырып ала той,- деп казакша судай агып, актарылып тYCтi [14, 182-б.]. Ендеше, тeл сeз стилистикалык, тiлдiк жэне графикалык белгiлерi жагынан ерекшеленiп турады [14, 95-б.].
«Автор окырманга ^ркем бейне аркылы эсер етуге тырысады. Тiлдiц кeркемдiк бейнелегiштiк куралдарын eзiнше кубылтып, eз максаттарына сай пайдаланады [14, 90 -б.]». Осыган мысал: «Келiншегiм де дэрiгер болгасын ба жшркенбей, тыжырынбай, асты-YCтiн тазалап, уактылы дэрiсiн егiп турады [10, 185-б.]». Айтылгандардыц барлыгын жалпыласак, алдымызга койылган зерттеу максатымыз: шыгармадагы кейiпкелердiц мшезш, iс-эрекетiн, кескiн- тулгасын танытуын саралап, кешпкер бейнесш аша алу, онымен коса автордыц кeркем эдеби тшде калай жазганын кeрсетуiне кол жетюзе алдык дегiм келедi. Шыгарма бойынша жYргiзiлген зерттеу нэтижесiнде: Бiз кешпкер бейнесш ашуда бiрден екi затты карастырдык, бiрiншiсi кейiпкердiц бет-келбетi, екiншiсi мiнезi жэне оган эсер еткен сырткы жагдай. Сонымен бiрге шыгармадагы кешпкерлер бейнесiн ашуда автордыц ^ркем эдеби тiлдi колдана алуы мацызды бeлшек десек болады. Себебi: Зерттеушi галым Ыбырайым Э. О. зерттеулерше негiзделсек, эдеби шыгарманыц негiзгi куралы- тiл екенiн угынып, тулга бейнесш ашуда жазушыныц шеберлiгiне, халыктык тш байлыгын бiлгенiне байланысты болганынан, оны колдана алу, шебер суреттей бшуше тiкелей багыныштылыгын кeремiз [14, 90-б.].
Габиден Мустафин айтып кеткендей: «Тiл каруы- сeз, сeз каруы- ой. Акылды ой, алгыр сeз- адамныц ец жогары касиетi [23]». демек Нагашыбек ^апалбекулыныц терец, ушкыр ойын эсерлеп жеткiзе алуы, оныц каламгер ретiндегi- жаксы кeрiнiсiн ацгартады.
Корытынды.
^азiргi коганыц жан ашыры болатын достыц бейнесiн табу шынайы достыктыц бейнесiн танудан турады. Эз кезшде доспын деген адалдыкка бас урган жанныц бiр татым туздан ^цш суып калары eте ауыр. Шыгарма желiсiнен адасу, жацылысу, тэкэпарлык, жан достыц азабы берiлiп отырганымен кек алу байкалады.
Дос-адам жаныныц айнасы. Кeцiлi мен пейiлi ортак жандар гана достаса алады. Мэцгiлiкке шынайы достыкты сактау Yлкен ецбек, ал адал дос болу, Yлкен жауапкершшкп талап ететiн ауыр жYк. Ею тараптыц арасында аракашыктык пен eмiрдiц киындыгына карамай, карым-катынасты сактауга шыдамдылыкты тацытып, киындыктарды жецуге уакыт пен ^ш жумсауга дайын болган сэтте гана достыктыктыц кадiрiн гумырыныц соныца дейiн
сактап калу эбден мYмкiн. Дегенмен де, жолдасты жол айырады дегендей, «Дос жYpегi» эцпмеа кез келген карым-катынас сиякты, достыктыц да, белгш бip жаFдайлаpдыц, кедеpгiлеpдiц кесipiнен мерей мен баFы кетiп, токтауы да болып жататын калыпты жаFдай екеншщ дэлелi. ^абылдау кезiнде тYpлi психолгиялык CYЗгiден eтетiн окырманныц жан таласындаFы ой тYpлi танудыц корытындысын береди Эр окырман eзiнiц эpекетiне жауапты болуды ойланады. ^абылдау iC -эрекеттщ саналык формасы. НДапалбекулыныц акылдыц ацдауын, киялдыц мецзеуiн, кeцiлдiц тYюiн, тiлдi тYЙгенiнше жумсай бiлетiн адам екендшн ацFаpуFа болады.
Кepкем эдебиет стилшщ максаты- тiлдiк куралдарды пайдалану аркылы бейне образ жасау. СоFан орай, онда ^йлеудщ кepкемдiк, экспpессивтi- эмоционалдык бояулары кец колданылады
ПАЙДАЛЫНГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1.Электронды ресурс: https://kk.wikipedia.org/wiki/Достык
2.Электронды ресурс: https://bilimdiler.kz/oyin_sayk/olender/1175-dostyk-olkesinin-zany.html
3.Байтурсынулы А.Дырык мысал/Достыма хат.- Алматы: Жазушы, 2001.
4.Электронды ресурс: https://potter-1.bib.bz/
5.Электронды ресурс: http://www.ivurcol.net/el_resurs/lp/39.pdf
6.Электронды ресурс: https://massaget.kz/okushyilarga/shyigarma/21979/
7.Мутанов Е.М., Энегелi eмip.- Алматы: ^азак унивеpситетi баспа
8Дапалбекулы Н., Ак шымылдык.- Алматы: ЖШС РПБК Дэуip баспасы, 2009.- 384 бет.
9.https://kk.wikipedia.org/wiki
«Дос жYpегi» НаFашыбек ^апалбекулы
10Филатова Е.С. Соционика для всех. Наука общения, понимания и согласия / Е.С. Филатова
СПб.: Б&К, 1999. - 276 с
11 - Сейсенбаев Р., Элец- ^здщ патшасы.-Халыкаралык Абай клубы. 2006
12 - Электронды ресурс: https://kk.wikipedia.org/wiki/Kазакстан_халкы_ассамблеясы
13 Ыбырайым Э.О. Стилистика жэне редакциялау: Окулык. - Алматы: ЖШС РПБК «Дэуip», 2014 . 240 б.https://znanija.com/task/38158682
14.А. Байтурсынулы ШыFаpмалаpы. -Алматы, 1989. 141-б
15.Аймауытулы Ж. ПсиколоFия/ Араб жазуынан кeшipген А. Акажанова.- Алматы: Рауан, 1995.- 321 б.
https://sozdikqor.kz/sozdik/?id=39
16.https://syrlasu.kz/jurt-ne-deidi-ozgenin-oyina-taueldi-bolmanyz
17.https://www.elle.ru/otnosheniya/psikho/tolko-posle-svadby-kak-brak-menyaet-lichnost-id6785041/
18.Психология: Энциклопедиялык сeздiк./ Бас ред. Б.Э. Жакып. - Алматы: «Казак энциклопедиясы», 2011. - 624 б
19. Э. ^урышжанов, Б. СаFындыков «Акикат сыйы». - Алматы: 1985.- 150 б. https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&category_id=6&tag_id=115
DOI 10.24412/2709-1201-2024-383-389
