CC BY
25FТАХР 18.67.07
ЭДЕБИ ШЫГАРМАНЫ ЭКРАНДАУДАГЫ АВТОР ОЙЫНЬЩ КвРКЕМД1К-ИДЕЯЛЫЩ МЭН1 «БАЛУАН ШОЛАЦ» ФИЛЬМ1 МЫСАЛЫНДА
А.Б. Ахмет, Б.Б. Нвгербек Т.^. ЖYргенов атындагы Казак ^лттык енер академиясы, Алматы, Казакстан
akmonshak_23@mail.ru
Элем кинематографиясы мен казак киносы тарихынын калыптасуы эдебиетпен тыгыз байланыста дамыды. Кино енерiнiн бYгiнгi тандагы каркынды дамуы эдебиет пен кино салаларыныц арасындагы байланысты гылыми т^ргыдан зерттеп, зерделеп карастыруда элi ^нге дейiн езектiлiгiн жойган жок. Макалада авторлар Сэбит М^кановтын «Балуан Шолак» повесi мен Дулат Исабековтiн «ЖаужYрек» пьесасынын желiсiмен экрандалган толыкметрл1 «Балуан Шолак» керкем фильмi сценарийiнiн бiрнеше н^скаларын негiзге ала отырып, кешендi талдау жасайды. Зерттеу нысанына алынган эдебиет пен кино, театр салаларынын езiндiк ерекшелiктерiн ажырата отырып, экранизация жэне онын тYрлерiн, сонын шшде казак киносынын калыптасуындагы айтулы экрандалган фильмдерге шолу жасайды. Авторлар «Балуан Шолак» фильмнщ керкемд1к-идеялык мэнiн ашудагы эдеби сценарийдiн аткарган ролiне, кино тш мен керкемдiк бейнелердiн ашылуына, режиссерлiк шешiмдерге талдау жYргiзедi.
Т}йт свздер: Балуан Шолац, сценарий, киноадаптация, фильм, кейткер, цазац киносы, пьеса,
повесть.
Эдебиет пен кинонын байланысы
Синтезд1 енер саналатын кинонын эдебиетпен байланысы, эшресе, эдеби сценарий фильмнщ керкемдш-идеялык кырын ашуга непз бола ала ма, сезбен сомдалган т^лга бейнес кино тшше ауысканда кандай керкемдеуш к¥ралдар мне режиссерлш шеш1мдер аркылы жYзеге аспак деген мэселе т^ргысынан сез етпекшз. Онын накты мысалы ретшде жазушы, драматург Д.Исабековтщ «ЖаужYрек» атты пьесасынын желюмен экрандалган режиссер Н.Садыг^ловтын «Балуан Шолак» (2019 ж.) фильм1 зерттеу нысанымызга айналып отыр. Тарихи т^лгалардын еткен ем1р1 мен жасаган ерлш ютер^ адами касиеттер1 - кешнп ^рпак Yшiн енеге, ата-бабаларымыздын тарихынан сырт шертетш, кейiнгiге жалгап отыратын рухани к¥ВДылыктар. Сондыктан да тарихи-биографиялык жанрда фильм тYсiру - кино жасаушы авторлар Yшiн азаматтык борыш, жауапкершшкп iс.
Элемдiк кино енерiнiн даму тарихына кез жYгiртсек, экранизация мэселес кино енерi пайда болган кезден бастап колга алынып, кинематографка дыбыстын келуiмен кино енерiнiн эдебиетпен байланысы одан эрi ныгая тYCкенiн байкауга болады.
«Фильмнiн бейiмделуi - б^л романды кернекi (визуалды) ортага аудару. Энпменщ немесе экрандалган фильмнiн кейiпкерлерi езара байланысты жэне екi тYрлi элеуметтiк желiнi к¥райды. Сюжеттiн непзп такырыбы езгерiссiз калуы мYмкiн, бiрак экрандалган фильмдегi кейiпкерлердiн арасындагы карым-катынас эдетте кабылданбайды. Уакига мен оган сэйкес тYсiрiлген фильмдегi кейiпкерлердiн бiрiгуi арасындагы айырмашылык тYсiрiлген желiлерде керiнедi [2; 2], - дейдi. Керкем эдеби шыгарманын тYпн¥Cкасы мен сол шыгарма негiзiнде экрандалган фильм арасындагы орын алып жататын алшактыктар жайында француз галымы Кристиан Метц: «Романнын окырманы езiнiн калауымен тандап, бYкiл жолын жYрiп етiп, езi окыган сездердi бейнелi тYрде елестету процесш бастан кешедi, ал ол фильмдi кергенде, сол бейнелердi кергiсi келедь... Бiрак [ол] эрдайым ез фильмш таба алмайды, ейткенi онын кез алдында баска бiреудiн киялымен тYсiрiлген фильм емiр CYрiп жатады» [3; 136] , - деп окырманнан керермен болу процесшщ аракатынасын осылай ажыратып берген болатын.
Керкем шыгармадагы авторлык баяндаулар мен кейiпкер тарапынан баяндау сиякты кептеген керкемдеуiш эдiс-тэсiлдердi экрандык шыгармага бейiмдеу барысында режиссердщ кино тiлiне аударуы, Yйлестiре алуы жэне сол аркылы екiншi бiр элемнiн (экраннын) атмосферасын
тудыра алуы шарт. Осы мэселеде керкем туынды ^пщода) - о^ырман - автор - режиссер -фильм - керермен арасындагы тыгыз байланыстыц жат^анын керуге болады. Автор тарапынан жаратылган керкем шыгарманыц езге енер (экран) тшше ауысып, екiншi рет дYниеге келуi нэтижесiнде - керермен - фильм - режиссер - автор - о^ырман - керкем шыгарма деген керi байланыс орнап, тYптеп келгенде тYпн¥C^адаFы керкемдiк элемдi iздеуге кеп тiреледi.
Эдеби шыFарма тYрлерiн экрандау немесе (адаптация) бейiмделу процесi турасында К.Метц, Ю.М. Лотман, С.Чатман, сынды т.б. кептеген кино жэне эдебиет зерттеушiлерi жазFан болатын. Ал ^аза^стандьщ кинотанушы Бауыржан Негербек В.И. Фоминнщ еретеректегi «Кино и фольклор: ступени взаимодействия» атты ма^аласына CYЙене отырып фольклорлыщ шыFарманы экрандаудыц бiрнеше жолын керсетедi:
«Ец алдымен, халыщтыц батырлар жыры, ертегiлер мен ацыз-эцпмелердщ мэтiндерiн езгерiссiз, сол кYЙiнде тшелей экрандау;
Екiншi децгей - пайымдау (интерпретация). Халыщ ауыз эдебиетшщ желю бойынша экрандау;
Yшiншiсi - дэйексез («цитатное») ала отырып экрандау [4;102]. Экрандаудыц осы тYрлерiнiц Yлгiлерi ^аза^ киносы тарихына да тиесiлi.
Повестен пьесаFа дейiн
Осы орайда зерттеу нысанымыздыц на^ты мысалы ретiнде алынFан тарихи керкем суретп «Балуан Шола^» атты толыщ метражды фильмнщ iргетасы боп саналатын повесть, пьеса жэне эдеби сценарий Yлгiлерiне CYЙене отырып салыстырмалы тYрде талдама^пыз. Ец алдымен осы фильмнщ экрандыщ н^с^асына дейiнгi эдеби тYрлерiнiц жазылу тарихына топтала кетешк. Бiрiншiден, ^аза^ хал^ыныц эдебиетi мен енервде езiндiк орны бар, ^аза^ сал-серiлерiнiц дэстYрiн жалFасырушы саналатын энш>композитор, а^ын, палуандыFымен, ерлiгiмен аты шывдан Балуан Шола^ есiмi ел жадында ^мытылмастай болып жатталып, аты ацы^а айналFан тарихи т¥ЛFа екенi белгш. Екiншiден, а^ын-композитордыц артында ^^ан мол м^расы мен эдебиеттегi бейнесi керкем шыFармаларFа да ар^ау болFан т¥ЛFа. Сондыщтан да емiрде болFан тарихи т¥ЛFаныц бейнесiн экрандыщ н^с^а айналдыру сценарист пен режиссерге Yлкен жауапкершшк жYктейдi.
2016 жылы «ЖаужYрек» пьесасын экрандау ^олFа алынды. Пьесаныц желюмен эдеби сценанарийдi ^айта жазып шы^у жазушы Д.Исабековтiц езiне табысталса, ал фильмнщ ^оюшы-режиссерлiгiне автордыц ^алауымен жас режиссер Н¥ргелдi Сады^лов бектлдь Жазушымен бiрiгiп отырып, киносценарийiн дайындадыщ. Дайын сценарийдi «Каза^фильмге» ^сындыщ. Осылайша, фильмдi тYсiруге мYмкiндiк алдыщ» [10], - дейдь Осылайша «ЖаужYрек» пьесасыныц экрандаудыц шытармашылыщ процесi басталады.
С.М^анов жазFан «Балуан Шола^» повесi мен Д.Исабековтщ «ЖаужYрек» пьесасы арасындаFы айырмашылыщты эдебиеттiц тегiне байланысты да ^арастырып етуге болады. Бiрi -о^ырмаета арналFан кец ^¥лашты повесть, яFни, б^л жерде автор та^ырыптыц айналасында жан-жа^ты, еркiн суреттеп жаза алады. Ал екiншi тYрi пьеса - сахнаFа арнап жазылатын драмалыщ шыFарма болFандьщтан да м^нда драматургтыц сахна зацдылыщтарына CYЙенуiне тура келедь Эдебиеттiц жоFарыдаFы екi тегiнiц арасындаFы айырмашылыщтар драматургтен жал^ыдан жалпыFа кешу принципiн ^сынады. Сондыщтан да драматург повестен Балуан Шола^тыц емiрiндегi елеулi бiр о^отасыныц бiрiн Fана алып, басты идеяныц айналасында тарихи т¥ЛFаныц кесек бiр мiнезiн ашып беруд мак;сат тущан. Осы ма^сатта автор «Балуан Шола^» повесiнiц «Адам барымтасы», «Каушт хат» «Кекшенiц кеудесiнде» жэне «Сынасу» [11; 115-139] деген терт белiмiнде баяндалатын о^отаны Fана ар^ау еткен. Б^л белiмдерде балуанныц туFан-туыстары мен эке-шешесiн абакгы^а жап^ан ояздыц начальнигi Терентий Диякович Долгоносовтыц 17-деп ерiмдей жас ^ызы Татьянаны барымталап алып ^ашып, Балуан Шола^ пен Татьянаныц Кекшенiц тебесiнде бiрнеше тYндерiн еткiзген жэне а^ыр соцы ата-анасы мен туыстарын аба^тыдан азат етуiмен ая^талатын шаFын Fана о^ота тандалып алынFан. Басы-аяFы шира^ жэне барымтамен Fана шектелетiн осы бiр о^отаны драматург не себептi тацдады екен деген с^ра^ керермен тарапынан туындайтыны аныщ. Себебi, Балуан Шола^тыц «сепз ^ырлы, бiр сырлы» жан екеш барша ^азавда белгiлi. Адам жаны ^ысылып, ты^ырыщ^а тiрелген т^ста сол тыгеырыщтан жол iздеп, тYрлi айла-шарFЫFа немесе кYтпеген шешiмдер жасауFа, адамды кепiлдiкке алу, барымта жасау секiлдi т.б.
Kß3aK, Yлmmъщ ^budap neдaгогикaлъщунивepcиmemiнiц Хaбapшыcы № 3(83), 2020
ape^TTepre алып бapaды. Осындай окигасы мeн ape^Ti шиpaк api бYгiнгi кepepмeнiн дe жaлыктыpмaйтын, yaкиFacы жылдам epбитiн cюжeттep TeaTpra да, кинога да кaжeт. ШыFapмa aвтоpы Д.Иcaбeков пьecaныц ayeл бастагы жaзылy максаты мeн оныц cцeнapийгe aйнaлy пpоцeci тypaлы тYЙiндi ойын былай тapкaтaды: «О баста жacтapFa тapиxи т¥ЛFaлapды, олapдыц eцбeгiн нacиxaттay, санасына ciqipy максатында жaзылFaн дYниe. Бaлyaн Шолактыц бaлyaндыFын eмec, композитоpлыFын eмec pyxaни жан дундасшщ байлыын, eлiн, жepiн CYЙeтiндiгi, ол Yшiн жан аямай кeзciз epлiккe бapaтындыFын жаздык. Казак xaлкы - eзiнiц тapиxи жолында кeптeгeн сыннан eткeн xaлык.
Б^л фильмдe Бaлyaн Шолактыц азаттык жолында тayeкeлгe бас ^к^ндт, жepдi коpFay тypaлы да батылдыы айтылады. Caxнaныц тiлi 6íp баска да, экpaнныц тiлi 6íp баска. Keптeгeн eзгepicтep eцгiздiк. ^но apeкeттepiнe кapaй эпизодтap да eзгepicкe tyctí. ОндaFы максатымыз -бiздiц кiм eкeнiмiздi, казакпыз дeп мактанамыз, сол мактанныц apтындa нe T^pFamm, «Отанды CYЙeмiз» дeп жалац ceздi куып жYpмeй, CYЙe алатынымызды apeкeтпeн кepceтy. Бaтыpлык - тeк б^кте бiткeн кYш eмec, жYpeктiц RYmi. ЖacтapFa «Елiццi CYЙceц, осылай cy®> дeгeн ой тастауды кeздeдiк. Эpинe, Балуан Шолактыц заманы баска да, кaзipгi заман баска. Эйтce дe, eшкiмнeн тайсалмау, жаныца жакын aдaмдap мeн тaмыpыц байланып жаткан жep Yшiн кeзciз бaтыpлыккa бapa б^ Yлкeн жYpeктi кaжeт eтeдi» [12], - дeйдi. Осы т¥pFыдaн алып кapaFaндa aвтоp пьecaдaFы басты окиFaFa - xaлык м^аты Yшiн кYpecкeн Балуан Шолактыц бaтыp T^Fa^i, eл мeн жep мaceлeciндe жacaFaн батыл кaдaмдapын cюжeттiк жeлi eтiп аетан.
Осы aйтылFaн мaceлeлep тapиxи кepкeм cypeTTi фильм жaнpыныц epeкшeлiгi мeн кeпшiлiккe apнaлFaн экpaндык туындыныц шapттapын ecкepe отыpып зepттeyiмiзгe бaFыт бepeдi.
Пьеcaны эдеби cценaрийге aйнaлдыру кезшдеп e3repicTep
Пьeca мeн фильм cцeнapийiнiц apacындaFы aйыpмaшылык жоFapыдa aвтоpдыц айтканындай жeкeлeгeн эпизодтapдыц косылуы, фильмнiц экспозициясы мeн cоцFы шeшiмi, кeптeгeн кeйiпкepлepдiц eнyi сиякты бipшaмa eзгepicтepгe ¥шыpaFaнын кepceтeдi.
ПьecaдaFы yaкиFaныц басы Кызылжap шahapындa жыл сайын eтeтiн айгш Жapмeцкeдeгi пaлyaндap кYpeciндe жeцicкe жeткeн Баймыфза^лы H¥pмaFaмбeттiц б^ын ceгiз ояздыц aFa султаны болFaн Пац H¥pмaFaмбeткe caлeм бepe бapып, «Балуан Шолак» дeгeн eciмдi eл алдында паш eткeн кepiнiciмeн басталады. Пьecaныц осы 6íp кipicпe кepiнiciндe кepepмeн Балуанныц бaйгeдeн aлFaн сыйын eл-ж¥pтынa тapaткaн жомapттыFын таныса, C¥лyлapды eзiнe тант eткeн cepiлiгi Faлия с^лудыц палуанныц иыына шапан жауып кeтe бapaтын caтiмeн жaлFacын табады. Дал осы ^pimcTe aвтоp шуылдаскан xaлыктыц ayзымeн «Ойбaй-aу, он mepm жacындa квкжaл щacщыpмeн aйщacыn, щaщaгaн cуыщma mepicm cыnыpaмын den ЖYpin mepm caуcaгын Ycimin aлгaн жiгim щой бул!» дeп айткызатын perama фильмнщ aдeби cцeнapийiнiц пpологынa apкay болFaнын rapyre болады. Фильмдe жоFapыдaFы айтылатын perama Акылбай мeн H¥pмaFaнбeттiц 13-14 жас кeздepiндe кacкыpмeн алысатын эпизодымeн rapimc тауып, осы кepiнicтe peжиccep экшн жaнpыныц элeмeнттepiн пайдалана отыpып кepepмeннiц нaзapын бipдeн тapтып алатын apeкeтпeн бастайды. Ал aдeби cцeнapийдiц aлFaшкы н^скасында aвтоp фильмнiц экспозициясы eTrn Кызылжap eцipiндeгi кыз узату тойына H¥pмaFaмбeт пeн Акылбайдыц тоЙFa телш, aкыp соцы Cыздык болыска ¥зaтылFaлы отыpFaн Балкаштыц eтiнiшiмeн кызды алып кашатын кepiнiciнeн басталады. Б^дан тешни кepiнic пьecaныц басына eнгeн Кызылжap жapмeцкeciмeн жaлFacын табады. Эpинe, aвтоpдыц ^сы^ан aлFaшкы н^скасы да - жаксы. Алайда, б^л н^ска peжиccepдiц фильмдi экшн жaнpыныц элeмeнттepiмeн тYcipceм дeгeн peжиccepлык шeшiмiнe кeлe коймас eдi. Фильмнiц пpологындaFы кacкыpмeн алысу кepiнici apкылы кepepмeн ayeл бастан-ак H¥pмaFaнбeттiц бала кeзiнeн eштeцeдeн коpыкпaйтын, тайсалмайтын eжeт мiнeзiнe каныкса, eкiншi жaFынaн палуанныц нe ceбeптi шолак атануына нeгiз болатын кepiнic eкeнiн aцFapтaды. Осы сиякты aдeби cцeнapийдiц cоцFы н¥CкacындaFы эпизодтык eзгepicтepдiц e^i кeптeгeн тaлкылayлapдaн соц cцeнapиcт шн коюшы-peжиccepдiц акылдаса отыpып жaзFaн оpтaк шeшiмдepiнiц нaтижeci eкeнiн aЙFaктaйды.
Пьecaныц cюжeттiк жeлici мeн aдeби cцeнapийдiц cюжeттiк жeлiлepiндe бipкaтap aйыpмaшылыктap бap. Пьecaмeн caлыcтыpFaндa пpозaлык шыFapмa мeн экpaндык шыFapмaныц aвтоpы ойын epкiн жeткiзyдe мYмкiншiлiктepi молыpaк. М^нда тeaтpдaFыдaй шapттылыккa
жYгiнбейдi. ^лдш кор мен кино тшнщ мYмкiндiгi сюжеттiк желi мен кецiстiктi еркш пайдалана алатындыFында жатса керек. «ЖаужYрек» пьесасында автор сахнаныц ерекшелiгiне сай сюжетак желiлердi ыкшамдап алуFа тырыскан. Пьесада окота Кызылжар жэрмецкесiмен басталып кетедi. Керермен осы сахнадаFы кершюте бiрден балуанныц жары Балхаш пен FашыFы Fалиямен танысып Yлгередi. Балуан Шолактыц жары Балкаш пьесада батырдыц езi секiлдi переселендерге карсы каруын ала шыFатын кYрескер эйел бейнесшде керiнедi. Ал Fалия бейнесi керерменге екьак керiнiсте: бiрi жэрмецкеде Балуанныц иы^ына шапан жауып керермендi де, палуанды да езiне тэнтi етш кететiн алFашкы танысу сахнасында, ал екiншi рет БалуанFа тау тебесшде елес сиякты керiнiп, сырласып сухбаттасатын муза бейнесiнде керiнедi. Пьесада автор Балкаш пен Fалия арасындаFы байланысты поэтикалык керiнiстер аркылы жеткiзедi.
Басты окотаныц дамуына тYрткi болFан Долгоновостыц переселендердi Кайракты ауылына KOныстандыруFа буйрык беруi. Сол себептi де ты^ырыщтан жол iздеген Балуан Шолак пен Акылбайдыц Татьянаны тау тебесiне кепшдшке алып кашып кетуi, нэтижесiнде жакындары мен ауыл-аймаFын переселендерден азат етуi жэне Татьяна мен Михаил бастаFан жаца буынныц казак халкына деген кезкарасын езгертуi - пьеса мен эдеби сценарийдеп негiзгi сюжеттiк желшер.
Фильмнiц окотасын кYделендiрiп, кактыгеыстарды шиелешспре тYсу максатында бiрнеше сюжеттiк желшер мен кейiпкерлердi косып, фильм интригасын кYшейте тYCкен. Бiрiншi желiге Балкаш пен Fалия арасында ербитiн какты^ыс кiредi. Сценарийде Балуанды переселендердiц коныстануына карсылык керсеткенi Yшiн абактыгеа камалFан кезiнде Fалияныц казак эйелдерiнде сирек кездесетш аскактык пен батылдыFымен тYрме бастыFына келiп, Балуанныц жаFдайын сурайды. Онымен поймай курбан айт пен туFан кYнiн желеу етiп кымыз-кымыраны мен етiн берiп, алдынан етедь Fалия турме бастыFына жолыFып, кайтып бара жатканында сыртта Балкашпен кезшп калады. Екеуара кез арбасып, штей екi эйел арасындаFы кы^аныш отыныц тутануы, бiрак, Fалияныц OFан: «Жылама. Мен сенiц кYЙеуiндi тартып алмаймын». ТYрме бастыFына: Бул келiншек - Балуан Шолактыц эйелi. МYмкiндiк тауып, оны кYЙеуiне жолыктырыцыз», - деп айтып кетуi кеп жэйттi а^артса керек. Екi эйелдiц де казак эйелдерiне тэн ибалылыкты сактай отырып жасаFан эрекеттерi аркылы автор оларды керермен алдында актап алады. «Балкаштыц бейнесi жумбак болып калды. Ол Балуан Шолактыц эйелi ме, элде ме? Ол эйелi едь Екеуiнiц
«линиясы» сценарийде керемет болатын. Бiр-бiрiне кезкарасы, кы^анышы бар едь Fалия кинода кымызхананыц даяшысы сиякты болып калFан. Шын мэнiнде, ол Yлкен махаббаттыц иесi едi. Сол сэттерд^ Балуанмен ак кайыцныц арасында кездесетш жерш 2-3 минутка сыЙFызуFа болатын едi. Содан кейiн журтты турмеден босатуы. КомедияFа толы жанр осы жерде болуы керек едь Сол кезде кYЙмемен кетiп бара жаткан Балхаш пен Fалияныц бiр-бiрiне кы^анышпен карап етуi, осы кезкараста кеп нэрсе бар. Осы кадрлар сакталFанда фильм будан да жоFары децгейде болатын едi» [10], деген Д.Исабеков экрана суранып турFан осы бiр керiнiстiц тYсiрiлмегендiгiнен эйелдер желю Yзiлiп калFандыFына екiнiш бiлдiредi. Расында да фильмде Fалия екьак рет кершш, кымызхананыц айналасынан шыFа алмай калFан. Фильмнiц ен бойында Балкашка кез токтатып карамайтын Балуан фильм соцында Fана тYрмеден босап шыккан оны керiп, мандайынан иiскейдi. Балуанныц осы бiр емеурiнiнен кейiн барып керермен ол екi жастыц таFдырларыныц косылатынына iштей сенедi.
Екiншi желi - Троицкий мен Долгоносовтардыц казактарды бiр-бiрiне айдап салу максатында пайдаланатын Сыздык болыстыц тобы мен Fалияныц кYЙеуi Кэрiмнiц желiсi. Уезд басты^ы Терентий Долгоносов пен Акмола уезшщ оязы Семен Троицкий - казак даласына Ресей империясыныц саясатын жYргiзушi, билеушi топ. Долгоносов переселендердi орналастыру максатында Сыздык болыска «хорунжый» атаFын бергiзiп, ез тобына досады. Ал Балуан Шолак осы екi ояздыц эдемi отырыстарыныц шыркын буза YЙiне кiрiп келiп, Кайракты ауылынан переселендердi алып кетуiн талап етедi. Келесi бiр эпизодта Балуанныц осы бiр «басбузар, жабайы» эрекетi мен батылды^ынан сескенiп калFан Троицкий балуанды устап экелуге буйрык берген Долгоносовка: «Оз ез колыцызбен ешкiмдi жазаламацыз. Бул юке казактардыц езiн жумсацыз. Казактар - ру-руFа белiнiп, бiр-бiрiмен кыркысып жататын халык. Мен тексерiп карасам, Балуан Шолактыц ез кандастарыныц арасында жауы кеп екен... Айталык... (Долгоносовты оцаша шыFарып) Сыздык болыс...» [14; 30 кершю], деп кекесiндi тYрде ескерту жасап, буйрыкты кайтып алуын етiнедi. Эдеби сценарийде де, фильмде де бул кершютер сакталFан. Тек, Троицкийдщ айткан «Бул iске казактардыц езiн жумсацыз» деген буйрыFыныц
жалгасы фильмде сонына дешн жетпеген. бйткеш Балуан Шолакка карсы колшокпар ретiнде ж^мсайтын Fалиянын кYЙеуi Кэрiмнiн бейнесi фильмге енбеген. Сыздык болыс пен Долгоносовтын адамы адьютант Никифор мен Сыздык болыс Кэрiмдi Балуаннан кек алдыру Yшiн айдап салып, фильмнiн сонында сол Кэрiмнiн колымен карсыласына карсы ок атылуы керек болатын. Fалия бейнесiне катысты эпизодттардын кыскарып калуы себептi Кэрiмнiн де бейнесi сценарийде керiнгенiмен фильмге мYлдем кiргiзiлмеген. Балуаннын басты карсыластары ретiнде эрекет ететш Сыздык болыс пен онын шабармандары фильм сюжетiндегi Балкашка колы жетпеген, жеирш даулайтын козгаушы кYштер ретшде гана карастырылган. Алайда, фильм сонында Долгоносовтын кызын кепiлдiктен босатып алу Yшiн жазган хатындагы уэдесiнде т^рмай, Татьяна колдарына тиген сон езгерш сала берген эрекеттерiнен кейiн Сыздык болыс ез эрекетшщ терiс болганын тYсiнiп Балуан Шолак жагына карай шыгады. М.Эуезовтiн «Караш-Караш» повесшдеп Жарасбай секiлдi Сыздык болыс та ез арынын алдында жазыкты екенш сезiнiп, ез ^лтынын мYДдесiне карай ауысады. Сыздык болыс пен онын шабармандарынын бейнесi пьесада карастырылмаган. Пьесада Балуан Шолак пен Долгоносов бастаган топтын арасындагы кактыгыс бiр желiмен ерiлiп керсетiледi. Ал орыстардын казактарды бiр-бiрiне айдап салу саясатына фильм сценаришнде басым кенiл аударылган.
Пьеса мен сценарийде де эйелдердщ бейнесше катысты автордын баса назар аударганы -Татьяна бейнесi. Шыгарманын о бастагы жазылу максаты да - Балуаннын казак халкына кенiнен таныс сал-серi, акын, композитор ретiндегi бейнес мен онын емiрiнде елеулi орын алатын Fалия мен Балкаштын бейнелерш керсетудi кездемегендiгi. Балуаннын елi мен жершщ азаттыгы жолындагы ерлiк, батылдык эрекеттерiнiн бiрi - Ресей империясынын жYргiзiп отырган саясатына ел iшiндегi кеп карсылыктын бiр керiнiсi ре^нде кYрескерлiк кырына кенiл аударгандыгы. Б^л туралы коюшы-режиссер Н.Садыг^лов «Б^л фильм о бастан махаббатты керсетудi максат тущан жок. Эрi Кажым^кан секiлдi алып балуандыгын керсету де м^рат болмады. Рас, Балуан Шолак ете мыкты кiсi болган. Балуандыгы, енерпаздыгы, эншiлiгi, композиторлыгы - бiр басына жетерлiк касиеттiн бэрi бар. Онын бэрш бiр фильмде керсету мYмкiн емес. Б^л женiнде редколлегиянын отырысында да арнайы талкылаудан еткiздiк. Эрi сценарий авторы Дулат Исабековпен келiскенiмiздей, бiз кейiпкерiмiздiн адами болмысын, ^лттык характерiн, елге-жерге деген махаббатын беруге тырыстык. Сондыктан Fалиянын, Балкаштын бейнесше кеп токталмадык» [10].
Бiз жогарыда сез еткен кыскартулар фильмнiн композициялык к¥рылымына Yлкен н^ксан келтiрiп т^рган жок. вйткенi, м^ндагы басты уакига Балуан Шолак пен Татьянанын арасында ербидi.
Автор ойын жузеге асырудаFы режиссерлiк шешiмдер
Бiздiн талдау нысанымыздагы пьеса мен эдеби сценарий жэне фильм финалдарынын арасындагы айырмашылык автор ойынын тYрлiлiгiнен емес, керсiнше, Yш тYрлi шешiмнiн де негiзгi идеяга кызмет етiп т^ргандыгын автордын шыгарма кiлтiн табудагы шеберлiлiгiмен байланыста карастырганымыз д^рыс. Пьесада тау басындагы Татьяна мен Балуанды жартаска тыгылып Yш кYн бойы андыган Михаил балуаннын эрекет мен достыкка адал ниетш багалап «Шокан Уэлиханов сиякты ^лы адам шыккан елдiн азаматтары жауыз бола коймас деп ойлаушы едiм, сол Yмiтiмнiн акталганына куандым. Б^л манайдын эрбiр шокысына шейiн Шокан енбектерiнде Yлкен сезiммен жырланган. Бiз ^лы адамнын туган жерiнде т^рмыз, Татьяна!» [13; 269] деп, Балуан Шолак пен казак халкына рахметш айтады. Балуан да «Онда, мен саган разымын. Шын доска менщ елiмнiн к¥шагы эркашан ашык» [13; 269] деп, Михаил мен Татьянаны шыгарып салады. Сонгы сахнада Балуан Шолак Татьянанын шырша бугагына шш кеткен орамалын алып, ^зак шскеп т^рып: «Кеше гана Татьянаны кинауга арналган орамал едiн, бYгiн кимас затыма айналыпсын! Кош, жаны пэк, перште кыз! Сендерден жана ^рпак есер. Олар менiн елiмдi кадiрлейтiн ^рпак болар. Кош!» [13, 270], - деп, ак орамалды тазалык пен пэктiктiн символындай ^стаган куй кала бередi.
Автор казак пен орыс халкынан тарайтын жас урпактын сездерiн шын басында айткызу аркылы аскак идеяны темендетпей, тау бшгшен карайтын шындыктын баламасындай керсетедi. Спектакль сонында керермен де дэл осы сахнасында ерекше тебiренiспен кол согып, автор ойы
мен Балуанды шыркау бшкке шарыктатып ала женеледь Ал сценарийде автор мYЛДем баска шешiмдерге барады. Ягни, Долгоносов пен оныц эйелi Елизавета, адьютант Никифор бастаган топ Балуан мен Татьянаныц коштасып жаткан сахнасында тау тебесше кетерiлiп, окига желiсiн ары карай жалгастырып алып кетедi. Татьянаныц аман-есецщгше Ke3i жеткен экесi дереу уэдесш eзгертiп, Балуанды устап алып кетуге буйрык береди Ал тау басында болган Yш кYннiц iшiнде казактарга деген кезкарасы езгерген Татьяна мен Михаил Балуанга араша тYсiп, Долгоносовтыц буйрыгына карсы шыгады. Балуанды босатпаса таудан езш тастаймын деген кызыныц талабына Долгоносов амалсыздан кeндiгедi. Сценарийдеп будан кешнп некелерiн кидыру Yшiн Балуан Шолак пен Татьянаныц кеуескемен меш^ке карай бара жаткан сахнасында Никифор, Сыздык болыс жэне Кэрiмдер ацдып турып оларга ок атады. Ол октыц бiрi Балуанныц иыгына тисе, екiншi ок Татьянаныц жYрек тусына тиедi. Будан кейiнгi соцгы эпизодтарда солдаттар Сыздык болыс пен Кэрiмдi абактыга айдап бара жатады. Екеуiнiц де колдары арттарына кайырып байланган. Троицкий, Долгоносов, Никифор олардыц соцдарынан карап тур. Олардыц жYЗдерiнде курган жоспарларыныц ойдагыдай шыкканына штей разы кейiптерi байкалады. Автор тарапынан осындай кYтпеген шешiмiн тапкан окига финалы керерменш бей-жай калдырмасы анык. Балкаштай жары жэне Fалиядай CYЙiктiсi бола тура Балуан Шолактыц таудан темен тYсе сала орыс кызы Татьянамен мешiтке неке кидыру Yшiн кетiп бара жаткан сахнасы сал-серте, ер азаматка тэн тосын кимыл кeрсетуi деп багаланганымен, кeрерменiн еюудай пiкiрде калдыруы анык. Дегенмен, екеушщ диалогтарына зер салсак:
«Балуан. - Бул ойынныц акыры немен бтер екен, Татьяна!
Татьяна. - Бул - сенщ амандыгыцды ойлаган ойын, Бал-ван!
Балуан. - Ал, молдага некемiздi кидырып болган соц кайда барамыз?
Татьяна. - Сен ym^, мен Омбыга кетемiн.
Балуан. - Сонан соц?
Татьяна. - Сонан соц не болушы едь Сен менщ сез жYзiндегi кYЙеуiм боласыц да, эйелiц Балкаштыц касында ойнап-^лш жYре бересщ» [14; 58 кер].
Сценарийдеп эзшмен берiлетiн осы бiр эпизодта Татьянаныц Балуанды экесi Долгоносовтыц баскарып отырган эмiршiл жYЙесiнен коргау максатында эдейi iстеген эрекетi екенш жэне достык пен сыйластыкка уласкан карым-катынасыныц нышанын керуге болады. Автор осы кершю аркылы шыц басында айтылган «Шын доска менiц елiмнiц кушагы эркашан ашык» дейтiн Балуанныц сезш еске тYсiредi.
Сценарий соцындагы екi финал: тау басындагы Балуан мен Татьяна, Михаилдардыц коштасу сахнасы жэне екеуше теменге тYCкендегi ок атылатын, Кэрiм мен Сыздык болыстыц усталатын сахналары буган дейiн шиелешсш келген сюжеттiк желiлердiц шарыктау шегш тYЙiндеп, фильмнiц идеясын терендете тYсер едi. Егер де фильм сценарийде жазылгандай Yлгiмен тYсiрiлген болса, онда сценарийдiц ен бойындагы жогарыда айткан сюжетпк желiлер аягына шейiн жетш, эр кейiпкердiц автор керсеткендей тулгалык бейнелерiнiц ашылуын жэне максатты эрекеттершщ аякталуын камтамасыз етер едi.
Фильмде Балуан мен Татьяна, Михаил арасында ербитш сценарийдеп узак-сонар диалогтардыц кепшшп кыскартылып, кыска-кыска репликалармен берiлiп етедь Михаилдыц дэл осы сахнада Балуан мен Татьяналар жагына eткенiмен, эдеби сценарийде «Сендерден жаца урпак есер. Олар менщ елiмдi кадiрлейтiн урпак болар» деп айтылатын мацызды диалог мYЛдем тYсiп калган. Сондыктан да сценарийдеп тау басында аякталуга тшс бiрiнiшi финал фильмде аяксыз калдырылып, кeрермендi келесi сахнага карай жетелейдь
Будан кейiнгi кeрiнiс бiрден Балуан Шолактыц ата-анасы мен туыс-тугандарын абактыдан босатып жаткан кезiнде Долгоносов пен Сыздык болыс бастаган топтыц табан астында оларды устауга келген сахнасымен жалгасады. Дэл осы жерде ею топ арасындагы бетпе-бет келген кактыгыс шарыктау шегiне жетiп, бiрден шешiмiн де тауып Yлгередi. Долгоносов кызы Татьянамен кауышкан соц, дереу адьютанты Никифорге Балуан Шолак пен Акылбайды атуга буйрык бередi. Сол сэтте Акылбай оныц колхатын кeрсетiп ала жYгiргенде Балуан «Акылбай, буларга кагаз не, зац не?» деп, кекесшмен тiл катады. Сыздык болыс бастаган топ пен поштабай СYтемгенге шешн Долгоносовтыц сeзiнен тайкып шыга келгенш кeрiп, Балуандар жагына шыгады. Михаил да уезд бастыгына бассыздыкка жол бермеуiн, Кайракты ауылыныц кирап-тоналган жазыксыз жандардыц eмiрiн ез кeзiмен кeргенiн айтып, араша тYседi. Дегенмен,
Kaзaщ Yлmmъщ щыздap neдaгогuкaлъщунuвepcumemiнiц Хaбapшыcы № 3(83), 2020
Долгоносов eкiншi peT «Ат!» дeгeн бyйpык бepгeндe Hикифоp да кapyдыц шYpiппeciн басып калады. Ок Балуанды коpFaмaк боп жанталаскан Татьянаныц кeyдe тусына тдадь Mиxaил да осы caттi пайдаланып дepey Hикифоpды атып салады. Дал осы ^pimcTe жоFapыдa Тpоицкийдiц айткан «кaзaктapды кaзaктapдыц eзiнe жумсау œpe^» дeп, айдап салатын ceзi кepiciншe оpын алып, кeзкapacтapы тоFыcпaFaн оpыcтapдыц бip-бipiнe ок атып, eз apeкeттepiнiц к¥pбaнынa aйнaлFaнын кepeмiз.
Осы caxнaдa peжиccep кepepмeннiц алдында Cыздык болыс пeн CYтeмгeндi дe актап алады. Жаца кeзкapacтaFы жас ypпaктыц жapшыcы болады дeгeн ТaтьянaFa ок типзу apкылы басты идeяFa киянат жасалмады ма дeгeн дe ой кeлeдi. Эдeби cцeнapий мeн фильмдeгi осы 6íp шeшiм жайлы peжиccep H.CaдыFyлов былай дeйдi: «Фильмнiц тYЙiнiн ашык кaлдыpFым кeлiп eдi. Татьянаны eлтipy тiптeн ойымызда болFaн жок. Татьяна - Tipi кaлFaн адам. Казак eлi
тypaлы, казактыц болмысы тypaлы жaзбaлap жaзFaн. Cол ceбeптi дe, соцын баскаша аяктасам дeгeн ойым жYзeгe аспады» [10]. Фильмдe жapaлaнFaн Татьянаныц eлгeн, eлмeгeнi дe ашык бepiлмeгeн. Тeк aкeciнiц колында талыксып бapa жаткан Татьяна Балуан Шолакты кepceтiп «Экe, олapFa тщстешЬ» дeйдi. Будан кeйiнгi cоцFы мизaнcцeнaдa Балуан Долгоносовка кapaп: «Жeтep! Бiзгe eзгeнiц зацыныц кaжeтi жок. Бiз eз YЙiмiздeмiз. Ата-бабамыздыц жepiн eшкaшaн eшкiмгe бepмeймiз! Keйiн мeнiц ypпaFым да Typa осыны айтады!» дeгeн ceзiнeн кeйiн Долгоносов cолдaттapFa кapyлapын тYcipyiнe бyйpык бepeдi. Татьяна да Балуаша кapaп «Ceн жаксы адамсыц!» дeйдi. Miнe, осы 6íp эпизодта cцeнapий aвтоpы мeн peжиccepдiц фильмдe кeтepгeн басты идeялapы тоFыcып, Балуан Шолактыц азаттык жолындaFы кYpeciнiц жeцicпeн aяктaлFaнын кepeмiз.
KYреcкер Бaлуaн Шолaк; бейнеciн aшудaFы квркемдiк шешiмдер
Фильм aвтоpлapыныц о бacтaFы Балуан Шолакты э^андауда оныц сал-cepi, акын, композит нeмece балуан peтiндeгi 6íp басына жeтep кaдip-кacиeттepiнiц бapiн кepceтyдi максат тутпай, соныц бapiн улт мYДдeci жолындaFы азаматтык бeйнeciнe жинактап, кYpecкep Балуан Шолак eтiп кepceтyi - шыFapмa кiлтiнiц caттi табысы дep eдiк. Осы ойымызды Д.Иcaбeковтiц пьecaдa да, aдeби cцeнapийдe дe жазып кepceткeн жaнe фильмдe дe caктaлFaн мацызды диaлогтapы дaлeлдeй тYceдi. Бул тypaлы aвтоp: ««Еypопa шикi eT жeп, дамбалсыз жYpгeндe, бiздe «^yparn» импepияcы болFaн» дeyдiц eзi батыфдыц Faнa ceзi eмec. Бiз оcымeн мактанамыз. Тapиxымызды айта отыpып, боЙFa куат, оЙFa pyx жинаймыз. Эткeнiцдi бiлмeй aлFa жылжу мYмiн eмec. Эткeндi бiлy кepeк. Елдi CYЮ кepeк. Пац Ата: - «ApFын, Haймaн, Кыпшактыц кaтындapы ep тумай eз тyFaн ба? КaйдaFы 6íp кipмeгe бapлык сый-сыяпатты бepiп койып, калай жep басып жYpciндep» дeгeндe Балуан Шолак: - «Meн оpыc бaлyaнымeн кYpecкeндe Yйciн нeмece Kepeй болып eмec, Казак болып кYpecтiм» дeйдi. Пaтpиоттык ceзiм дeгeн осы. Тapиxкa баска кыpынaн кapaп, казакка кымбат дYниeлepдi кайта жазу ^pe^» [12], - дeйдi. Эдeби cцeнapий мeн фильмдe тapиxи туындыа тан пaтpиоттык pyxтaFы eл мeн жep, улттык мYДдe тypacындa aйтылFaн осы сынды тушымды ой-тyжыpымдap мeн диaлогтep жeтepлiк.
Ел аузында ацыз болып caктaлFaн тapиxи тyлFa Балуан Шолактыц бeйнeciн экpaндa тipiлтyдe сол pольгe лайыкты aктep тандай бiлy дe - фильмнiц eмipшeц ДYниeгe айналуыныц жapтылaй кeпiлi. Осы оpaйдa Meмлeкeттiк M.Эyeзов aтындaFы aкaдeмиялык тeaтpыныц caxнacындa жYpiп жаткан «ЖayжYpeк» cпeктaклiндe Балуан Шолактыц бeйнeciн сомдап жYpгeн Еpкeбyлaн Дaйыpовты фильмгe бeкiтy peжиccepдiц оцай CYpлey iздeyi дeп айта алмаймыз. Ол тypaлы peжиccep: «Эpинe, Балуан Шолактыц peлiнe eл apacынaн тауып, кapaпaйым aдaмдapды да шaкыpyFa болap eдi. Бipaк бiзгe поpтpeттiк бeйнe кepeк болды. Ол жaFынaн ^лген^ Еpкeбyлaн Дaйыpовтыц бeйнeci кeптiц кeцiлiнeн шыатынына ceндiк. Балуанныц бeйнeci дeгeндe, кeпшiлiк тау тyлFaлы, алып дeнeлi, ipi адамды eлecтeтeдi Fой. ^л Yшiн aктepгe 15 кeлi салмак коcyFa Typa кeлдi. Aктepлiк шeбepлiк дeцгeйi тypFыcынaн кeлceк, Дaйыpов ceкiлдi шeбep ойнайтын aктep кeп eмec. MYмкiн бap да шыFap, дeгeнмeн ЕpкeбyлaнFa Балуан Шолактыц peлi тацсык eмec. БyFaн дeйiн TeaTp caxнacындa койылFaн «ЖayжYpeктe» балуан peлiн ойнап, кepepмeнгe жаксы таныс болып кaлFaн. Cондыктaн оFaн кeйiпкepдiц ауылы алыс eмec» [10], - дeйдi. Осы оpaйдa aктep Е.Дaйыpов TeaTp caxнacындa Балуан Шолак бeйнeciн бipнeшe жылдан бepi сомдап жYpгeндiктeн
оныц бар болмысын бойына ищрш, iштей рухани турFыдан дайын болFан сэтiнде экрандаFы бейнесiн жасауы режиссердiц де кездеген максатка жетуiне ез Yлесiн коскандай.
Фильмде Балуан Шолактыц жан жолдасы Акылбайдыц бейнесiн сомдауFа МедFат 0мiрэлиевтi тацдауы режиссердiц актер тацдаудаFы тYЙсiгi мен талFамыныц алдамаганын керсеткендей. Актер шеберлтнщ аркасында Акылбай фильмдегi шоктыиы биiк, Балуан Шолакпен тецесе алатындай бейнеге кетерiлген. Фильмде булардан езге Александр Багрянцев, Альбина Шардарова, Сафуан Шаймерденов, СаFадiлдэ Yсiпэлиев, Айзада Сатыбалдиева, Болат Эбдiлманов сынды т.б. актерлш курамныц сэттi шыккан бейнелерiн керуге болады.
ТYЙiн
Жаксы сценарий - емiршец, жаксы фильмнiц дYниеге келушщ кепiлi. Осы орайда Кецес киносыныц кернектi екiлi, режиссер М.Ромм «Шыиарманыц идеялык жэне керкемдiк шешiмiн аныктайтын эрi оныц сэттi-сэтсiз шыFуына кетлдш беретiн де - сценарий» [15;56], - деп жазFанындай кино тарихындаFы кернектi туындылардыц бэрi де талантты жазылFан сценарийлердiц негiзiнде тYсiрiлгендiгiн керсетедь
Макаламызда кинодраматург пен режиссер тYсiрген фильмнiц керкемдiк-идеялык сипатын ашып, жетюзудеп ецбектерiн сарапка салдык. Пьеса мен сценарийде керсетiлген автордыц ойы мен керкемдш шешiмдерiнiц кино тiлiне ауысу барысындаFы сараптауларымызды корытындылай келе, темендепдей 0Й-тYЙiндеулерге кол жеткiздiк:
- Эдеби сценарийдщ фильмге айналу Yдерiсiнде Балкаш пен FалияFа катысты сюжеттiк желшердщ кыскаркытылып кетуi нэтижесiнде Кэрiм бейнесшщ мYЛдем тYсiп калып, сонымен катар эйелдер бейнес толыкканды ашылмай калды;
- Режиссерлiк сценарий жэне фильмнщ экранFа шыккан нускасында режиссер тарапынан эдеби сценарийдегкэпизодтар мен диалогтер едэуiр кыскартылFан;
- Эдеби сценарий мен фильмдеп негiзгi окиFаFа катысты енпзшген толыктырулар жэне езгерiстер керкем туындыныц композициялык курылымы мен идеялык--керкемдш децгейiне нуксан келтiрмей, эмоциялык жэне эстетикалык бояуын каныктыра тYCкен.
«Бешмделу ендiрiсте езi Yшiн еркiндiктiц бiр тYрiн кажет етедi, бiрак ол мэтiнге Yстемдiк етудi бiлдiрмейдi. Осылайша, ол карапайым сыни дискурстарFа Fана емес, сонымен бiрге тиiстi бешмделуге де карсы. ШыFармашылыкка бейiмделу, бiр жаFынан, романныц «Рухына» берiлгендiктi, яFни, романныц баяндалуына, сондай-ак оныц маFынасыныц баска тэсiлдерiне бейiмделуi - мэтiндi «галактикалык маFынаFа» айналдырып, жацашылдык пен мYмкiндiктердiц де кецеюiне алып келедi жэне бiр уакытта бейiмделудi бiлдiредi», [16; 60] - дейдi керкем шыгеарманы бейiмдеу туралы макаласында Линдиве Дави. Сценарист пен режиссер арасында мэтiнге, тYпнускаFа байланысты сыни дискурстыц болуы зацды. Екеуi де бiр-бiрiнiц жумыстарын жокка шыFармаса да, эр енер тYрiнiц езiндiк ерекшелiгiне сай керкемдеуш тэсiлдерi мен тiлi барын жоFарыда айтып еттiк. Мэтiндiк мазмунныц бейнелiк мазмунFа бейiмделуi процесiндегi утымды шешiмдер жацаша элемнiц, жаца туындыныц сэтп тууына алып келедi.
Корыта келе, фильмнщ сэтп не сэтшз шыFуы кинодраматург пен режиссердiц мэтшмен жумыс барысындаFы кезкарастарыныц YЙлесiмдiлiгi мен ортак шешiмдерiнiц нэтижесiнде Fана емiршец туынды дYниеге келмек.
¥лттык каhармандарымыздыц экрандаFы керкем бейнесiн карастыру фильм авторларыныц шыFармашылыFына, олардыц шешiмдерiне кай турFыдан калай келудi талап етедь Аристотельдiц оны былайша жштеп етедк «Софокл адамдардыц калай болуы керектшн бейнелесе, Еврипид адамдарды сол калпында алады» [17,129] дейдi. Сондыктан да эстетикалык практикада керсеткеншдей автор жеке шы^армашылы^ына немесе уакыт жаFдайына байланысты кешпкерге эр турFыдан келуi мYмкiн. ¥лттык каhарманымыз Балуан Шолактыц экрандаFы бейнесiнiц керкемдiк шешiмi де осындай кезкарастар тецiрегiнде кецiнен талкыланды. Мухтар Эуезов «Эдебиет жэне кино» деген баяндамасында кино енерi жайлы: «Кино - внергмгздг врге алып кетудщ б1рден-б1р жолы, улттыц эдебиет1м1здщ тел туындыларынан нэр ала отырып, ез халцымыздыц эдет-гурпын, салт-дэстYрлерiнiц гасырлар цойнауынан бYгiнгi кунге жеткен тарихын пайдалана отырып, ез республикамыздыц бYгiнгi емiрiн сипаттау, тек сипаттап цана цоймай, ез киномыздыц улттыц сипатын сацтай бту, сол дэрежеде оны элемдiк
киношыгармалар Yлгiлерiнiц децгешне жетюзуге тшстз.» [18, 321] деген екен. ¥лы жазушыньщ бул niKipi мэш мен магынасын 6YriHri танда да жойган жок. Керюшше, улттык салт-сана мен дэстYрден бiрте-бiрте алыстап, ултсызданып бара жаткан каз1рп кездегi кинотуындылар Yшiн Yлкен ескертпе болары анык.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Ушаков Д.Н. (1940) Толковый словарь. 4-й том.
2. Chowdhury T., Muhuri, S., Chakraborty. S., Chakraborty, S. (2019) Analysis of Adapted Films and Stories Based on Social Network. IEEE Transactions on Computational Social Systems. P. 1-12.
3. Метц К. (2013) Воображаемое означающее. Психоанализ и кино. Санкт-Петербург.
4. Ногербек Б. (2008) Экранно-фольклорные традиции в казахском игровом кино. А.
5. Сиранов К. (1966) Киноискусство Советского Казахстана. Алма-Ата.
6. Балаш Б. (1968) Кино. Становление и сущность нового искусства. М.
7. Рахманкызы Н. (2018) Эшм Тарази - кинодраматург. «Тулпардын iзi»: сценарийден фильмге дешн. Алматы.
8. Назарбаев Н.Э. (2017) Болашакка багдар: рухани жангыру. Акорда. 12 сэуiр.
9. Исабеков Д. (2015) Зорлап пьеса жаздыруга бола ма? «Егемен Казакстан» газетi. 16 б.
10. Бектас Г. (2019) «Балуан Шолак», берерi мол-ак! «NUR Media». 12 сэуiр. https://nurmedia.kz/ru/news/203-baluan-shola-berer-mol-a.html
11. Муканов С. (1988) Алтын аймак. А. 115-139 б.
12. Султан М. Ruh.kz. (2018) «Балуан Шолак» фильмшщ жабык кeрсетiлiмi eттi. Kazgazeta.kz. 14 Желтоксан. http://kazgazeta.kz/?p=77613
13. Исабеков Д. (2012) Жеп томдык шыгармалар жинагы. 7 том. Алматы.
14. Д. Исабековтiн жеке коры. (2016) «Балуан Шолак» фильмшщ эдеби сценарий.
15. Ромм М. (1982) Избранные произведения в трех томах. Том 3. М. (Мэтшде Н.Мукышеванын аудармасы колданылды)
16. Dovey L. (2002) Towards an Art of Adaptation: Film and the New Criticism-as-Creation. Iowa Journal of Cultural Studies. Vol. 2. Issue 1. P. 51-61.
17. Аристотель (1957) Поэтика. М. - 129 б.
18. Эуезов М. (2011) Кинодраматургия. Энциклопедия. А. - 321 б.
Художественно-идейное значение мысли автора при экранизации литературного произведения
на примере фильма «Балуан Шолак»
А.Б. Ахмет, Б.Б. Нoгербек Казахская национальная академия искусств им. Т.К.Жургенова, Алматы, Казахстан
akmonshak 23@mail.ru
История мировой кинематографии и история казахского кино развивались в тесном контакте с литературой. Сегодня несмотря на то что, киноискусство динамично развивается, до сих пор не утратила актуальности проблема научного изучения связей между литературой и кино. В данной статье авторы проводят комплексный анализ нескольких вариантов киносценария полнометражного игрового фильма "Балуан Шолак", а также повести «Балуан Шолак» Сабита Муканова и пьесы Дулата Исабекова «Жаужурек», по мотивам которого был экранизирован фильм. Авторами анализируется экранизация и ее виды, в том числе значимые экранизированные фильмы в становлении казахского кино, выделяя специфику литературы, кино и театра, которые являются объектом данного исследования. Авторы проводят анализ роли литературного сценария в раскрытии художественно-идейной сущности фильма «Балуан Шолак», раскрытия языка кино и художественного образа, режиссерских решений.
Ключевые слова: Балуан Шолак, сценарий, киноадаптация, фильм, герой, казахское кино, пьеса, повесть.
Artistic and ideological significance of the author's thought in the film adaptation of a literary work
on the example of the film «Baluan Sholak»
A.B. Аkhmet, B.B. Nogerbek T.K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan, akmonshak 23@mail.ru
The history of world cinema and the history of Kazakh cinema developed in close contact with literature. Today, despite the fact that cinema is developing dynamically, the problem of scientific study of the links between literature and cinema has not lost its relevance. In this article, the authors provide a comprehensive analysis of several versions of the screenplay of the full-length feature film "Baluan Sholak", as well as the story "Baluan Sholak" by Sabit Mukanov and the play "Zhauzhurek" by Dulat Isabekov based on which the film was adapted. The authors analyze the film adaptation and its types, including significant films in the formation of Kazakh cinema, highlighting the specifics of literature, cinema and theater, which are the object of this study. The authors analyze the role of the literary script in the disclosure of the artistic and ideological essence of the film "Baluan Sholak", the disclosure of the language of cinema and artistic image, and director's decisions.
Keywords: Baluan Sholak, screenplay, film adaptation, film, hero, Kazakh cinema, play, story.
PegarnHara 26.03.2020 tyctl
