CC BY
15FTAXP 18.67.45
ЦАЗАЦСТАННЬЩ ЗАМАНАУИ К0РКЕМ КИНОСЫНЬЩ ДРАМА ЖАНРЫНДАГЫ
ТАБИГАТТЬЩ Р0Л1
Е. С. Кабдрашидов, А.А. Машурова Т. К. ЖYргенов атындагы Казак ^лтты^ енер академиясы, Алматы, Казахстан
Kaznai9600@gmail.com
Макалада Кдзакстаннын заманауи керкем киносынын драма жанрындагы табигаттын peni карастырылды. 2005-2019 жылдар аралыгында драма жанрында эр тYpлi багытта тYсipiлген фильмдеpдегi табигаттын драматургияльщ максатты колданылуы казак мифологемалары мен олардын мэнi т^ргысынан талданды. Табигатты максатты жэне максатсыз пайдаланулар арасында салыстырмалы анализ жасалды. Эpбip табигат элементiнiн фильмдерде аткаратын peлi мен маныздылыгы аныкталды. Элеуметпк, тарихи, биографиялык, шытырман окигалы жэне т.б. драмалык шыгармалардагы табигаттын эр тYpлi магынада колданылуы онын максатын аныктайды.
Туйт свздер: драма, мифологема, жанр, драматургия, символизм, табигат.
Казахстан енервдеп драма мен табигат - кинода немесе театр сахнасында да бiр-бiрiнен ажырамайтын ^гымдар. Драмалыщ шыгарманыц барынша салма^ты, мэнерлi болуы Yшiн о^иганыц табигатта орын алуы немесе табигат элементтерiн пайдалану тэж1рибеде жиi ^олданылады. Драмадагы табигаттыц орнын тал^ыламас б^рын драма жанрына аныщтама берiп алуымыз керек.
Драма - XVIII гасырда пайда болып, драматургиялыщ даму процесiне сэйкес трагедияныц орнына алмастырган эдеби (драмалыщ), сахналыщ, кинематографиялыщ жанр. Драмада адамдар арасындагы ^арым-^атынас, олардыц ^андай да бiр эрекеттершщ нэтижесiнде туындаган ^а^тыгысты сипаттайды. Ягни, б^л жанр адамдар децгешндеп дYниелердi ^арастырады. Трагедия жанрындагы кепшшк шыгармаларга тэн Кдаайдыц тiкелей ^атысуы немесе сенiмнен туындайтын тYсiндiрмесi жо^ тылсым дYниелер драмада болмайды. О^иганы баяндаудыц диалогтыщ формасы драманыц ерекшелш болып табылады.
«Драма - драматургиялыщ шыгарманыц жанры. Кешпкердщ ^ате эрекеттерi езшщ немесе езге адамныц елiмiне экеп согып жа^ын адамдарына ^мытылмас азап шекпредЬ> [1; 179]. Драматург Шахимарден К¥сайыновтыц драма жанрына берген аныщтамасы драма тек адамдар децгешнде орын алады деген бiздiц т^жырымымыздыц дэлелi бола алады.
XIX - XX гасырларда драма трегадия мен комедияны ыгыстырып, драматургия саласында Yстемдiк ете бастады.Жанрдыц м^ндай кYшке ие болуыныц себебiн «Драма мен драматургия жайында» атты о^у ^ралында И. Чистюхин: «... трагедиялыщ, комедиялыщ, мелодрамалыщ сэттердi бiрiктiре алуында. Драма эртYрлi жанрлардыц синтезi, ягни драматургиялыщ полифония болып табылады», - деп жазган [2; 116].
Б^л т^жырыммен толыщтай келiсемiз. Себебi, трагедия немесе комедия жанрыныц езi емес элементтершщ драма бойынан табылуы логикага сэйкес келетш дYние. Драмада кездесетiн комедия элементтерше юмор, ирония т.б. жат^ызуга болады. Ал, б^л жагдайдагы трагедияныц басты элементi -мотивация болып табылады. Б^л туралы Ш. Кдоайынов: «Драмага характерлердiц барлыщ тYрi ^олайлы. Драманы жасау Yшiн трагедиялыщ архетиптердi пайдалану кезшде олардыц эрекетiнiц мотивация децгешн тылсым идеядан идеяга темендету жеткшкп. Мысалы, Кекалгыш архетипiмен ж^мыс ютеу кезiнде кек алу тылсым идеясын эдiл жазалау идеясымен алмастыра салса болды. Нэтижесiнде драма жанрындагы шыгарма пайда болады», деп жазган [3; 37].
Жогарыда айтылган драма жанрыныц аныщтамалары тек театр емес XIX гасырдыц соцында пайда болган кино енерше де сэйкес келедi. К^рп уа^ытта драма - кино енершщ кец тараган жанрларыныц бiрi.
БYгiнде кино ^лтты^ сананы, мэдениеттi жеткiзушi ^^рал болып табылады. Б^л орайда кинематография жас енер бола т^ра, ^лттыщ дYниенi тасымалдаушы, жалгастырушы ре^нде ертегi, эн, эпостардан ^алыс ^алмайды.
Драма жанрында кинотуынды тYсiру кезiнде оныц шшде табигатты немесе оныц элементтерiн белгш бiр децгейде пайдалану бiрiншi кезекте драматургтщ артынша режиссердщ табигат туралы кврiнiстерiнен туындайды. Ол авторлардыц ез вмiрiмен (балалы; ша;пен, басынан еткен о;игамен) байланысты болуы мYмкiн немесе на;ты ^лт пен оныц мэдениетше ;атысты мифологемалардан туындайды. М. Акрамовтыц пiкiрiнше: «Фильм жасаушылардыц эр;айсысы белгш бiр ^лтты; мэдениетке, оныц субмэдениетше жатады. Жэне белгiлi бiр элеуметпк жагдайларда, взiндiк ландшафт™; Yйлесiмi, колористикасы, табиги ;^былыстардыц ыргагы бар географиялы; елдi-мекенде вседЬ> [4; 11].
Бiз жогарыда драма жанрыныц театр сахнасына да кинога да орта; жанр екенш айтып вттiк. Ендiгi кезекте драма жанрындагы табигаттыц осы ею внерде кврiнiс табуыныц ерекшелiгiн аны;тауымыз керек. Театр сахнасындагы табигат сценографиялы; т^ргыда декорация элементтерiмен гана квршю табады. Бiра;, соцгы кездерi экранныц квмегiмен квптеген шешiмдер жасауга мYмкiндiктер пайда болды. Осы т^ргыда табигатты кврсетуде техникалы; т^ргыда киноныц мYмкiншiлiктерi квп екенiн бай;аймыз. Ш. Кдоайынов: «Киноныц мацызды ерекшелiгi табигатты сюжеттщ дербес кейiпкерi ретiнде ;олдану болып табылады».
Егер театр сахнасында орман, таулар, апат кYштерi не бас;а да табигат ^былыстары кейiпкерлер ойыны ар;ылы кврiнсе, кинодагы табигат дербес жэне оныц эрекеттерi адам не адамга тецелген кейiпкерлер тарапынан жасалатын свзбен жеткiзген немесе бас;а да тYсiнiктемелердi ;ажет етпейдi. М^нда взен, Тау, Орман сия;ты мифологемалар ерекше рвлге ие», деп жазады [5; 42].
Казахстан киносында соцгы он бес жыл квлемiнде драма жанрында тYсiрiлген фильмдер аз емес. Б^л багытта ж^мыс iстеп жYP деп Э. Байгазин, Э. Ержанов, Е. Н^рм^хамбетов, Е. Т^рсынов, А. Эм1рк^лов, б. Калымбетов, С. Бодров, С. Кдоманбеков, А. Сатаев, Р. Эбдiрашев, Б. Елубаев, Ж. Исабаева, Н. Садыг^лов, А. Касымбек, Д. Жолжа;сынов сынды режиссерларды айта аламыз. Аталган режиссерлардыц туындыларында табигат пен оныц элеменп^ кездеседi. Табигат дегенде бiрден ойымызга келетiнi ауыл, тау, взен-квл, орман-тогай екенi аны;.
Э. Ержановтыц «Иелер» («Хозяева», сцен. авт. Э. Ержанов, 2014) жэне «Элемнщ нэзш нем^¥райлыгы» («Ласковое безразличие мира», сцен. авт. Э. Ержанов, Р. Миннебоо, 2018) фильмдервдеп о;игалар ауыл типтес елвд мекендерде орын алады. Когамда болып жат;ан эдiлетсiздiктiц бэрi сол ортага гана тэн сия;ты эсер береди Режиссер кврсеткен ауыл бiр квзге парадоксалды болып кврiнгенiмен белгш бiр децгейде оган сенуге болады. Себебi, о;игалар элеуметтiк кврiнiске жауап береди Б^л т^ргыда Е. Н^рм^хамбетовтщ «Жацга; тал» («Ореховое дерево», сцен. Авт. Е. Н^рм^хамбетов, Е. РYCтембеков, 2016) фильмiндегi ауыл ;абылдауымызга ыцгайлы жэне ирониялы; квз;араспен кврсетiлген. Дегенмен, б^л фильмдегi ауыл о;ига втетш орын болса да еш;андай рвлге ие емес. Ягни, драматуригиялы; ма;саты жо;.
«Жацга; тал» фильмi елiмiздiц оцтYCтiк айма;тарында всетiн жацга; агашына ;атысты наным-сенiм негiзiне ^¥рылган. Агаш отыргызылган YЙдiц адамы о дYниеге аттанады деген наным агаштыц вцделмеген йод сынды токсиндердi бвлш шыгаруымен байланысты болган. Фильмде барлыгы керiсiнше, ауласында жацга; агашы бар отбасында нэресте дYниеге келедi. Авторлар жалпы пiкiрдi жо;;а шыгарды. Агаш тек алып ;ана поймай емiрдi бере де алады. «Ол - жаратушы ;^рса;, ¥лы-ана. Ягни, агаш ^ргашы эйел кейпiне ие болады» [6; 506]. Фильм идеясыныц негiзi ретiнде агаштыц ма;сатты тYPде ;олданылганын кврiп отырмыз. Т^рмыстыц кврiнiсi ре^нде де жацга; агашы фильмде мацызды рвл ат;арады.
Агаш «Иелер» мен «Элемнщ нэзш нем;^райлыгы» фильмдерiнде де кездеседь М^нда «Иелер» фильмiндегi Элия, «Элемнщ нэзш нем;^райлыгы» фильмiндегi Салтанат пен Куанды; агаштыц тYбiне келш жан тапсырады. Бiр ;ызыгы м^ныц бэрi саналы эрi ерiктi тYPде орын алады. Агаштыц ;олданылуы символикалы; мэнге ие болып взiндiк бiр порталдыц рвлiн ат;арады. Б^л туралы этнограф С. Конбыдай: «Екi есш немесе екi тесiк - ею дYниенiц, ягни б^ дуние мен о дуниенщ (аргы дYниенiц) арасын, пэни мен ба;иды жалгастырушы нысандар болып табылады», деп жазады [7; 68]. Символист режиссер Э. Ержановтыц ею фильмшде бiрдей ;айталанатын агаш тYбiндегi жан тапсыру жеке агаштыц да мифологемасымен байланысты. «Агаш - адам жаныныц т^лгалануы, оныц жаныныц са;талатын жерi» [6; 488]. Адам жаныныц т^лгалануы дегенiмiз - пршердщ алдында влген адамныц бейнесiнiц жа;сы не жаман кейiпте са;талуы. Б^л жалгыз агаш;а ;атысты квз;арастар. Ал, орман А. Сатаевтыц «Томирис» (сцен. авт. Э. Назарбаева, Т. Жа;сылы;ов, 2019) фильмвде бар. Томирис Харасппен бiрге халы; арасында «Каргыс ат;ан жер» деп есептелетiн орманды бой жеткенше паналауга мэжбYP болады. М^ндагы орман «болмайды», «жаман болады» деген тыйымдардыц аргы жагында жат;ан дуниенщ бейнесi жэне ;органныц символы ре^нде ;олданылган. Орманды ;орган ретiнде ма;сатты пайдалану Н.
276
Садыг^ловтьщ «Балуан Шолак» (сцен. авт. Д. Исабеков, 2019) фильмвде кездесед1 Балуан Шолактыц эскерден тыгылып орманды пана кылуы корган символикасы болып табылады.
Б. Елубаевтыц «Оазис» (сцен. авт. С. Елубай, 2018) фильмшде эулие агаш колданылган. Эулие агаш фильмдi козгаушы идея т^ргысынан Караганда бiр-бiрiне карама-карсы кешпкерлердщ болмысын жеткiзушi к¥рал болып табылады. Ягни, агаштан ешкандай мэн кермейтш Русланныц оны ертеп жiбергенi мен «эулие агашты» киелi деп есептеп, тылсым дYние ретiнде карайтын Мэмбетке мiнездеме беруде аса мацызды рел аткарды. Демек, драматургиялык к¥рылымдык тiзбекте агаштыц аткаратын релi бар. Ягни, драматургиялык максатты бола алады. Б^л т^ргыда агаштыц «эулие» болуына да тYсiнiктемелер бар. Сюжетке сэйкес агаштыц тYбiне Энес эулие жерленген. «Эулие» косымшасы да агашка осы себепт кешкен. С. Кондыбай: «...галамдык агаш - аса таяк, сондай-ак киелi - эулие зиратыныц жанында жерге кадалган баган тYрiнде кершедЬ», - деп жазады [9; 107]. блген адамныц жаны агаш аркылы кекке кетерiлiп не жерге тYсе алады деп есептелген. Б^л фильмдегi агашка катысты дYниелер «эулие агашка» келш конактайтын карга мен оныц релi хакында бiршама кYрделене тYседi. Кинотанушы Э. Жанболат: «...оазистеп екеудiц iсiн агаш басында отырган кэрi карганыц бастан-аяк бакылап отыруы едi. Тэцiрдiц елшiсi саналатын данышпан к¥с бiздiц емiрiмiздi сырттан бакылап отырган бабалар рухы iспеттi елестейдЬ», - дейдi [10]. Б^л пшр тек осы фильм жайында гана жазылган болса, оныц жалпы мэш туралы с^рактар туындайды. С. Кондыбай аныктаган агашка катысты мифологиялык дэйектер катарында мынадай тYсiнiктеме бар: «Агаш тYбiнде не басында элдебiр тылсым касиетке ие пенде отырады» [6; 503]. Б^л т^ста С. Кондыбайдыц пенде деп жазганы Э. Жанболаттыц пiкiрiмен сабактастыкка тYседi де карга метафоралык т^ргыда пенде (адам) кейтне енедi. Ендi карганыц езiндiк мэнше келсек, мифологияда, ертегiлерде, сенiмде карга эртYрлi символикалык мэнге ие. Солардыц арасынан фильмде колдану максатына сэйкес келетш бiрден-бiр аныктамада: «...жогаргы дуниенщ, жасампаз тэцiрдiц елшiсi де, о дуниенщ эмiршiсiнiц кYзетшiсi де болып суреттеледЬ» делiнген [6; 183]. Демек, карга Энес эулиенщ рухы немесе оныц ^зетшю ретiнде символикалык мэнге ие болады. Карганы драматургиялык максатты колдануга жаткызуымызга болады. Б. Елубаветыц «Оазис» жэне «Бала гашык» фильмдервдеп окигалар к¥мды далада етедi. К¥мды даланыц колданылуы кос кинотуындыныц сценарий авторы С. Елубайдыц емiрiмен тыгыз байланысты дYние. Дегенмен де, кейiпкерлердi еркениеттен окшаулау максатында пайдаланылган. Егер сюжетпк к¥рылымда к¥мды даланыц аткаратын релi ете мацызды болып, окига ететiн орын баска да ¥ксас ортага алмастырылмайтындай мэнге ие болса, ол жагдайда к¥мды даланы драматургиялык максатты деуiмiзге болатын едi.
Эулие агаш Е. Т¥рсыновтыц «Шал» (сцен. авт. Е. Т¥рсынов, 2012) фильмшде Yлкен мэнге ие нысан ретвде колданылады. Жолынан адаскан кария бiрiншi рет эулие агашка келiп одан багдар алып, калай жYPу керектшн тYсiнедi. Екiншi мэрте келгенде эулие агашыныц символикалык мэнi езгерiп, шарасыздык пен Yмiтсiздiктiц белгiсiне айналады. Б¥л т¥ста агаштыц максатты релi бар жэне эулие агаш культ мен оныц мэнше деген езге кезкарас бар. Оган шYберек байлау немесе тYбiне конып, сыйыну жэне т.б. сешмдерден туатын эулие агаштыц д¥рыс жолды н¥скаушы функциясына деген сценаристщ езiндiк ойын керiп отырмыз. Кария эулие агашка алгаш рет жолыкканда жол таптым деп куанганымен, екiншi жYЗдесу б¥л нэрсенi жокка шыгарып отыр. Демек, драматург саналы эрi максатты тYPде ез ойын окига желюше енгiзiп отыр. Эулие агашты жол контекшнде пайдалану Р. Эбдiрашевтыц «Казак хандыгы. Алмас кылыш» (сцен. авт. С. Елубай, Т. Жаксылыков, 2017) фильмiнде колданылган. Жахан-бике мен Касымныц сапарга аттанар алдында эулие агашка шYберек байлауы жолдыц ашык болуына жасалатын ырымдармен байланысты. Сценарий авторы С.Елубай «Оазис» жэне «Казак хандыгы. Алмас кылыш» фильмдершде эулие агашты пайдаланганын керiп отырмыз. Бiрак, колдану максаты мен контекс эртYрлi. А. Сатаевтыц «Анага апарар жол» фильмшдеп жалгыз агаш та белгш бiр децгейдi жол контексше сэйкес келедi. Негiзгi идея бас кешпкердщ кайтып оралуына к¥рылгандыктан 1лиясты алып кеткен жолдыц жиегiндегi агаш - оныц келушщ символы. Анасыныц кYн сайын сол жалгыз агаштыц тYбiнде отырып ¥лын кYтуi, 1лиястыц келуiне орай агаштыц жайкалуы сынды метафоралык ДYниелер символиклык мэндi салмактырак етудi.
«Иелер» фильмiндегi Элияныц елiмiнiц бiр себебi болган дэрi-дэрмектердiц бтп калуы, несер жауынмен катарлас келедь Су - апат кYштерiнiц бiрi. Жауын - судыц ж^рнагы. Алда болатын елiмmц алгышарттары деп жауынды карастыруымызга толыктай негiз бар. «Ауа райыныц нашарлап кетуi (дауыл, кар, жацбыр, т.б.) - табигаттыц елу^ елiлер дYниесiнiц эмiршiсiнiц жер бетше келуi болса, накты мысалда, ерен, дэлiрек айтканда, сынактан етушi неофит, символикалык турде "еледГ' немесе "елш-•пршедГ'...» [7; 123]. Ауа райыныц б¥зылуы, кYн кYркiреуi С. Бодровтыц «Моцгол» (сцен. авт. А. Алиев, С. Бодров, 2007) фильмiнде де бар. ТемYжiннiц (Шыцгыс хан) Тенгриге сыйынуын жэне шайкас кезiнде
277
kyh KYpKipen, аспанды ;ара TYHeK бас;анын KepeMÍ3. Бул ;убылыстан ;оры;;ан Темужшнщ ;арсыластары ;ашып, жещлуге мэжбYP болады. «Шал» фильмшдеп ;аннен-;апершз уа;ытты жайма-шуа; KYHMeH бейнелесе, Yрей мен алацга толы кез, ягни ;ариянын адас;анын, табигат;а ;арсы KYpeciH туманмен жэне ;ыспен кYрделендiрген. Айтар ойымыз, ауа райыньщ ;алыпты жагдайдан кYрт e3repyi (бузылуы) о;ыс о;иганын немесе ;ор;ыныш пен eлiмшн алгышарттарын бiдцiретiн символ бола алады. Тагы 6ip судын журнагы - езен. Э. Байгазиннщ «Эзен» («Река», сцен. авт. Э. Байгазин, 2018) фильмiнде езен символикалы; мэнге ие болган eзiндiк 6ip кейiпкер ретiнде ;арастырылган. Ол кейiпкерлердi езгертуге, ойландыруга, олардын армандарын орындауга ;ау;арлы. Эзен eлiмнiц де eмiрдщ де символикасы ретiнде кeрсетiлген. Суга батып кеттi деп ойлаган адамнын eлмей, ;айта келyi осынын дэлель «Андрей Тарковскийдщ "Солярис" фильмiндегi мухит сия;ты, ол тек кейiпкерлердi гана емес, сонымен ;атар бiздi де, кeрермендердi де ;ызы;тырады, шабыттандырады, гипноздайды. Фильмнщ екiншi жартысында eзен ;арангы ;уат кeзiне айналады, ;ор;ытады, аландатады жэне душпанга айналады» [8]. Элiмнiн себепшiсi су болатын тагы бiр кинотуынды жас режиссер Айжан Касымбектщ «Су» (сцен. авт. А. Касымбек, 2017) фильма Кыздын са;инасын iздеймiн деп суга батып кетyi а;талган дYние. Кейбiр халы;тарда су патшасы, су перiсi деген тYсiнiктер бар. Ал бiздiн елде - албасты деген аталымдар кездеседi. Албасты: «Каза; жэне кeптеген тYркi халы;тарынын мифологиясында кездесетiн - сумен байланысы бар зулым жын» [9; 65]. Ж. Исабаева «Эзектен тепкен» («Отвергнутые», сцен. авт. Ж. Исабаева, В. Немченко, 2018) фильмшде eзендi ма;сатты тYрде пайдаланган. Карындасын отбасына ;абылдамай, урып-со;;анынын жазасы ретiнде агасы Кайрат eзенде ажал ;ушады. Режиссер бас кешпкердщ eзенге агып eлyi мYмкiн деген гарерменнщ ойларымен ойнап, бiрнеше рет жалган эпизодтарды пайдаланды. Бiра;, сонында eзенде eлген Кайрат болды. Бул уш фильмде пайдаланылган eзен немесе су драматургиялы; тургыда ма;сатты турде ;олданылган деп айта аламыз.
Эзен С. Курманбековтщ «Оралман» (сцен. авт. Н. Санжар, 2017) фильмiнде Ауганстаннан Каза;станга келе жат;ан отбасынын eзенде ;айы;пен жYзiп бара жат;аны ^шудщ, ;оныс аударудын символы ретiнде ;арастырылады. С. Конбыдай: «Мифтiк агын судын басты ;ызметi - '^зеннен eтy", бул eткел, кeпiр, ;айы; ар;ылы, не бас;а да жолмен жузеге асырылады», деп жазады [6; 451]. Эзеннщ фильмде ат;аратын ;ызметiне ;арап онын мифтiк аны;тамаларга сэйкес келетшш бай;аймыз.
Сумен тыгыз байланыстагы тагы бiр табигаттын элементi сар;ырама Е. Турсыновтын «Жат» (сцен. авт. Е. Турсынов, 2015) жэне А. Сатаевтщ «Томирис» фильмдерiнде кездеседi. «Жаттагы» 1лиястын сар;ырама астында жуынуы, eткенiмен ;оштасуынын символикасы. Ал Томиристiн орман rnÍH^ri сар;ырамага келiп, онын суын шш жанына дамыл табуы меншiктi дуниес екенiн кeрсетедi. Бул жерде ол eзiмен-eзi гана бола алады. Томириске патшалы; экесiнен ;алган. Онын кYЙеyi де, улы да eлдi. Меншш осы сар;ырама гана. Бул фильмдердеп табигат жалпы драматургиялы; ;урылымда рeлге ие болмаса да кейiпкердiн сезiмдерi мен элемiн жеткiзyде утымды ;урал ретiнде ;олданылды. «Кунанбай» (реж. Д. Жолжа;сынов, сцен. авт. Д. Жолжа;сынов, Т. Эсем;улов, 2015) фильмiнде унпр iшiндегi суга Кунанбайдын шомылганы ^рсе^-лген. Бул эпизодты шаригат заны бойынша Кодар мен келiнiне Yкiм шыгарган кейiнгi тазалану деп тYсiнемiз. Эйткеш су - бiрiншi кезекте тазалы;тын символы. Абайдын анасы ¥лжаннын узатылып келе жат;ан кезiнде туны; галмен ;атар жасалган метафора да жана тускен келiннiн тазалыгын бiлдiредi.
«Жат» фильмшщ о;игасынын басым кeпшiлiгi тауда eтедi. 1лиястын адамдар арасынан алша;тап тауды eз элемi ретiнде ;абылдауы драматургиялы; негiзде жасалган. Мундагы идея жер ана мен табигат эр;ашанда пана болатынында. Отызыншы жылдардагы ашты; кезiнде де табигат бiраз адамдардын кун кeрyiне септiгiн тигiзген. Тау - онын мекеш, кYнкeрiс газ^ элемi. Бул туралы Ш. Кусайынов: «Егер авторга шыгарманын кейiпкерлерiнiн жогары кушпен байланысын атап кeрсетy ;ажет болса, онда тауды атап eтy немесе iс-эрекеттi тауга кeшiрy жеткшкп аны; белгi болып табылады», - деп жазган [5; 29]. Б. Калымбетовтщ «Талан» (сцен. авт. F. Насыров, Б. Калымбетов, 2018) фильмшдеп тауды пайдалану контекс «Жат» фильмше у;сас. Бул жерде де басты о;ига eтетiн орын - тау, кейiпкерлердi о;шаулайтын, Керiм сия;ты бeлек элем адамдарынын болмысын беретiн символикалы; мэнге ие орта болып табылады. «Оралман» фильмшщ экспозициясында кейiпкерлердiн eмiр CYрiп жат;ан жерi таулардын ортасы кeрсетiледi. Мундагы таулар асуда болып жат;ан атыстар туралы айтылганда ;аушт^ олардын ;оныс аударуына деген кедерпш бiлдiредi. Таулар арасында YЙлердiн жш орналасуы, жолдардын тарлыгы кенiстiктiн де тарлыгын сипаттайды. Бул тургыда Каза;станнын кен даласымен eзiндiк бiр контраст жасалган. Фильмге ар;ау болган идея да атажур;а ;айтып оралуга ;урылган. Туган жер - туган табигатты мензейдь А. Эмiр;уловтын «Yнсiздiкте» («В безмолвии», сцен. авт. А. Байгожина, Д. Досыбиев, 2018) фильмiнде тау бас кешпкердщ балалы; шагымен байланысты естелштер ар;ылы сyреттеледi. Негiзгi идея табигат пен ;алалы; дYниенiн контрасына ;урылган.
278
Естелштер - ¥лттык апокалипсистщ хроникасы iспеттес. Дэл к^рп сэтте езiн шынайы деп сезшбейтш кейiпкер кез-келген децгейде адамзат жогалткан дYниенiц ауыртпалыгын кетерiп келе жаткандай. М¥ндагы тау естелiктер аркылы керiнсе де оныц драматургиялык аткаратын кызмет бар. Эткен мен казiргiнi уакыт, орын, тYсiнiк контексiнде салыстыру Yшiн колданылып отыр.
«Шал» фильмшде табигат пен адам кYресi идеясын iске асырушы негiзгi кYш каскырлар. Каскыр - белгiлi бiр децгейде табигат белт. Мифологемада каскыр бейнеск «...эскери жасактыц немесе согыс к¥дайыныц жэне тайпаныц ата-бабаларыныц культiмен байланысты» [9, 112 б.]. «Балуан Шолак» фильмшде кездесетш каскыр кейiпкердi таныстыруда, оныц кiрiспе окигасын (предистория) баяндауда колданылды. Кiрiспе окига драматургиялык к¥рылым тiзбегiнде шартты тYPде экспозицияныц алдында т¥р. Балуан Шолактыц калай шолак болганына тYсiнiктеме бередi. Б¥л т¥ста каскырдыц ешкандай да магынасы немесе мифологемалык мэнi жок. Бiрак, сонда да максаты бар. Табигат элементтерш олардыц болмысына терец бойламай-ак та пайдаланудыц Yлгiсi осы. «Балуан Шолак» фильмшдеп каскыр кейiпкердi таныстыру Yшiн пайдаланган косымша к¥рал гана.
«Томирис» фильмiндегi дала с¥лулыгын, мэнiн, максатын жогалтып алган. Дала каншалыкты Yлкен, кец кейiпте керсетiлсе, соншалыкты ол адам, уй, жануарлар сынды нысандармен толтырылуы керек. «Даланыц керкем жэне метофизикалык ерекшелiгi бар - ол шагын топтарга катысты болганда езшщ кинематографиялыгын жогалтады. Адамдар ак кагаздагы кара нуктелер секiлдi дала масштабында езiнiц к¥ндылыгы мен мацыздылыгын жогалтады. Такыр жердщ т¥рактылыгы мен немк¥райлыгымен салыстырганда окиганыц мацыздылыгы жогалады. Жэне б¥л контраст Томирис т¥лгасыныц мацыздылыгы мен оныц трагедиясын катты темендетедЬ» [11]. Б¥л т¥ста «Казак хандыгы. Алмас кылыш» фильмшде кершс тапкан дала езiнiц масштабы, эпикалыгы, рел^ нысандардыц кептiгiмен бiршама алда т¥р.
От табигат нысаны ретiнде «Шал» фильмшде кершю табады. Карияныц езш жэне койларын каскырлардан от шецбердщ iшiнде коргауы максатты пайдаланылган. Адамзат жанына жакын дуние от пэле-жаладан, кесапаттан сактайды деген сенiмдер де бар. Б¥л т¥ста да от корганныц мiндетiн аткарып, сактаушыныц символы болып т¥р.
Е. Т¥рсыновтыц «Шыракшы» (сцен. авт. Е. Т¥рсынов, 2018) фильмшде табигат пен оныц элементтерi аса мацызды релге ие емес. Окига ететш орынныц ауыл болганы бас кейiпкер мен оган деген назардыц келецкесiнде калды. Фильмде баса назар аударуга болатын табигат элемент жауын гана. Тарзан атаныц (Ергазы) жауын астында киiмiн жуганы фильмнщ драмасын арттыру Yшiн гана кызмет етедi. вйткенi, логикалык т¥ргыдан караганда таулы елкедегi езендерде, шагын суларда болмаса ауылда да киiм жууга болады. Сол себептi, б¥л фильмдеп табигат пен оныц элементтерiн пайдалану максатсыз болып табылады.
Корытындылайтын болсак, Казакстанныц заманауи керкем киносыныц драма жанрындагы табигат кептеген фильмдерде кадрдыц эдемiлiгi Yшiн жасалган магынасыз панорамалык жэне т.б. эдiстермен тYсiрiлген эпизодтарга толы екенiн байкадык. Бiздiц пiкiрiмiзше фильмдерде табигат пен оныц тау, су, агаш, дала, от сынды элементтерi жэне жануарлар драматургиялык т¥ргыда саналы турде, белгiлi бiр максатпен колданылуы тиiс. Жэне табигат элементтершщ мэнi мен магынасын тYсiну ушш элемдiк немесе казак мифологемаларына жулну керек. Соцгы он бес жыл iшiнде драма жанрында тYсiрiлген фильмдердеп табигатты колдану тарихи, элеуметтiк багыттагы фильмдерде басым екенi байкалады. Б¥л жагдайда да кейбiр тарихи драмалык фильмдерде табигаттыц релi елеусiз калып, жеткiлiктi децгейде мэн берiлмеген.
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Кусаинов Ш. (2018) Написать пьесу и киносценарий. Алматы. - 246 с.
2. Чистюхин И. (2002) О драме и драматургии.еВоок, 2002. - 279 с.
3. Кусайынов Ш. (2008) Эдеби жэне драмалык шеберлшке баулу. Алматы. - 48 б.
4. Акрамов М. (2019) Роль кино в продвижении национальных ценностей и имиджа государства // Science, Research, Development #13. Technics and Technology/Халыкаралык гылыми-тэж1рибел1к конференция материалдары, Берлин. - 204 с.
5. Кусаинов Ш. (2003) Драматическое мастерство. Алматы. - 46 с.
6. Кондыбай С. (2008) Аргыказак; мифологиясы. 4-штап. Алматы: Арыс. - 536 б.
7. Кондыбай С. (2008) Аргыказак мифологиясы. 2-кгап. - Алматы: Арыс, 2008 - 544 б.
8. Фильм недели: «Река». URL: https ://vlast.kz/filmy/30531 -film-nedeli-reka. html
9. Кондыбай С. (2008) Казахская мифология. Краткий словарь. Эстетика ландшафтов Мангистау. Перспективы для развития туризма (монография). Алматы: Арыс. - 472 б.
10. «Оазис» фильмi немесе киелi жазбаньщ сыры. URL: https ://www .oner. kz/cinema/view/8434
11. Фильм недели: «Томирис». URL: https://vlast.kz/filmy/35437-film-nedeli-tomiris.html
Роль природы в жанре драма современного художественного кино Казахстана
Е. С. Кабдрашидов, А. А. Машурова
Казахская национальная академия искусств им. Т. К. Жургенова, Алматы, Казахстан
Kaznai9600@gmail.com
В статье рассматривается роль природы в жанре драма современного игрового кино Казахстана. Авторы дают анализ целенаправленного использования природы с точки зрения казахских мифологем и их сущности в фильмах, снятых в период с 2005 по 2019 годы в разных направлениях в жанре драма. Приводится сравнительный анализ между целевым и нецелевым использованием природы. Определется роль и значимость каждого элемента природы в фильмах. Использование природы в различных значениях: социальном, историческом, биографическом, приключенческом и др. - определяет цель драматического произведения.
Ключевые слова: драма, мифологема, жанр, драматургия, символизм, природа.
Role of nature in the drama genre of the modern cinema of Kazakhstan
E. S. Abdrashitov, A. A. Mashurova T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan Kaznai9600@gmail.com
The role of nature in the drama genre of modern feature films of Kazakhstan is considered in the article. The purposeful dramaturgical use of nature from the point of view of Kazakh mythologies and their essence in films shot in the period from 2005 to 2019 in different directions in the drama genre was analyzed. A comparative analysis is made between the intended and non-intended use of nature. We have defined the role and significance of each element of nature in movies. The use of nature in various meanings such as: social, historical, biographical, adventure, etc. dramatic works, defines its purpose.
Keywords: drama, mythologeme, genre, dramaturgy, symbolism, nature.
PegarnHara 27.11.2019 TYCTi.
