Научная статья на тему 'КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТРОПТАР ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ'

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТРОПТАР ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
10
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
әДЕБИ ТіЛ / МЕТАФОРА / ТРОП ТүРЛЕРі

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Қайыпбаева А.

В данной статье рассматриваются тропы в художественных произведениях. Им сделан лингвостилистический анализ.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТРОПТАР ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ»

4. Статистическая информация [Электронный ресурс] / Режим доступа: http: //index .minobr.com.ua- 29.04.2015г.

Кайыпбаева А. тля жэне эдебиет теориясы кафедрасыныц do^Hmi ф.г.к.

А. Байтурсынов атындагы КМУ Казахстан, Костанай цаяасы КЭРКЕМ ШЫГАРМАЛАРДАГЫ ТРОПТАР ЖЭНЕ ЦОЛДАНЫС

ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Аннотация: В данной статье рассматриваются тропы в художественных произведениях. Им сделан лингвостилистический анализ.

Ключевые слова: Эдеби тш, метафора, троп тYрлерi.

Эдеби тiлдi ажарлау аз, к¥былту керек. Эдеби тшдщ эсемдт гана емес, эсерлшп Yшiн де орасан кажет тэсш — к^былту, яки троп (грекше tгороs — иiн, иiрiм) — сeздердi тура магынасында емес, б^рма магынасында колдану, шындыкты бейнелеп, кейде тшт перделеп таныту ойды eзгертiп, ке йде тiптi ещн айналдырып айту. Б^л ретте эдеби ажарлау оны

к^былтудыц алгашкы кезецi — ец карапайым тYрi деуге болар едi[1, 95]. Б^л жeнiнде Европаныц бiрнеше галымдарыныц пшрлерше токталсак, Г.Н.Поспелов троптYрлерiне «метонимия, синекдоха, метафора, тецеу, эпитет, ирония, символ, , аллегория, перифраз, кешптеулердЬ) жаткызады, Л.И.Тимофеев «тецеу, эпитет, метонимия, метафора, гипербола, литота, аллегория, оксюморон, прозопопея, антономасия, синекдоха, иронияларды»жаткызады, Л.В.Чернец «метафора, метонимия, эпитет, тецеу, синекдоха, перифраз, символ, аллегория, ирония, , кешптеу, оксюморондарды»жаткызады, ал Х.Н.Садыков «тецеу, эпитет, метафора, метонимия, кешптеу, синекдоха, гипербола, литота,

аллегорияларды»жащызган [2, 63]. Ал казак тш бшмшщ сез к^былтуын зерттеген К.Ж^малиев, Р.Сыздыкова, ЗДабдолов, З.Ахметов, С.Негимов т.б.кептеген галымдарымыздыц ецбектерiнде де троп тYрлерi жeнiнде эртYрлi шюрлер бар. Задында, суреткер колындагы сез суретшi колындагы бояу секiлдi, шнш тауып мыц к^былтуга болады. Сондыктан жогарыда аталган жэне баска галымдардыц пiкiрлерiн жокка шыгарудан аулакпыз. ^былган сез эсерлiлiк Yстiне адам баласыныц танымын байытпак;бiр сез бiр-ак нэрсеш танытса, оны тYрлендiре к^былту аркылы тiршiлiктiц сан алуан сырын тануга болады. Демек, троптыц ец басты мэнi таным тарапында жатыр. 0мiрде максатсыз ешбiр эрекет жок. М^ны бiлген жагдайда ажарлау секiлдi к¥былту да суреткердiц идеялык максатына, эстетикалык м^ратына кызмет ететiн тэсiл екенш тэптiштеп жату артык. ^былтудыц (троптыц) тYрлерi кеп. Эдеби тiлдегi ец басты к^былтулардыц бiрi —ауыстыру, яки м е т а ф о р а (грекше меtарhога - кeшiру) — сез мэнш eцдендiре eзгертiп айту,

суреттелш отырган затты не к¥ былысты ажарландыра тYсу Yшiн оларды ездерше ^ксас езге затка не к¥былыска балау; сeйтiп, суреттелiп отырган заттын не к^былыстын, магынасын Yстеу, мазм^нын терецдетiп, эсерш кYшейту.

Кыр тесшде мeлдiр айдын — а; сынап, Жиегiнде жасыл кiрпiк — жас к¥рак(Э. Сэрсенбаев.) Эйнегi — кYн, шатыры — аспан, Кен дала... Тeсi — толкы^ан егiн. Кeлдерi кекке кYмiстер шашкан, Казахстан — Республикам менщ!(Д. Эбiлев.) Б^л мысалдардагы ауыстырулар (а; сынап, жасыл юртк) ;^1рдагы айдын кел мен бала к¥ракка айрыкша с^лу сымбат бтрген. Келесi мысалдагы метафоралар ап-ашык эшрелеумен ^штастырылып, жер мен кектен, 'кYн мен келден т^таскан асынкы бейне жасаган да, акыннын туган республикага деген махаббаттына, мактаныш сезiмiне езгеше ажар берген.Жогарыда бiз бiр сездщ ретiнде ауыстырудын ^лгайган, кYPделi тYрi болатынын атап eткенбiз. КYPделi метафора жасаудагы максат та — сeздi к^былту аркылы ^ымды терендету; ой образын Yстемелей, eсiре келе оньщ эсерiн кYшейту.

Орысым — тагдырласым, Эмiрде жан сырласым, Окуда элштешм; Энерде эрiптесiм.(М. Элiмбаев.) Казак акыны орыстын eзiмен тагдырлас екенiн атаумен тынбай эрi нагыз сырлас, эрi элiптес, эрi эрiптес екенiн Yстемелеп айтып, Yлкен достыктын сыр-сипатын кещрек, ^загырак толгайды. Б^л арада бiр шумак елен тYгелдей ауыстыруга—кYPделi метафорага айналып кеткен.1964 жылдын жазында Алматынын, кYншыFысындаFы тау Yстiнде кез жасындай мeлдiреп жататын атакты с^лу - Есiк кeлi кас пен кeздiн арасында жок болды. Осы окиFаFа К.Ша^ытбаев мынадай эдемi елен жазды: КYЙдiрген хан мен казынды, ЖоFалды алтын балдаFым, ^ндеген талай патшалар Салып ем кезш лаFылдан, ¥рлаттым гауhар тэжiмдi! Капа боп жанды кармадым! Кай жактан табам, бэтшаFар? Какты екен кандай каFынFан? КYл-талкан болды шар айнам "Есж" деп жазFан бар 1нжуден едi жиегi, танбам, —

С^ктаетан едi-ау талай жан! Кeрдiндер кайсы ой-кырдан? Эзегiм от боп кYЙедi. Перi боп ^шты FашыFым, Дертше дэт кып тeзбедiм

Арылдым алтын алкамнан Есiгiм— есiл асылым, Жак^тпен Yзiп, ойдырFан. ТYCкендей аFып кeздерiм'..(К. ШанFытбаев.) Осы eлендегi окы^ан адамнын жан-жYрегiн ж^лкып-ж^лкып калатын ^ш пен эсер, акын сэттi iздеп тапкан с^лу метафораларда жатыр. Эр шумак Есжтщ eзi емес, эр тYрлi балауын баптайды да жоктайды: патшалар кие алмаFан гауhар тэж бен лаFыл кез алтын балдактан, жиегi iнжу шар айна мен

жакугтан Yзiп ойдырFан алтын алкадан айырылу, шынында да, адамнын iшi кYЙгендей окиFа. Осынын бэрiн акын шздщ ойынызFа YЛFаЙFан метафоралар аркылы ^ялата келiп, ен сонында "Естм— есш асылым, тYCкендей аFып кeздерiм", — деп зар илегенде шз де амалсыз аh ^ра жаздайсыз...

Ендi мына шыFармаFа токталайык:. Мэселен, Горькийдщ атакты "Дауылпаз туралы жырында" кэдiмгi жай Fана жаратылыс к^былыстарына тура тiрi кiсiнiн мiнезi, кылыFы, эрекетi берiле — жансыз таб^ат жандандырыла суреттеледi: канатымен толкынды жанап, ендi бiрде октай зымырап б^лтка енiп, санк-санк еткен Дауылпаздын кимылы ештене емес-ау, тiптi "к^с даусынан б^лттар шаттык Yнiн еститшш... б^лттар темен сусып, тенiзге конактайтынын, эн салатынын" кайтерсiн? Ал мынаFан токталсак: "Эуе дауылы толкындар тобын балуан к¥шаFына кысып алып, айбарлы ашумен жартаска лактырады, тау т:^алы аскар толкындарды шандай шашып, тозандай тоздырады". Кыскасы, б^л шыFармада жансыз таб^ат к^былысы кэдiмгi тiрi юсшщ кылыFымен ауыстырыла суреттелген. К^былтудын (троптын) м^ндай тYрi—к е й i п т е у (грекше ргоsорорёiа, орысша олицетворение).Абайдын Лермонтовтан аударFан "Теректiн сыйы" деген елещндеп бейнелеу тэсiлi — тYп-тYгел кейiптеу: асау теректiн долдануы, буыркануы, б^йра толкыннын айдаhардай бYктелуi, Кавказдан азан-казан, у-шу аркырап шыFа бере калын кайратын бойына жасырып, бет кYле момынси калуы — бэрi де езен емес, адам мшезше ^ксайды. Ендi бiрде Терек Каспиге келш

— АптыFып асау шщ келдi, аксакал' Тау, таска, адамзатка салып жанжал. Дем алайын деп келдiм, аш койнынды, Сэлем-саукат экелдiм, кош кeрiп ал, —

деп айны-катешз адамша саудырап сейлеп т^рса, картан Каспий, калFЫFан калпы, анау экелген "б:ры мен маралFа, адамнан тартып алFан кеп малFа, ер-токымы, атымен, каруымен тугкындап экелген ер шеркеске"...— бiрiне риза болмай ма, кiм бiлсiн, "eзiн де ашпайды, тiл де катпайды. Амалы к^рыган Терек акырында:

Азыркандын, бшемш, аксакал шал, Тентегiннiн сeзiне к¥лаFын, сал. Казак-орыс катыны бiр с^луды Экелiп ем, кайтейiн, оны-даFы ал! —

деп баFанадан берi кимай т^ан аяулы асылын ^сыютанда Fана: Кэрi Каспий кара кек кезш ашты, Жылы жYзбен Терекке амандасты...

Каспидiн, Абайша айтканда, "жыбыр каFып, козFалып, сылк-сылк кYЛген" шайтан шалдын одан арFы кылыFы мен кимылы да — аумаFан адамнын мiнезi мен эрекетi— керемет кешптеу.

Кейiптеу—казiргi эдеби туындыларымызды да к¥былта, к¥лпырта колданылып келе жаткан эдемi тэсiл:

Балкытып гувд демiне, Кызганшак кыс келдi де, СYЙдi жаз эбден берше: Сiлтедi суык канжарын. Экетпек едi ^затып, Жас жiгiт кыршын eлдi де, Эзiнiц. жылы жерше..., Калдырып кеттi жан жарын.(Э. Тэжiбаев.) Жолшы казак — сол казак Ж^лкылайды етектен Кете бердi тепецдеп, К¥лагына сарнайды; Сол казакты жел мазак Кейде алдынан жетектеп, Ете берсем екен деп; Кейде артынан калмайды. (X. Ергалиев.) Алдьщгы шумакта Э.Тэжiбаев эдеттеп кыс пен жазга эдеттен тыс мiнез бен эрекет берш, жансызга жан сала суреттеу аркылы ойды биiк философияга кeтерiп экеткен болса, кешнп шумакта Х.Ергалиев Бетпактын, беймаза желiн к¥дды тiрi юсщей к^былтып, оган кызык-кызык кылыктар жасату аркылы eзi суреттеп отырган шындыкка тагы бiр тын шырай бередг

Кейiптеу—ертегiлер мен аныз энгiмелерде жиi колданылатын тэсiл. Ал мысал eлендердегi к^былту, кeбiне, п е р н е л е у, яки а л л е г о р и я (грекше а1^опа —пернелеп айту) тYрiнде келедг М^нда эшешн ^тым кал-пында т^рган дерексiз нэрселер кэдiмгiдей кeзге ^ршер деректi нэрсеге ауыстырылады [3, 75]. Айталык, кулык, зорлык, кастык, секiлдi жалпылама ^гымдарды дэл осы калпында тYсiнуге болганмен, кeзбен кeру киын. Осыларды С.Дeнентаев eзiнiн "Ауырган арыстан" деген аллегориялы eленiнде колга ^статкандай деректi нэрселерге кeшiредi: ан патшасы Арыстан ауыра калган екен, ан, атаулы тYгел жиылып кeнiл с^рап барганда, iшiнде ТYлкi ку жок боп шыгады да, оны кара ^щл Каскыр зорлыкшыл Арыстанга кастандыкпен хабарлап кояды. Кейiн ТYлкi келгенде, эрине, Арыстан ашуланады. Б^л сырды тYсiне калган ку ТYлкi аяк астынан айла тауып, Арыстан сек!вд eзiнiн, де "ауырып" калганын, одан эйтеуiр Каскырдьщ арткы аягынын шщрш киып жеп, эрен "жазылганын" айтады, Арыстан ашуды койып, eктемдiгiне кeшедi де, дереу Каскырды шакыртып алып, сiнiрiн кияды... Б^л eленде кулык — ТYлкi, зорлык — Арыстан, кастык — Каскыр бейнелерiне кeшiрiлiп, пернеленiп кeрсетiлген.

Эдебиет тарихына карап отырсак, пернелеу аркылы дерексiздiк деректшкке кeшiрiлiп кана коймаган, кызык аллегориялык образдар жасалганын кeремiз. Мысалы, Данте жазган эйгiлi "Тэнршщ тэлкегiнде" арыстан, тагы мысык, каншык каскыр тэрiздi андар аркылы адамга тэн эр тYрлi к^штарлыктар пернеленiп кана коймайды, кэдiмгi кeркем образдар жасалады. Казактьщ ауыз эдебиетiндегi eтiрiк eлендерде бейнеленетш т^лгалар тYгелiмен — аллегориялык образдар.

Карап отырсак, осы Yзiндiлердегi к¥былтулар автор тiлiне де, кейiпкерлер сeзiне де эжептэуiр нэр берiп, ойнакы eн бiтiрiп, кэдiмгiдей к^былтып экеткенш байкаймыз. Ыгысын тауып, ынгайымен колданган жагдайда к¥былтудьщ баска тYрлерi де эдеби тiлдi осындай эп-эсем ажарлауы даусыз.

Эдебиеттер:

1. Э. Кайдар « Тш бiлiмiнiн eзектi мэселелерЬ» 1998 ж. « Гылым басапасы» . 302 бет

2. Мактым Шэбжантайкызы «Эдебиет теориясы - керкемсез Fылымынын айнасы» . Кекшетау 2002...186 бет

3. З. Кабдолов « Сез енерЬ> - Алматы: «Санат» , 2002 . - 360 бет

Кара-Сал К. Б. студент 5 курса ЗФО Маркова Г. И.

научный руководитель, старший преподаватель Тувинский государственный университет Российская Федерация, г. Кызыл АУДИТ И АНАЛИЗ ЗАРАБОТНОЙ ПЛАТЫ В ОРГАНИЗАЦИИ

Аудит - элемент рыночных отношений. Как и любой другой элемент рынка, он появляется на свет, как только у какой-либо группы участников рынка возникает потребность в нем, возникает спрос.

Развитие рынка привело к тому, что собственники организаций (акционеры, пайщики, учредители), а также инвесторы, кредиторы оказались не в состоянии сами убедиться в том, что все финансовые и хозяйственные операции интересующего их экономического субъекта, часто нелегкие и рискованные, соответствуют ли требованиям законов и правильно отражены в учете. Для этого надо специальное образование и опыт, требуется свобода доступа ко всем документам в организации, чего заинтересованные лица бывают обычно лишены.

Таким образом,

- с одной стороны необходимость уверенности заинтересованных пользователей бухгалтерской отчетности в ее достоверности (поскольку бухгалтерская отчетность используется для принятия ответственных решений),

- с другой стороны - отсутствие у заинтересованных пользователей специальных знаний и опыта, возможность необъективной информации со стороны руководства и бухгалтерии организации в конфликтных ситуациях, подверженность бухгалтерской отчетности искажениям вследствие действия неизбежных факторов (субъективность составителей, неоднозначность интерпретации нормативных актов и т. д.) привели, к возникновению института независимых высококвалифицированных специалистов-аудиторов, мнению которых по достоверности бухгалтерской отчетности организации заинтересованные пользователи могли бы доверять.

Чтобы сохранить конкурентоспособность на рынке в условиях жесткой конкуренции, руководству для принятия управленческих решений требуется достоверная информация о состоянии доходов и расходов предприятия. В

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.