CC BY
51
СРЕДСТВА ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОСТИ В СТИХОТВОРЕНИИ АБАЯ «О ЧЕМ, ДУША МОЯ, ТОМИШЬСЯ?»
И ФУНКЦИОНАЛЬНО-КОГНИТИВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПРИ ПЕРЕВОДЕ НА АНГЛИЙСКИЙ И НЕМЕЦКИЙ ЯЗЫКИ
© Алпысбаева А.Е.*
Жетысуский государственный университет им. И. Джансугурова, Республика Казахстан, г. Талдыкурган
Статья посвящена сравнительному анализу перевода средств художественной изобразительности на английский и немецкий языки использованных поэтом в стихотворений «О чем, душа моя, томишься?».
Были выявлены средства художественной изобразительности, которые при переводе изменили свою функционально-когнитивную роль и причины данных трансформаций.
Ключевые слова: художественный перевод, литературная компаративистика, функционально-когнитивные особенности, образ, метафора, сравнение.
Fалым, филология гылымыньщ докторы (1947), профессор (1950), Кд-закстанныщ ецбек ащрген тылым кайраткерi (1961), Казахстан Fh^m ака-демиясыныщ академигi, «Абайга дейiнгi казак поэзиясы жэне Абай поэзия-сыныщ тш» (А., 1948) ещбепнщ авторы Кажым Жумалиев «Абай елендерь нiц поэтик тiлдерiн ауыз эдебиетц езiнен бурынгы, ез кезщдеп тарихи эде-биет тiлдерiмен салыстыра зерттегенде, сейлемнiн жалпы курылысына, ма-тынасына катысы жок кездейсок сездердщ кездеспейтiнiн, эрбiр сез, эрбiр образдары сейлемдегi ойдыщ бiр керегiне жарап, айтайын деген пiкiрлерiне дайын байланыстылытын, сейлемде сез орындары ауыстырылса, олардыщ езi де белгiлi бiр защта суйенедй) деп жазады [1]. Демек Абай акын поэзия-сында кез келген ойды немесе кубылысты, эрекетп сипаттаута арналган кер-кемдiк бейнелеу куралдарыныщ езiндiк аткарып туртан кызметпк-таным-дык ерекшелiгi бар. Акын елендерше керемет эсемдiк пен ойлылык берш туратын осындай ерекше керкемдiк куралдардыщ бiрi - метафора. Метафора тэсЫмен жасалFан сурет: ек1 нэрсе катар койылып, бiр-бiрiне (силло-гизмдепдей батындырылмай) баланады, езара «сэуле туаредй), сол аркылы окырманныщ кез алдына Yшiншi нэрсенiн суретi жайылады. Байкал отыр-сак, образдылык дегеннiн езi эр сезге оныщ о бастаты заттылытын кайтып беретш секiлдi, сейтш, затты сездi накты суретке айналдыратын тэрiздi. Бул -
* Преподаватель, магистр кафедры Иностранных языков и переводческого дела.
Филологические науки
79
аса кызык процесс жэне П.В. Палиевский айткандай, дэлелдеуге келмейтiн, аныктаута кенбейтш аса киын процесс [2, б. 80].
Эстетикальщ эсерi зор осы куралдардын поэзияда колданылуы утымды болганымен аудармада бiраз киыншылыктар туындатады. Себебi акын ойы-нан туындаган суреттердi екiншi тллге дэл солай жетк1зу мумк1н емес. Осы ойды филология тылымынын докторы, профессор, Республика FA-н^хн академии Жацтара Дэдебаев «Эдеби компаративистика жэне керкем аударма» атты енбегiнде темендепдей айкындай тYседi: «Эйтсе де элем эдебиетлнщ бiлгiрлерiнiн енбектерiнде Абайдын акындык енерi мен азаматтык тултасы, адамгершшк устанымдары мен философиялык катидалары эрдайым ез денгейiнде лайыкты багалана бермейдк Онын бiрден-бiр себебi - Абай шы-тармаларын баска тiлдерге аударудын киындыгы. Абайдын елен сездегi кайталанбас енерiн, эр шытармасындагы тас булактын суындай бiренкей келiсiммен жараскан сулулыктын iшкi нуры мен сырткы жарыгын баска т1лде ез денгейiнде лайыкты беру киын. Аудармада акыннын шыгармала-рында философиялык категория денгейiнде пайымдалган жэне керкем ерш-ген мэндi ойлардын, мазмун мен магынынын терендшн жетк1зу де онай емес. Абай шыгармалары аудармаларынын керкемдак-эстетикалык эсерiн тупнус-канын керкемдак-эстетикалык эсерiне саймасай жетюзудщ жолы мен жоба-сын да ешюм керсете алмайды» [3, б. 42].
Мысалы, Абай атамыздын кещл-куй лирикасы бiздi нэзiк сыршылды-тымен, езi туралы айта отырып, котам, заман жайын танытатын ой-сезiм те-рендiгiмен баурап алады. Бул жырлык турге жататын лирика туындылардан акыннын езiмен езi ойласкандай, езiмен езi сырласкандай калпын, кенiл толганысын бiлдiретiн: «Не iздейсiн, кенiлiм, не iздейсщ?» атты еленi. влен жолдарында Абай акын ез ойын бiлдiру ушш бiр шумакта бiрден ек1 метафора келпредт Ятни, «eMip, dYHue - сшът жатцан су, ал кврген жаман-жацсы - у»
«вмiр, дуние дегенщ Атып жаткан су екен.
Жаксы, жаман - кергенщ,
Ойлап турсам, у екен...»
(Абай, I том, 145-бет)
Осы елен жолдарыньщ агылшын тiлiндегi аудармасынын авторы Ольга Шартц. Сепз шумактан туратын елен жолдарынын философиялык тушш берiлген сонты шумакты аудармашы атылшын тiлiне те-мендег1дей тэрж1малайды:
Life, after all, is like a wave It all too quickly ebbs away,
And good or bad it’s all the same,
It’s full of poison anyway [4, б. 48].
80
НАУКА И СОВРЕМЕННОСТЬ - 2016
Осы агылшын тшндеп тэрж1маньщ казак тшндеп жолма-жол аударма-сы темендегвдей болмак:
QMip, ацыр аягътда, толцын сияцты Бэрi вте тез кешн цайтады,
Жацсы болсын бул не жаман, 6api бiрдей,
Ол цай жагдай да уга толы.
Аудармашы б1ршш1 ой белшнде катар туртан «емр, дуниет» тек «ем1р» деп тэрж1малайды. Бул ек1 сездщ матынасы б1р-б1рше жакын болтанымен, оларды б1р утым деп карастырута болмайды. Акыннын тек «ем1р деген агып жаткан су» деп айтпауынын да езшдак мэш бар. Дэл осы еленде «ем1р, ду-ние» катар айтылып кана акыннын бар айткысы келгенш толык жетшзе ала-тындай. Абай тшнщ сезднтнде «дуние» сезшщ б1рнеше матынасын керсе-тедк 1. 0Mip, тiршiлiк, жалFан. Эсемпаз болма эрнеге, внерпаз болсан, аркалан. Сен де б1р иршш дуниеге Кетшн тап та бар калан! 2. Мал-мулш, байлык. С1зге тылым к1м берер, Жанбай жатып сенсещз?Дуние де езр мал да езр FылымFа кещл берсещз. 3. Жаратылыс, табиFат. Дуниенщ кершген йэм кершбеген сырын тугелдеп, ен болмаса денелеп бшмесе, адамдыктын орны болмайды. 4. Элем, ж^ан, жер ЖYзi. Fn^m окып бшгенше, Тыным, тыныштык таппатан. Дуниет кезш кергенше, Рахат 1здеп жагпатан [5, б. 168]. Абай акын шыгармашылытындаты дуние сез1нщ матыналык ер1с1 осындай. Осы еленд агылшын тшне тэрж1малатан таты б1р аудармашы Р.МакКейн «дуниеш» - байлык деп тэрж1малайды. Бул тэрж1ма жайлы эл1 толыктай ай-тылады. Енд О. Шартцтын аудармасына кайта оралып, курдел1 метафо-ранын тэрж1масына назар кояйык.
Аудармада «атып жаткан су» агылшын тшнде «like a wave» (толкын сиякты) деп бершедт Эрине, келюуге болады-ак. Б1рак толкын аркырап атып жаткан атын суда да, тунып туртан мухитта да болады емес пе? Ал, акыннын атын сута тенеушщ езшдк мэт бар: ем1рдщ уздшлз атып етш жа-туы, онын жылдамдыты мен кайтып оралмастыты. Агылшын тшндеп тэр-ж1манын жолма-жол аудармасына мэн берсещз, ем1р толкын сиякты кешн кайтады дейдр демек мухиттын кешн шепнген толкыны айналып кеп кайта сокпай ма? вм1р ше, етш кеткен ем1рдщ кайтып оралуы мумшн бе? Аркырап атып жаткан судаты толкындар б1р1н-б1р1 кайталауы мумкш бе? Мше Абай акын тенеген атын су тэр1зд1 жэне аудармада бершген толкын тэр1зд1 ем1рдщ айырмашылыты осында. Айырашылык тек матыналык кырынан емес, керкемдш бейнелеу куралдарынын аткарып туртан функциясынан да байкалады: казак тшнде метафора функциясын аткарып туртан бул елен жолдары (eMip, дуние - агып жатцан су) агылшын тшнде «simile» (салы-стыру) деп аталатын «as, like» косымшаларынын кемепмен жасалатын кер-кемдш куралта айналып тур (eMip толцын сияцты). Сонымен катар аудармашы еленнщ терпнш1 тармагындагы «уды ута толы» деп алмастырып, метафоралык касиетш жойып ж1бередт
Филологические науки
81
Ричард МакКейн тэрж1масы мынадай:
Life with its riches is like torrents of water.
Joys and misfortunes in the past,
if one thinks about it, are poison [6, б. 58].
Жолма-жол аудармасы:
QMip вз байлыгымен Судыц агътдары mapisdi. вmкендегi цуаныш пен цайгы,
Ол туралы ойласац, у екен.
Керш отырганымыздай, Р. МакКейн тэржiмасы тупнускага анатурлым жакын. Аудармада «0мiрдi судыц агындары тэрiздi» деп, «тэрiздi» косым-шасы аркылы «0мiр, дуние агып жаткан су» деген метафора тецеуге айнал-ган. «Тецеу дегенiмiз - уксас, ортак белгiлердiн негiзiнде бiр затты екiншi затка салыстыру аркылы сипатталушы нэрсенiн бейнелiк, керкемдак, эмо-ционалды-экспрессивпк сапасын кYшейтетiн, сол нэрсенi жаца кырынан, поэтикалык кырынан танытатын эрi стильдiк тэсiл, эрi таным куралы» [7]. Бiрак О. Шартцтыц аудармасындагы «емiр толкын сиякты» дегеннен «су агындары» магынасы жагынан тупнускадагы ойды анык жеткiзедi. «Жак-сы, жаман - у екен» - «куаныш, кайгы - у екен» деп стилистикалык функциясын сактап тэржiмалаFан.
Немю тiлiнде бул елец жолдары темендепдей турге енедi:
Das sogenannte Leben, die vorgebliche Welt-Sie gleichen in Wahrheit des Wassers Drift.
War’s gut, war’s schlecht, was ich in Jahrzehnten erlebt-So recht bedacht, war alles nur Gift [8, б. 19].
Немю тшндеп бул тэржiманыц казак тiлiндегi жолма-жол аудармасы темендегдей болмак:
Солай аталатын eMip, солай болжанатын элем,
Олар уцсайды шыныменен судазы дрейфке,
(Дрейф нэрсешц ацыpынэpi ysdiKcis жылжуы)
Метц соцгы онжылдыцтарда басымнан кешкетм жацсы болды ма, жаман болды ма,
Барынша уайымдагыным, бэpi жай зана у болды.
Керш отырганымыздай, аудармашы бiрiншi ой белтне бiршама езгерь стер енпзедг «емiр деген угымды - Das sogenannte Leben (солай аталатын емр)» деп емрдщ алдына эпитет койса, «дуние деген угымды да - die vor-gebliche Welt (болжамалы элем)» деп аныктайды. Ал метафораны «gleichen-
82
НАУКА И СОВРЕМЕННОСТЬ - 2016
уксайды» епспп аркылы KepceTin, тецеуге айналдырып жiбередi. Ятни, eMip мен элем агып жаткан суга уксайды.
Бipак; 6ip атап ететш жагдай, жогарыда керсеплген агылшын жэне не-Mic тiлiндeгi тэрж1малардьщ eкeуi де тупнускадан емес, орыс тiлiндeгi ау-дарма нускасынан тэрж1маланган. Дэл кай нускасы eкeнi бeлгiciз. Мысалы, аудармашы Ю. Кузнецов eлeннiн сощы терт шумагын орыс тiлiндe темен-дегдей ceйлeтeдi:
Благие годы на просторе,
Как воды пенятся, шумят.
В былом все радости и горе,
Когда задумаешься, - ад [6, 166].
Бул тэрж1мада да тупнускадагы еленнщ бipiншi, eкiншi тармагында кер-iнic тапкан метафора «Как воды пенятся, шумят» деп тецеуге айналып кет-кен. Сондай-ак М. Касаткинанын орыс тшндеп аудармасы темендегтдей:
Жизнь, богатство и почести эти Как вода утекают лукаво.
И в плохом, и в хорошем на свете,
Коль подумать - одна лишь отрава [9].
Ятни, агылшын жэне немю тшндеп тэрж1маларында тупнускадагы метафора кебшесе тенеуге айналып, езшщ функциясын езгерткен. Ал магы-налык eзгepicтep жогарыда талданды.
Ал eндi осындай сан алуан сездердщ, сез тipкecтepiнiн магынасын кай ■плде болсын айтып жетк1зуге болганымен, ол сездердщ езшщк курылыс-бiтiмiн, айтылу калпын тугел сактау киын, мумин де емес. Бipак будан (мысалы, eлeндepдi аударганда) поэзия тшнщ улттык cипат-бeлгiлepiн, езгеше cуpeттiлiк ажар-керюн негурлым толык жетк1зу мiндeтiн коюдан бас тарту ке-рек деген корытынды шыкпайды. Бул арада тек аударма алдындагы мндеттщ каншалыкты киын да кypдeлi eкeндiгiн айрыкша атап eтудi орынды кepдiк.
Жогарыда айтылган жайлардан поэзия тiлiндeгi сан килы ерекшешктер-да, хальщтьщ тарихи-когамдык eмipiндeгi, туpмыc-тipшiлiгiндeгi езгешелж-тepдi танытатын, солардан туатын cипат-бeлгiлepдi, бeйнeлi сездер, сез тр-кecтepiнiн cуpeттiлiк бiтiмiн, жасалу айтылу калпындагы кисапсыз мол ере-кшeлiктepдi барынша толык, жан-жакты, терен зерттеп бiлу кажет eкeндiгiн тусшу киын емес.
Адамды тYciну кандай киын болса, онын жазганын тущну одан да киын. Иржи Левыйдьщ: «Дурыстап оку - жумыстын жартысын жасап тас-тау» [10, 119] деген ceзi бар. Аударылатын мэтiндeгi eмip болмысын ду-рыс эpi терен тYciну - аудармашыга койылар басты талап.
Филологические науки
83
Список литературы:
1. Ж^малиев К. Абай елендершдеп ауыстыру магынасында колданыла-тын сездер (тропы). Эдеби элем [Электронный ресурс] / Кдзакстандагы алгашкы эдеби портал. - Режим доступа: http://www.kazakhadebieti.kz.
2. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика. - М., 1996.
3. Дэдебаев Ж. Эдеби компаративистика жэне керкем аударма. - 2011. -183 б.
4. Kunanbayev Abai - Selected Poems. Progress Publishers. - M., 1970. -1st ed.
5. Ахметова Ш., Болганбаев Э., Жанраков Т Абай тiлi сездiгi. - Алматы: 0нер баспасы, 2011. - 614 б.
6. Abai. Book of words. Абай хальщаральщ клубы. - Семей, 2005. - 77 б.
7. Нурперзент Домбай // Тецеулер табигатынан сыр тарщан... «Ана тш газеп». - Тш мен трга, 19-Кыр^йек, 2013.
8. Abai. Zwanzig Gedichte. - Koln: Onel Verlag, 2008.
9. Стихотворения [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://abai-inst.kz (дата обращения: 12.04.2012).
10. Левый И. Состояние теоретической мысли в области перевода // Мастерство перевода - 1969. - М., 1970. - 119 б.
ГРАЖДАНСКАЯ лирика черкесского поэта М. БЕМУРЗОВА
© Долова О.В.*
Кабардино-Балкарский государственный университет им Х.М. Бербекова, г. Нальчик
В данной статье на материале гражданской лирики известного черкесского поэта Мухадина Бемурзова раскрываются вопросы нравственно-исторической памяти адыгского (черкесского) народа в контексте взаимодействия и взаимообогащения прошлого и настоящего народов России.
Ключевые слова гражданская лирика, историзм, поэзия, Мухадин Бемурзов, патриотизм, повторы.
Жанр лирики в черкесской поэзии долгое время отставал по своему художественному уровню от кабардинской и адыгейской поэзии. К лирикам, вдохнувшим новую жизнь в черкесскую поэзию, относится Мухадин Бе-мурзов. До сегодняшнего дня в адыгской литературе не уделено присталь-
* Магистрант 2 года обучения (направление «Литература народов России (Кабардино-черкесская литература)»).
