CC BY
201
ЭОЖ 821.512.122.09.01.
«^лтепн» ескертмшш аударудагы сэйкессiздiктер
Бияров Бердiбек Нуродаулы
филология гылымдарыныц кандидаты, С. Аманжолов атындагы Шыгыс К^азакстан мемлекеттiк университетшщ доцентi. 070004 К^азакстан Республикасы, ©скемен к., К^азакстан кеш., 55. Е-таП: berdibek_biyar@mail.ru
ТYЙiн. Макалада «^лтепн» ескерткiшi аудармаларыныц мэтiннен алшактаган тустары салыстырыла каралады. Эр аударманыц сэтп, сэтсiз шыккан жолдарын накты мысалдармен бере келе, автор ез тужырымын да келтiрiп отырады. Аударманыц негурлым мэтiнге жуык келуiн мэселе етт кетередi.
ТYЙiн сездер: кене тYркi жазба ескерткiштерi; аударма; мэтiн; алшактыктар.
1. «КYлтегiн (кiшi жазу)» мэтшш аударудагы алшартьщтар. Кене турк1 жазба ескертк1штер1нщ элемд1к мэдениет тарихында ерекше орын алатыны белг1л1. Онда тунып жаткан турк1л1к дуниетанымды айтпаганныц ез1нде, жазу мэдениет1, тамаша эл1пби туз1л1м1, шешен т1л, артык деп алып тастайтыны жок жуп-жумыр тутас мэт1н бар. Алгаш назарга 1л1г1п, зерттеле бастаган тас жэд1герлердщ 17 гасырдан бер1 гылым элем1нен туспей келе жатканы да осы -б1регейл1г1нен болуы керек.
Эуел бастан купия мэт1ндерд1 зерттеуге к1р1спеген елдщ ек1лдер1 болмады: б1реу1 эд1л багасын берд1; тарихы жутац енд1 б!р! кызганыш б1лд1рд1; евроцентрист1к, шовинист1к, ултшылдык кезкараста келгендер1 де болды. Мундай терю пигылдагылар жазуды «кешпел1лерге» кимады, немесе жазудыц шыгу уакытын тым бер1ге тартып, мэт1ннщ таска тускен кез1мен тецест1р1п тастады. Ал гылыми шындыкка жету уш1н, ешкандай да эмоциялык, саяси пшрлердщ кажет1 жок екен1 дэлелденген нэрсе.
^азакстанда турк1тану гылымы 50-ш1 жылдарга дей1н колга алынбады десе де болады. ^аз1рг1 кезкарастар бойынша айтсак, казак галымдарын турютануга ж1бермей, казак т1л1нде жок диалектологияга бурып, дауластырып койган кецестк-шовинистик саясат болса керек. 1941 жылы С.Е. Маловтыц «К истории казахского языка» атты макаласы туртк1 болып, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Г. Мусабаевтар алгашкы гылыми ецбектер1н жаза бастады. Кей1ннен казак турк1тану гылымына Г. Айдаров, А. Махмутов, А. Есенгулов, А. Аманжолов, М. Жолдасбеков, С. Каржаубай сиякты жаца толкын кел1п косылды.
Буг1нг1 кун1 турк1тану гылымы тубегейл1 зерттел1п болды деуге болмайды. Ец алдымен, дуниенщ терт бурышына шашылып жаткан кене жэд1герлерд1 жинастырып, жуйеге келт1ру жумысы тур. Ек1нш1 кезекте кене мэт1ндерд1 терец т1лд1к сурыптаудан етк1з1п, каз1рг1 т1лге тэрж1малау мэселес1 бар. Б1здщ бул макалада карастыратынымыз да осы - аудармалардыц сапасы мен сэтт1л1г1 туралы мэселе.
^аз1рг1 кезге дей1нп белг1л1 аудармаларга В. Томсен, В.В. Радлов (П.М. Мелиоранский), С.Е. Малов, Т. Текин, И.В. Стеблева, А. Плитченко, С.Г. Кляшторный, Г. Айдаров, А. Аманжолов, М. Жолдасбеков, Сарткожа т.б. аудармалары жатады. Сонымен б1рге, кене турк1 жазба мэт1ндер1н тэрж1малауда, зерттеу барысында кэд1мп гылыми кател1ктер де кездес1п отырады. ^азакстандык белг1л1 турютанушы-галым А.С. Аманжолов ол жеынде былай деген ед1: «Большинство прежних публикаций древнетюркских рунических памятников уже не удовлетворяет требованиям тщательного научного анализа, имеет место некоторое отклонение от оригинала. Отсюда происходят многочисленные ошибки и натяжки в лингвистической и тем более
в историко-культурной интерпретации древнетюркских текстов» (АтапгИо!оу 2001, В. 72).
Еуропалык, ресейлк галымдарды айтпаганныц езЫде, казак галымдарыныц аудармаларында езара келюпеуштктер кездеседi. Бiз С.Е. Маловтыц транскрипциясына CYЙене отырып жэне езiмiз де шЫара аудара келе, Г. Айдаровтыц, А. Аманжоловтыц, М. Жолдасбековтщ, К Сарткожаныц аудармаларын салыстыра караган едк (ОгИопэ^е паЬр1э1 2001, В. 64). Мундагы кездеген максат - тYпнYCкадан алшактап кеткен тустарын атап керсетт, кене мэтЫнщ негурлым дэл бертуЫ камтамасыз ету едi. Ал ондай алшактыктар жок емес. Мэселен, К Сарткожаулы былай деп ескертедi: <^р гана ¥йгырдыц Ел-етмiш Бтге каганныц Yшiншi ескерткЫнщ Селецп тасы, немесе Моюн-Чор ескерткiшi мэтiнiндегi 156 катен Элем галымдары кYнi бYгiнге дейiн бiр гасыр бойы кайталау, кате басумен тYркология элемiнде адасып жур. КYлтегiн ескерткiшiнде 12 кате, Тоныкек ескерткiшiнде 11 кате тек кана аудармасынан тап болып отыр» ^ИоИаэЬекоу 2001, В. 118).
Бiр макалада бYкiл жазба ескертюштердщ аудармаларын карап шыгу мYмкiн еместiгiнен, бiз КYлтегiн кiшi жэне Yлкен жазуларын гана камтуды жен кердiк. Оныц Yстiне осы мэтiндегi КТ(б) 37^ жолда отча борча келт'1 ^ркеан эр талым эр тYрлi аударганы бурыннан белгiлi жагдай. Бул жерде дауыстыны кою мэселесiне байланысты туган кателiктер десек, кей тустарда эр аудармашыныц киялыныц ушкырлыгына байланысты кателктер пайда болган. Ал гылымда киял мен эмоциядан шындык басым болуы керек екенiн тагы да еске саламыз. Мэселен, КТ(б) жазуындагы екiншi жолдагы башлыцык, йYKYнтYрмiс, т'злгг се^рмю ^ркеан М. Жолдасбеков «бастыны ецкейткен, тiзелiнi бYктiрген» деп аударады (ОгИопэ^е паЬр1э1 2001, В. 175). Ал мэтЫнен тiкелей аударганда, «бастыны жYгiндiрген, тiзелiнi шектiрген» болып шыгады. «ЖYгiндiрген, шектiрген» сездерi тYркi этнологика жYЙесiне сай алынган, аса бейнелi сездер. Адам ецкеймейд^ жYгiнедi; тYЙенi ^зеден кагып шектiредi. Бул жерде аудармасыз-ак эдемi туратын тiркес едi. М.Жолдасбеков езi айткандай: «...мы в ней (аудармага - Б. Б.) стремились переложить древнюю поэтическую форму одного и того же языка на современную, сохранив точ-в-точь стиль структуру, поэтическую природу рунических строк» ^ИоИаэЬекоу 2001, В. 13) -демекш^ аздап эарелеу жок емес. Мунда И. Стеблеваныц тарихи шындыкты тYркiге тэн ттмен баяндайтын мэтiндердi «керкем шыгарма» деп табатын пшрЫщ эсерi байкалады.
K¡азiргi кезде емiр CYрiп отырган урпактыц ец бiрiншi мiндетi - езЫе дейiнгi тарихты бурмаламай, боямай, каз-калпында келесi урпакка аманат ету. ©юншке орай, казiргi тарихты эрюм эртYрлi арнага салып жiбердi: халык эндерiн эстрадага бейiмдеп, адам танымастай кубыжыкка айналдырды; барымташы батыр болды; акты каралап, караны актап шыкты. ТYркi халыктары Yшiн бага жетпес мура болып табылатын руникалык мэтЫдер де осындай кунтсыздыкка ушыраганы купия емес.
Сезiмiз жалац болмас Yшiн, бiрнеше мысалдар келтiре кетейiк. ^лтепн кiшi жазуыныц бiрiншi жолы тецрi тег тецiрiде болмыш тYрк бтге цаган... деп басталады. Бул сездердi М. Жолдасбеков «Тэ^рще тэ^рщен ж§Шлган_^рк Бiлге каган...» деп аударса, А. Аманжолов «Тэ^рщей кектен пайда болган тYрк Бiлге каган...» деп тэржiмалайды. КСарткожа «Тэ^р тектi Тэ^рден жаратылган ТYркi Бiлге-каfан...» дейдi. Мэтiндегi болмыш сезi казiргi тiлде болган еткен шак есiмшесi екенi эмбеге аян. Оны жаралган, кектен пайда болган, жаратылган сездерiмен алмастырмаса да, керер кезге конымды, магынасы айкын емес пе?! («Тэ^рщей тэ^рщен болган тYрк Бiлге каган...»). Мунда аударма мэтЫнщ
тYпнYCкадан алшак KeTneyi ез алдына, кене тYркiлердiц сез саптауы, ауызек сейлеу MSHepi сакталады жэне бYл сез (болган) KYHi 6YriHre дейiн колданыста xyp гой.
Сол сиякты, дэл осы бiрiншi жолдагы ...огланым, б'щк огушым будуным...деген Y3^iHi F. Айдаров «..^лым, 6ip-eKi жакын руым, халкым.» деп аударса, М.Жолдасбеков «..^ланым, бiрiккен эулетiм, халкым.» деп котарады. А. Аманжолов «..^ландарым, бiрлескен елiм, халкым.» десе, Сарткожада «...Yрпаfым, ебтегi, иелiгiмдегi халкым...» делЫген. С.Е. Маловта «.молодежь (вы), союзные мои племена и народы.» деп бертген. Салыстыру максатында кел^ртген Yзiндiлер iшiнде F. Айдаров пен Сарткожаныц аудармалары сэтсiз шыгып, мэтiн магынасынан ауыткыганы анык байкалады. Бiз студенттермен сабак Yстiнде аударганда, «...артымдагы iHi-жиенiм, Yланым, берп агайыным, халкым, оцымдагы шад-апыт бектер, солымдагы таркан-бYЙырушы бектер...» тYрiнде келiп, артымдагы, 6epei, оцымдагы, солымдагы деген сездердщ бiр тип кYPап тYPfанын байкадык.
Бiздiц кездеген максатымыз - эр аудармашыга кiнэ тагу емес, казiргi тiлiмiзде сакталган сездер бола тYра, оны баска бiр синоним сездермен алмастырган тYCтарын сынау. 0йткеы синоним сездердщ ездерЫщ эмоциялык-экспрессивт бояулары эртYрлi болып келетiнi белгл Мэселен, тагы да КТ(м) екiншi жолындагы ...бу сабымын edsYmi есд, цатыгды тыцла...лркестерЫ алып каралык. М. Жолдасбеков аудармасында «бYл сезiмдi мYKият тыцда, терец YK» тYPiнде берiлсе, А. Аманжоловта «бYл сезiмдi жаксылап естiп, MYKият тыцда» тYрiнде берiлген. Ал Сарткожа <^л сезiмдi жаксы естi, катты тыцда» деп бередi. Бiз ез тарапымыздан «бYл сезiмдi игi естiп, катты тыцда» деп аударган болар едк Себебi-eдгY сезi казiргi uei сезi екенi кене тYркi тiлiнiц сездктерЫен белгiлi. Ал цатты сезi бYгiнгi кYндерi де «мYKият, жаксылап» сездерЫе синоним ретiнде колданылады (М: Сабакка катты дайындал). БYл екi сез де аударманы кажет етпейдi.
Аталган ескерткiштiц (КТ(м)) Yшiншi жолында ... rneepY Шантуц йазыца meei CYлeдiм... деген сездер кездеседк Myk^^i CYлeдiм сезЫ А. Аманжолов «кол бастадым», екiншi жерде «жорыкка шыктым» Сарткожа да солай дейдО деп аударса, F. Айдаров «согыстым» дейдi, ал М.Жолдасбеков «жауладым» деген сезбен бередк Шын мэнiнде cy «эскер, кол» магынасын бiлдiредi. Сонда CYлeдiм сезЫе жогарыдагы синонимдер iшiнен «кол бастадым» ^ркеа жуыктайды.
Кiшi жазудыц тертiншi жолындагы ...бунча йрке meei йорытдым... Yзiндiсiн F. Айдаров «сонша жерге жYPгiздiм» деген де, Сарткожа «жорык жасадым» деген. А. Аманжолов пен М. Жолдасбеков «сонша жерге дейЫ жорыттым» деп тYпнYCкадан ауыткымай ДYPыс берген. БYл сез бYгiнгi лексиконымызда да белсендi колданылады.
Тертiншi жолда (КТ(м)) .бу йрде олурып, табгач будун б'рле mYзeлmiм... деген ^ркестщ mYзeлmiм сезЫ П.М. Мелиоранский «мYмкiн ет ез iлmiм шыгар» деп ескертедi. А. Аманжолов бYл жолды «бYл жерде коныстап, табгач халкымен байланыса тYзiлдiм» деп тэржiмалайды. Ал F. Айдаров «6y жерде отырып, табгач халкымен дYрысталдым» десе, М. Жолдасбеков «(дэл) осы жерде отырып, табгач халкымен табыстым» деп табады. Ал Сарткожа «^л жерде отырып, Тавгач халкымен иык тiресiп катар тYЗдiм» деп бiршама ДYPыс тэржiмалайды. С.Е. Малов ез аудармасында «в этой (то) стране, засев (т.е. основавшись) я связал свою жизнь (и жизнь народа) с народом табгач» дейдк БYл аудармалардыц тYпнYCкадан семантикалык жагынан ауыткып кеткенiн дэлелдеп шыгуга болады. Тас жэд^ерлерде тYркiлер табгач халкымен
табысуды емес, керiсiнше iргесiн аулак салуды уагыздайды. Бiз осы сейлемдi былайша аударган болар едк: «бул жерде (ягни, 9тYкен койнауында) отырып, табгач халкымен бiрге тYзелдiм (ягни, тецес^м)». Мунда автор табгач халкынан iргенi аулак салып, онымен терезесi тец ел болдым деген ойды айтпак болган. ТYзелдiм сезi казiр де «бiр катарга турдым, тецес^м» магынасында колданылып жYргенi айтпаса да тYсiнiктi.
Аталмыш жолда (КТ(м) 5-жол) Алтун, кYMYш, югтi, кутай буцсыз анча бiрYP табгач будун сабы СYчiг акысы йымшак ермю деген сейлем бар. Осындагы idгтi сезЫ А. Аманжолов «еартю» деп таныса, М.Жолдасбеков «дакыл», Г. Айдаров «еым», К. Сарткожа «арак» деп аударады. С.Е. Малов: «У народа табгач, дающего (нам теперь) без ограничения столько золота, серебра, спирта (или: зерна и шелка...) деп кYмэндi тYPде ею ойлы аударган. Бiздiц ойымызша мундагы idгтi сезЫщ тYбiрi ю «iс, жумыс» мэнiндегi сез де, ю+г косымшасы аркылы туынды зат есiм жасалып, «колдан жасалган буйым» магынасын берт тур. Нактырак айтканда, колдан токылатын кытайдыц кiлемiн айтып отыр. Сонда бул сейлемнщ баламасы: «Алтын, ^мю, кiлемдi, кытайыны (жiбектi айтады) муцсыз сонша беретiн табгач халкыныц сезi тэттi, акысы жумсак едi» тYрiнде, тYпнYCкаfа жакын, тiптi бiрдей, болып шыгар едi. Кытайлардыц тYркi халыктарын Yнемi алдап, арбап келгенiн бертЫп Абылай мен император арасындагы хаттардан да анык байкауга болады3.
Сондай-ак, тогызыншы жолда ...антакыцын YЧYн гдмш каганыцын сабын алматын...деген сездер кездеседк Мундагы Ыдмш сезЫ А. Аманжолов «муныц YЩiн ез^ ерлеткен каганыцныц сезiн кабылдамай» деп аударса, М. Жолдасбеков «алдандыц» тYрiнде алып, поэзияга тэн уйкаспен бередк «Соныц Yшiн алдандыц, Каганыцныц ттЫ алмадыц...».
К. Сарткожа «осындай калден кетерген каганныц сеiн алмадыц» дейдк
Ал гд сезi кене тYркi сездiктерiнде «тэрбиелеу» мэнiндегi кимыл атауы екенiн ескерсек, Ыдмш сезi тура магынасында «тэрбиелеген» болып шыгады. Олай болса, бул жолды «соныц Yшiн (езiцдi) тэрбиелеген каганыцныц сезiн алмадыц» деп оку керек. «Тэрбиелеген» сезЫ «ескерткен, акылын айткан», ягни «алдын ала айткан, Yгiттеген» тYрiнде кабылдаган жен. М. Жолдасбеков сабын сезЫ «тiлiн» деп аударганнан келiп-кетер ештеце жок сиякты керiнгенiмен, «тiлiн алмау» туракты тiркесi кейiн калыптасуы мYмкiн жэне «сез саптау» тiркесiндегi сап «сез» лексикамыздан элi де тYсе койган жок.
Макаламызда КYлтегiн кш жазуыныц аудармаларында кездесетiн кейбiр сездердщ, сез тiркесi мен сейлемдердiц сэйкесаздктерЫ талдап еттiк. Бул сэтсiздiктер «^рмтануга кiрiспе», «Кене тYркi тiлi» пэндерЫ окыту барысында кезге урып турады. Ендiгi кезекте кене мураларды сактау аясында жYргiзiлiп жаткан iс-шаралардыц алгашкыларыныц бiрi болып аударма мэселесi туру керек. Бiзге шыгыстык ой-ерiспен сэйкес келетЫ таза казакша аудармалар кажет.
2. «Култепн (улкен жазу)» мэтiнiн аударудагы алшартьщтар.
Макаламыздыц екiншi белiмi ^лтепн Yлкен жазуын КТ(б) аударудагы сэйкессiздiктердi атап керсетуге арналады. Кернектi тYркiтанушы-fалым М. Жолдасбеков 2001 жылы Астана каласында еткен Халыкаралык конференцияда былай деген едi: «Kазiргi мiндет - руникалык жазбаларды текстологиялык тургыдан зерттеп, ондагы осы уакытка дейiн кате окылып келген мэтiндердi бiр iзге тYсiрiп, канондык мэтiн жасау. ©йткеы тYркi
3 100 кужат. - Алматы: «Санат», 1998
жазуларын окуда бYPынfы жэне ^iPri галымдардыц да жiберген кемшiлiктерi аз емес» (Zholdasbekov 2001, B. 65).
^лтепн Yлкен жазуыныц А. Аманжолов аударган нYCкасыныц колда болмауына байланысты, ендiгi жерде F. Айдаров, М. Жолдасбеков жэне К. Сарткожаныц аудармаларын салыстыра караймыз. Макаланыц максаты -аударма авторларын негiзсiз каралау емес, кене жэдiгерлердiц кYнын коргау екенiн тагы да ескертемiз.
Мысалы, КYлтегiн Yлкен жазуындагы бесiншi жолда ..йаблак каган олурмыс epiнч... деген Yзiндi бар. Оны М. Жолдасбеков «Жалтак кагандар отырган екен» деп, F. Айдаров «нашар, жаман кагандар отырган екен» деп, К.Сарткожа «элаз кагандар (такка) отырган екен» деп тэржiмалайды. МYндаfы «жалтак», «жаман», «элаз» сездерЫщ семантикалары эртYрлi екен i белгiлi. С.Е. Малов ез аудармасында «трусливые каганы» тYрiнде бередi. БYfан сенсек, М. Жолдасбековтiц аудармасы сэтт шыккан деуге болар едi, егер аудармашы (М.Ж.) осы мэтiннiц 39-жолындагы йаблак, Kici ер.алп ер бiзiцe теемш epmi сейлемЫ «Коркынышты юстер, алып кiсiлер бiзге шабуыл жасады» деп котарады да, 47-шi жолдагы йаблак сезiн «жаман» деп Yшiншi магынада аударады (mYpк будун адак камаштды, йаблак болт(ач)ы /pmi - «^рк халкыныц аягы эларед^ (езi) жаман калжырады») деп y^i тYрлi аудармаса. БYл пiкiрге CYЙенсек, F. Айдаровтыц аудармасы шындыкка жакындайды. Болмаса йаблак сезiнiц этимологиясын аныктауга тура келедi.
Сондай-ак, осы мэтЫнщ оныншы жолында ...бунча icie KY4ie бipmYкeepу сакынматы... деген Yзiндiнi С.Е. Малов «при этих обстоятельствах, не думая отдавать государству Табгач свои труды и силы.» деп тэржiмалаfан. Ал М. Жолдасбеков «бейб^ ^ш-куатын бергiлерi келмедЬ» десе, F. Айдаров «сонда кYш-куатын сарп еткенiн ойламады» деп бередi. К.Сарткожа «мYншама ^ш-куатын берiп жYргенiне капаланбады» дейдкТас жазудагы кене сездер бYл жерде ешкандай аудармасыз-ак тYсiнiктi болып тYрса да, казiргi тiл тYPfысынан эр аудармашы эр килы келген. МэтЫнен алшак кетпеудi максат еткен адам бYл сейлемдi «мYнша iсiн-кYшiн (текке) беруге ойламады» (ягни, табгаштарга ^лданып жYмыс iстегiлерi келмедi) деп аударар едк МYндаfы бipmYкeepу сезi бepmYк+eepу болып белiнедi жэне -гару, -геру барыс септiгiнiц кене тYрi екен мэлiм.
Осы жолдагы, КТ(б) жазуыныц 10-жолындагы, мына Yзiндiнi алып карайык: «mYpк будун елYpeйiн уруксыратайын»,-т'1р ермю...» БYл Yзiндiнi М.Жолдасбеков «ТYрк халкы: «Кырылайык, жойылайык» дестк..» деп аударса, F. Айдаров «^рк халкы елейк, тYKымсырайык дедi» тYрiнде аударады. Ал К. Сарткожа «тYркi халкы жойылып бара жатканын, Yрпаксызданып бара жатканын ойламады» деп, тел седi жойып жiбередi. ТYпнYCкаfа жакын келетiнi, эрине, F. Айдаровтыц аудармасы. Алайда оны «^рк халкы елейЫ, YPпаксыратайын дедЬ» деген нактырак болатын сиякты. Себебi - табгашка багынышты болганша, елген артык деп тапкан еркiн тYркi халкы ез ойын осылайша бiлдiрген. Оныц Yстiне осы мэтiндердiц Ынде «елсiретейiк, кагансыратайьщ» деген сездер кездессе, ^iPri кезде де «кансырау, кансырату» сездерi колданыстан тYCкен жок. БYл кене жYрнак сырау - «^рау» сезiнiц косымшага айналган тYрi деуге болады, ягни «бiр нэрсенiц тапшы болуы, жетiспеуi, CYраныска тYсуi» деген магынаны бiлдiредi.
Yлкен жазудыц 12^i жолындагы ...балыкдакы такыкмыс, такдакы '¡нм'ю...деген Yзiндiнiц аудармалары да кайта карауды кажет етедi. Мэселен, М. Жолдасбеков «каладагылар ерлептi, таудагылар ЫдептЬ» тYрiнде YЙкастырып бередi. К. Сарткожа «каладагылар тауга кеттi, таудагылар сонда барып
косылды» дейдк Ал Г. Айдаров «каладагылар таудай болды, таудагылар темендедЬ> деп, мYлде баска магынага алып кеткен. Шындыгында «каладагы таулаган, таудагы iндеген» болып шыгуга тию. 9йткенi, мунда кептiк жалгауы жок жэне тек халыктыц арлы-берлi араласып, Елтерiс каганныц мацына жиналганын бейнелi сезбен беруге тырыскан («каладагы тауга шыкты, таудагы бекiнiс курды»). Оныц Yстiне -мыс,-мю косымшасы еткен шак есiмшенiц «-ган,-ген» журнагы екен эбден басы ашылган нэрсе. Кептеген аудармашылардыц, окырмандардыц, студенттердiц бiр тYсiнбейтiнi мынау: будан 14-15 гасыр бурынгы кене тYркiлердiц тiлi жас баланыц тiлiндей дамудыц алгашкы кезецдерЫ бастан кешт жаткан едi; сондыктан ол сездердщ барлыгын казiргi эдеби ттмен беру мiндеттi емес; кейбiр езЫе тэн ерекшелiктерiн сактап отырган жен.
КТ(б) 13-шi жолда ...тYPк терYСYн ычкынмыс будунык, ечYм апам терYсiнче йаратмыс, бошкурмыс... деген сездер бар. Аталган жолды М. Жолдасбеков «^рк йелИнен айырылган халыкты ата-баба мекеыне кайта орнатты» деп аударса, Г. Айдаров «^рк йелiгiнен айырылган халыкты ата-бабам салтына кайта оралтты» деп табады. КСарткожа «тYркi терЫен (екiметiнен) айырылган халыкты ата-бабам терЫдей кайта курып, Yйреттi» деген. Мунда соцгы аударма кецiлге конымды келедк Бiз ез кезегiмiзде эр сездщ казiргi кезде бар-жогын ескерiп, тYпнYCкадан ауыткымауды максат ете отырып, бул жолдарды былайша аударган болар едк: «тYрк терYCYн (зацын) жогалткан халыкты ата-баба терYCYнше (зацынша) жараткан, баскарган». Кене тYркi тiлi сездiктерiнде терY/туру сезi «зац, ереже» магынасын беретУ бiрауыздан дэлелденген нэрсе. Жогарыдагы бiрiншi аударма (М.Ж.) терYСYн сезiн «йелк» деп, терYсiнче сезiн «мекенiне» деп, елдщ мекеннен ауып, кайта келуiмен байланыстырган. Екiншi аударма (Г.А.) терYСYн сезЫ «йелiк» (ягни, меншiктi аймагы, жерi) дейдi де, терYсiнче сезЫ «салтына» деп тYпнYCкаfа бiршама жакын келедi. Бул жерде атамекен туралы емес, ел баскару зацдары, мемлекет туралы сез болып отыр.
Аталган мэтiннiц (КТ(б)) 15-шi жолында тецрi йарылкадук YЧYн ллгг таретмс, каганлыкык кагансыратмыс деген эсерлi сездер кездеседк Осы жолды М. Жолдасбеков «тэцiрi жарылкагандыктан, елдiгiн элсiреттi, кагандыгын кансыратты» деп аударса, Г. Айдаров «тэцiрi жарылкаганы Yшiн елiн елдкД кагандыгын каганды (еттiк)» деп тэржiмалайды. К. Сарткожа (тэцiрi жарылкаганы Yшiн, елдiктi елсiретпедi, ел еттi, кагандыкты кагансыратпай каганат курды» деп котарады. Yш аударманыц да сэйкес келмейтЫ жерлерi бар. Бiрiншiден, мэтiннiц алгашкы белiмi Елтерiс каганныц iстерiн айтып тургандыктан, еткен шак есiмшемен бертген сездердi езгертпеу керек; екiншiден, «элареттЬ», «кансыратты», «елдiктi», «каганды» деген сездер бул жолда мYлде жок. Бары мына сездер: «тэцiрi жарылкаганы Yшiн, елдiгiн елсiреткен, кагандыгын кагансыраткан». Магынасы тYркi тiлдi адамга аудармасыз-ак тYсiнiктi. Ашып айтсак: «жеке елдердiц елдИн (тэуелсiздiгiн) жойган, ягни елсiреткен, багындырган; каганды (жеке каганы бар) елдердщ каганын жойган, кагансыраткан». Бул ащы болса да сол дэуiрге тэн шындык. Ол кезде елдi бiрiктiрудiц бiр гана жолы болган, ол - ^ш колдану едi.
Yлкен жазудыц 16-шы жолында кацым каганга башлайу Баз каганык балбал ттмс деген сейлем кездеседк Осы сездердi М. Жолдасбеков «экем каганныц басына Баз каганныц балбалы койылды» деп аударса, Г. Айдаров «экем каганга Баз каган бастауымен балбал койылды» дейдк К. Сарткожа «экем каганга бас етiп Баз каган балбалы койылды» деген. Бул арада тек
сездер гана сэйкес келмей турган жок, турю ел1нщ салт-дэстур1 бурмаланган. Атап айтканда мыналар туаышз:
1) каганныц басына сол каганныц ез1н (ягни, Елтер1ст1) елт1рген Баз каганныц балбалы койылган ба?
2) элде Елтерютщ ец соцгы елт1рген каганы Баз каган болган соц, соныц балбалы койылган ба?
3) элде Елтерютщ елт1рген жауларыныц бэр1не балбал койганда, Баз каганныц балбалы б1р1нш1 бастап тур ма?
4) элде Елтерю елгенде, оныц жауы Баз каган бастап кел1п, элдеюмнщ балбалын койган ба? Аудармаларды окыганда осындай эртурл1 ойлар туындайды. Ал гылымныц м1ндет1 акикатка жету, бабаларымыз бул сейлем аркылы кандай дэстурд1 айтып турганын аныктау екен1 белгл
С.Е. Маловтыц тэрж1масына суйенсек «в честь моего отца-кагана во главе (вереницы могильных камней) поставили «балбалом» (изображение) Баз-кагана» дейдк Бул нуска да жогарыдагы куд1ктерд1 сей1лте алмайды. Еуропа, орыс галымдары да кателесу1 мумюн гой... Сондыктан турютанушы-галым агалар,ец алдымен, ол кандай салт-дэстур екен1н аныктап алып, аудармага келсе, мундай еюушты п1к1р тумас ед1.
Аудармаларды салыстырып, сынап кана коймай, ез жормалымызды да усына кетел1к. Аударма «экем каганныц басына Баз каганныц балбалы т1плд1» болып келед1 де, магынасы бойынша Елтер1ст1 елт1рген Баз каган болуы керек деп есептейм1з. 9йткен1 турк1лерде ез1 елт1рген емес, ез1н елт1рген жаудыц балбалын кою салты болган сиякты.
Жиырма ек1нш1 жолда (КТ(б)) узе тецр'1 басмасар, асра йр телнмесер, турк будун, тщш, твру^н кем артаты? деген сураулы сейлем бар. Осы сейлемд1 М.Жолдасбеков «тебецнен тэц1р1 баспаса, астыцнан жер айырылмаса, турк халкы, ел-журтыцды к1м корлайды?» деп аударады да, Г.Айдаров «устщнен тэц1р1 баспаса, астыцда жер айырылмаса, турк1 халкыныц ел-журтын к1м куртады?» дейд1. ^.Сарткожа да «юм куртады» деген ойга келедк Мундагы артаты сез1 шынымен де «куртады», «корлайды» магыналарын бере ме? Элде тагы да орысша аудармасына суйен1п, ойланбай аударыла салган ба? Б1здщ ойымызша бул сейлем «уст1цде тэц1р1 баспаса, астыцда жер т1л1нбесе, турк халкы, ел1цнен, зацыцнан к1м артады? (к1м асады?)» деп тургандай. «Кррлайды», «куртады» деген емес, «кай халык сенен артык болмак» деген ой айтылган деп ойлаймыз.
Макаланы корыта келгенде, кене турк1 жэд1герлер1н жинастыру, зерттеу, жуйелеу жумыстарын жан-жакты жург1зу керект1г1 айкын байкала тусет1нд1г1 аныкталады. Ертеректе жарык керген транскрипция, аударма, мэт1нд1к, жанрлык ецбектерд1 сын кезбен кайта карап, бага жетпес асыл мураларымызды кател1ктер мен бурмалаушылыктан аршып алуга ти1сп1з. Б1зд1ц жумыс сол улкен де жауапты жумыска коскан азгантай улес1м1з деп есептейм1з.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Айдаров F. Кене турю жазба ескертюштершщ тл - Алматы, 1986.
2. Аманжолов А.С. Насущные вопросы изучения Орхоно-Енисейских надписей // Байыргы турю еркениетк жазба ескертгаштер. - Алматы: Fbrnb^, 20О1.
3. Жолдасбеков М. Орхон ескертгаштерш зерттеудiц кейбiр мэселелерi // Байыргы тyркi еркениетк жазба мэтiндер.- Алматы: Fылым, 2001.
4. Орхонские надписи. Кюль-тегин. Бильге-каган. Тоньюкук. - Семей: Аманат, 2001.
5. СарткожаYлы К- Байыргы турю MYраларыныц зерттелу проблемалары // Байыргы турю еркениетк жазба ескерткiштер- - Алматы^ылым, 2001.
Reference
Ajdarov 1986 - Ajdarov, G 1986, Kone turki zhazba eskertkishterinin tili, Almaty. (in Kaz). Amanzholov 2001 - Amanzholov, AS 2001 Nasushhnye voprosy izuchenija Orhono-Enisejskih nadpisej
Bajyrgy turki orkenieti: zhazba eskertkishter, Gylym, Almaty. (in Rus). Orhonskie nadpisi 2001 - Orhonskie nadpisi. Kjul'-tegin. Bil'ge-^agan. Tonjukuk, Amanat, Semej. (in Rus).
Sartkozhauly 2001 - Sartkozhauly, K 2001, Bajyrgy turki muralarynyn zerttelu problemalary, Bajyrgy
tYrki orkenieti: zhazba eskertkishter, Gylym, Almaty. (in Kaz). Zholdasbekov 2001 - Zholdasbekov, M 2001, Orhon eskertkishterin zertteudin kejbir maseleleri, Bajyrgy turki orkenieti: zhazba matinder, Gylym, Almaty. (in Kaz).
Несответствия в переводе памяника «Кюльтегин»
Бияров Бердибек Нуролдинович
кандидат филологических наук, доцент Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова. 070004 Республика Казахстан, г. Усть- Каменогорск, ул. Казахстан, 55. Email: berdibek_biyar@mail.ru
Аннотация. В статье автор сравнивает оригинальный текст памятника «Кюль-Тегин» с вариантами его переводов. Автор, сравнивая некоторые стороны переводов, делает свои заключения, рассматривая качество перевода как одну из важнейших проблем. Ключевые слова: древнетюркские памятники письменности; перевод; отклонения.
Discrepancies in the translation of the written work «Kultegin»
Bijarov Berdibek
Candidate of Philology, associate professor, S. Amanzholov East-Kazakhstan State University. 070004 Republic of Kazakhstan, Ust-Kamenogorsk, 55 Kazakhstan street. E-mail: Kaf_Kaz_Jazyka@vkgu.kz
Abstract. The author compares the original text of the written work «Kultegin» with variants of its translation. By comparing some aspects of the translations, considering the quality of translation as one of the major problems, the author makes some conclusions. Keywords: ancient Turkic monuments of writing; translation; discrepancies.
