Научная статья на тему 'Қазақтың «Ағасы»'

Қазақтың «Ағасы» Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
57
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қазақтың «Ағасы»»

Сапаргалиев F. С.,

ЦР Зац институтыныц бас гылыми цызметкерг, К^азМЗА мемлекет жэне цуцыц институтыныц директоры, ЦР ¥FA академигь з.г.д., профессор

ЦАЗАЦТЫЦ «АГАСЫ»

Емхана. Ekí kícúiík палатада жалгыз жатыр-мын. Екнпш тесекке 8-9 дагы баланы экелш жащызды. Баламен таныстым. Аты «Алмат» екен. Б1раздан кешн Алмат:

- Ara, ara, маган операция жасай ма?

- Сайдам, балам.

- Ara, ага, оздщ ауруьщыз кандай?

- Ara, ага... деп «агалатып» жатьф.

Мен атасынан да улкен шыгармын, 6ipaK меш «ага» дейтнп Алматтыц Heci? деген ой келдь «Ага» дегещц ее Kipe бастаганнан казак баласы-ныц еститш co3Í екеш белгЫ. Bip гажабы, жасы улкен агайынды, туыстас адамды гана «ага» демещц, бейтаные адамды да жасы kíuií казак баласы «ага» дещц. Tíiití рееми орындарда ата-тегшщ орнына «ага», «агай» деу жш колданыла-ды.

Халкымыздын тарихын зерттеп журш, «arara» байланысты 6ipa3 деректер жинаган ед1м. Алматпен кездеекеннен кешн соларды карауга KipicTÍM. «Казак тшшщ туспццрме создишде» «arara» арналган кыскаша туешштер бершген. HerÍ3rinepi мыналар: 1) Агайынды адамдардьщ жасы улкеш; 2) Жалпы жасы улкен ер адам; 3) Рулы елге жараскан улп айтатын агасы. bipíhmi жэне екнпш аныктамалар бугшп заманда tycíhíktí жэне, жогарыда айткандай, айналымдагы создер. Сыр ушшпп туешнеге жаткан сиякты. Eipan; оны Ka3Ípri заманда туану де жэне жогалган, умытылган деректерд1 табу да оцай емес. Казактыц руга таркатьшуы б1здщ заманымызга дейш халыктыц жадында сакталуы кумэн келирмесе де, рулык катынастардыц когам OMÍpiHeH калып, тарихка кеткеш магпм. Сонда «Созд1ктщ» аныктамасын калай туану кажет? Аныктама Ka3ipri tycíhík бойынша жазылгандыктан, казак когамы руларга белшед1, сондыктан «рулы елге улп айтатын ага» бар екен деген nikip туындайды. Мундай «рулы елге улп айтатын агалар» каз!рде жок, ce6e6i, казак бугшде руга белшбейд1 гой. Сезднсгщ 6ipíhhii осалдыгы осы. Оныц екнпш кемшшп «ага»

деген кубылыс сонау кене заманда пайда болып, мемлекетке айнала бастаган кауымнын саяси M9TÍHÍ бар институтына айналган тусппк екеш ескеришейдь Демек, «аганьщ» туп-тамьфын халкымыздын ежелп тарихынан ¿здеген жен болар деген оймен колда бар деректерге бет бурайьщ.

Алдымен тщцщ мыцдаган жылдар бойы талай езгер1стерге ушыраганы тур алы айту кажет. Тарихшьшар тщцщ осы зацдылыгына мэн бермегендшнен кужаттарда, ескертюштерде кездесетш сездерд1, тусппктерд1 ез бшмшщ децгешне байланысты карастырады.

Белгш тур1ктанушы Г.Айдаровтыц шюршше Орхон-Ешсей жазба нускалары тшнщ ерте заманнан жасалып капыптаскан созднс курамы бар. Олар б1рнеше кат-кабаттардан куралады. «Солардыц ншндеп ец непзп арналардьщ 6ipi ерте кезден 6epi omip cypin келе жаткан турю тшдерше ортак байыргы сездер болып есепте-лед1... Ол тайпалар мен халыктардыц генетика-лык жактарынан тыгыз байланысты болуыныц нэтижесь Ескертюштер túiíh колданган ру, тайпа жэне халыктардыц Ka3ipri тури тшдер1мен туыстыгын керсететш дерек болып саналады»!

Сол сездерге «ака»- ага, «аканым»- менщ агам деген сезд1 жаткызады. Ескерткшгге бул соз «» деп тацбаланган. Бул тацбаны эрюм озшше окиды дещц Е.Айдаров: 6ipey «кац» -эке, 6ipey «акац» -агац деп. Шынында да солай. Ещц колда бар деректерге суйенш, «аганыц» тарихына токтайьщ. Кытай Республикасыныц 3epTTeyniici К-Мукан улы «кут аганы» Еун ел басыныц уймет, бшпк ¿стершщ колганаты ретшдеп мансап дещц. Кутаганыц кытайша жазылуы «Гу ду ху». Ежелде бул уш иероглиф «куэт-таго», косып окысак «кутаго», немесе «кутага» болып шыгады, деп жазады К- Мукан улы.

Ал ещц тур1ктердщ гундарга кандай катысы бар деген сауалга кыскаша токтайьщ. Кытай шеж1релершде турпегердщ аты ежелден аталады. Тур1ктер Хинган тауларыныц тустЫннен Каспий тещзше дешнп улан-гайыр елкелерд1

алып жаткан телес (телю, KOHeineci: тетлш) тайпаларыньщ курамында аталса, кешн жетеюш тайпага айналып, кушп телестерд1 турш кагана-тыныц туы астына 6ipiicripfli. Сол телестердщ Байкал мацынан тустпске ещстеген 12 тайпасы «бшк доцгалакты арбалылар» деген атпен аталып, тарихта калган. Булардьщ тел аты -TÍripiK (ягни, прек) едь Ежелп жазба деректерде булардьщ одан да бурынгы аты «к;ызыл тиек», «децлец» ед1 делшген. Децлецдер tyctík ci6ipniicrep ед1. Тиектердщ де, децлецнщ де ак нэсшд1 екеш гылымда дэлелденген. Булардыц гундармен теркшдестпт тур алы Жуцго тарихна-маларында кезп-етш деректерге К.Муканулы сштеме жасайды. «Телестер эстнде Гуннан тараган»? Олардыц тш жалпы алганда гун типмен уксас, - дейд1 автор. Ли Яншоудыц жазуы бойынша «турпсгер зубаста батыс тещздщ он; жагында турган. Олар дербес тайпа рет1нде гундарга багынышты ел едЬ>!

Макаласында келттртген кептеген ономасти-калык; атаулардыц ежелп фонетикалык тулгала-ры гун tüií typik тМмен жалпы алганда уксас екендптн бйвдред1 дейд1 К;.Мукан улы.

Кахарман Муканулы «Гун тшшен» деген келемд1 зерттеушде4 тарихи деректерге суйене отырып, гун túii typik тшше жататынын дэлел-дейдь Мен тек макала такырыбына байланысты мэселеге кецш аудармакрын. Еунша лауазымдык атактар б1здщ жыл санауымыздан бурын калып-тасып жаца дэу1рдщ 2-гасырыньщ басына дешн жалгаскан. Гун эм1рнилершщ лауазымдык атактарыныц шинде «are (ara, аты)». «Кутага», деген тусшпсгер бар. Осы сездерд1 турпане деп таниды да, оларды атак деп айтады. «Аганыц» атак екеш автор келпрген деректен байкалатын-дай. Мысалы, «субук кутага». «тезек кутага» деген сездер бар. Мундагы «Субук», «тезек» ecÍM болса «кутага» атак болуы ыктимал. «Кут» гундардьщ ежелден 6yríhri дэу1рге дейш колда-нылып келе жаткан касиетп ce3i. Автор былай дейдк «Мэртебе, к¥Рмет аттарыныц пшнде шердук, шердукго, кутага деген атау кеп кайтала-нады. Бул да гундардьщ лауазымы»... К^утага дегешм1з «кут-ага» немесе «кутбек». Тагы да ЬуМукан улынын макаласынан узщщ келт1решн. «Будан тыс, гун елбасыларынан теменп езге агамандар мен хандардыц, колбасылардыц, орда жумысын баскаратын кут-агалардын. kínii мансаптардьщ жэне солардьщ алыс-жуык; туыс-тугандарынын аттары аталады».

Ещц Есштен табылган кум1с тостаганныц тубшде жазылган сездерге келешк. Онда былай деп жазылган: «Ау asana ocuq»... Бул ескерткшт 6Í3fliií fl9yipÍMÍ3re дешнп V-IV гасырларга жаткызады. Осы жазуды ондаган галымдар аударып бакты. Солардыц Мнде шындыкка жакыны А.Аманжолов пен Януш Харматтыц nucipnepi. Алтай Аманжолов жазуды кенетурш

руникалык алфавитше жаткызып, оны аударып оку кажет деп усынады. Сонда А.Аманжоловтьщ пшршше, жазу былай окьшады: «Старший брат, тебе (этот) очаг... чужой, опустись на колени»* Мунда «ara» деген сез туыскандык тургыдан аударылган. Егер «Алтын адам» бгреудщ туган агасы болса, баска жандар неге оган TÍ3e 6yrynepi керек? Б1реудщ катардагы агасын алтын кшм-мен, патшалар зиратына кояр ма ед1? Тагы сол сиякты сауалдарды коя беруге болады. Сонда «ага» деген сездщ аукымын тарайтып, тек б1реудщ (б1реулердщ) туган агасы («старший брат») гана деп тусшуге бола ма? «Ага» деген сезд1 баскаша тусшу кажет сиякты. Ол 6ipeyzjÍH туган агасы емес, «ел агасы», жай «ел агасы» гана емес, «кол басы» деп тусшсе калай болады?

Эткен гасырдыц 80-жылдары венгр галымы Януш Харматта Ecík жазуыньщ «Авеста» мен Ригведа эн-уранына туыстыгы бар деген болжам айтты. Ecík жазуыньщ «Авестаныц» салт жора-ларына уксас салттык мацызы бар дейдь KyMic тостаган ол дуниеге етуге кемектесш, кесем-абыздыц мэцгшЫн камтамасыз етедьм1с. Я.Харматта «аганьщ» кесем деген магынасы бар екенш дурыс болжагандай.6 Эрине, мундай болжамда Ecík жазуын «Авестамен» салысты-рып, оныц сол сиякты салттык энуран мацызы бар деу орынды ма деген сауал туады. Ecík жазуы TypÍK этносыныц туындысы болса (оган кумэндануга болмайтын сиякты), ондагы жазба тек осы этностык, алты кырдыц астында жаткан этностардыц емес, салт-дэстурш, элеуметтш саяси дэстурш баяндап отырган сиякты. Осы ойдыц бултартпайтын дэлел1 жогарьща айтылган гундарга белгЫ «ага» деген саяси-элеуметтш дэрежесше уксас сиякты. Тагы 6ip дэлел1 «ага» тусшМнщ жалпы турш тшшде каз-калпында сакталуы.

Атакты галым К. Экпыевтщ айтуынша, Ecík сагынын; алтын кшмшщ сэндшп мен байлыгы тек сырткы эсерлтнде емес, осы байлыктын; мэш элде- кайда теренде жатыр. Оныц мэнш элеуметк-саяси тургыдан карау кажет, -дейд1 К.Эишев. Бул кшмнщ непзп м1ндот кесемнщ тулгасын улык туту, оны кун тэр1зд1 тэщр1 дэрежесше кетеру. Keñ6ip тарихшылар мен социологтар Орталык Азияныц кешпел1 халык-тарын кираткыш-варварлар деп гылымга жат тургыдан карауга тырысады. Ал соцгы уакытта кешпендшер мекендеген жерлерде табылган жогары мэдениет пен енер ескерткшггерш баска еркениет елдерден экелшген деп дэлелде-мекш1!

Демек, Ecík тостаганыныц тубшде жазылган сез «Ага» -кесем, кол басшы деген угымды бщщретпп кумэн тугызбайтындай.

Арада мыц жарым жылдай уакыт етед1, 6ipaK «аганыц» мацызы да, mshí де кеп езгермейдь TypÍK мемлекетшде «ага» баягыдай жогары

лауазымньщ кдтарына жататын атак. «Аганы» ханга косымша ретшде де крлданады. Орхон ескерткшпнщ «Улкен жазбаларында» окимыз: «Аканым турк бшга», «Тэщн куч бэртук учун аканым каган cyci берьтэг эрмпн». Eipnnnici -«агам турне бшге», екшншп тэцр1 куш берг-ещцктен агам каган 6epi тэр1зд1...»8. Осы ескертюштерде «ага» деген сездщ кеп колданылуы-ныц сыры бар сиякты. Тур1ктердщ дэстур1 бойынша кагандык лауазым экеден балага емес, агадан mire ауысып отырган. Осы жагдайды ескермеген (бшмеген?) аудармашылар «агацым» деген сезд1 «экем» деп аударган. Еск-ерткшггердщ керемет кундылыгы V гасьфда курылган TypiK каганатына 6ipiKKeH турш тшдес этностардыц жалпы тМ болуында. К^ытайдын шекарасымен Иранныц, Византияньщ шекара-сына дешн, Енюейден Едшге дейшп жерд1 алып жаткан, V-IX гг. eMip сурген TypiK каганатыныц курамын огуздар, уйгырлар, карлуктар, кыргыз-дар, татарлар, кнмактар, сэнбилер, уйсшдер, пешенегтер, кацлылар т.б. кураган. Осы аталган тайпалардыц тшшде «ага» деген сез саяси мэнге не болган десек кате болмас...

Ал ещц Карахан хандыгы дэу1рше келешк. Бул хандыкта да «ага» ез мэнш жоймаган, жогары дэрежедеп лауазым. Жусш Хас Хад-жибтщ поэмасы «Кутты бЫкте» осы такырыпка арналган шумак бар. Елпс (елбасы) езшщ акыл-шысы Огдшмштен: «сен осындай жогары дэрежеге калай жеттщ»,- деп сурайды. вгдшмшгиц жауабы темендегщей.

1803. «Атат кылды эрди кор эдгу дуга

Дугабирлэ тэгдим бу нерка ага»9.

1803. «Отец мой мне доброй молитвой помог: Достиг сего чина в недолгий я срок»1.0

Аудармашы «аганы» «чин» (лауазым) деп аударган. Бул аганыц мэнш бнццретш аударма.

Жусш Хас Хаджиб «Кутты бшю> поэмасын XI гасырдыц 60-жылдары жазып шыккан.

Ещц XIII гасырга, Алтын Орданыц дэзарше келей1к. Мумкш монгол хандары TypiKTÎH мемлекет курылымын, жогары лауазым аттарын умытып, колданудан шыгарып тастаган болар? Жок, олай емес. Ежелп TypiKTin «агасы» сол каз-калпында сакталып, ханга байланысты жэне кол басына байланысты да колданылган. KyflipeTTi кол басы хан балаларыныц арасындагы наразы-лыкты, дауды шешуге катысып, озш1ц шеш1мш шыгарып отырган. Осыны мына 6ip тарихи дерек дэлелдейд1. Мэцп Тем1рдщ баласы Токтай езше карсы астыртын эрекет тур алы бшген соц Куд1ретт1 Бати мен Берке хандарга емес, олардыц эскер басы Ногайга хабар бередь «Дядины сыновья посягают на мою жизнь, ты старший...., я ищу защиты у того, кто старший (ака). чтобы он меня поддержал и укоротил руку, которую

родичи протягивают на меня, пока я буду жив, я буду подвластен старшему (ака) и не стану выходить из пределов, угодных ему»1.1

Осы хабарды фарси тшшен аударган адам «ака» деген сезд1 аударса да, жакша пшнде ею рет келт1ред1, сол сездщ жэй сез емес, саяси мэнш тусшсе керек. Демек, Алтын Орда дэу1ршде де «ага» деген сез тек хандарга гана емес эскер (кол) басшыларына да колданылган болуы кудш келпрмейтшдей. Эрине, хандардьщ жарлыкта-рында мэселе кебшесе хандар туралы болган-дыктан «ага» деп соларга байланысты да айтыла-ды. Мысалы, Алтын Орданыц ханы ¥лыг Мухаммед 1428 ж. 14 наурызда жазган б1"пгшде былай дейд1: «Мухаммедин газ1 Мурадка селэм. Бурунгы хан агаларымыз (бирле) ензниц Рум вилаетиниц султан аталарыцыз агалариниз бирле илчи кележи ишшеп (?) белек селам алышып базиргэн орта иурушун иакшы барыш килиш кылурлар ирмиш ирдук соцра хан агамыз Токтамыш хан сизниц улуг бабацгыз газы Баезид бирлэ бурунгы якчи иосунга илжы келечи йыйшип белек селэм алышып икиси таки достлук иакшылык езэ T(eHpi) рахметинге б(а)рдылар»'.2

1467-1479 жылдары Кырым ханы болган Ибрагим ханныц жарлыгында мынадай сездер бар: «...Мухамед-Эли Мухамед Эз1знщ neci суйургаб берген бу ей тамга орманын суйургаб, ел агалары 6ip ла еракта суйургадук»1.3

Осы текстерд1 казакшага аудармаса да TyciHiKTi сиякты.

Жалаиридщ «Жами ат Тауарих» деген ецбе-гшде «ага» деген сез жш кездесед1. Осы терминге академик Р.Сыздыкова ерекше кещл аударган. Р.Сыздыкованыц nikipîhme, «ага» Жалаири итабында тек «старший брат, дядя» дегеннен баска «эмир, начальник, предводитель, глава» деген туснпктерд1 бередь Осы niKipfli дэлелдеу ушш Жалаиридщ ютабына сштеме жасайык. «Уа Мугату баЬадур мыц кшинщ 6eri ерд1, ягни мын агасы». «Мын агасы. мыц 6eri ma нш (тагайында-ды. F.C.) кылынды. Мыцар туган уаншы, шул каум журша ерд1.... 03i мын агасы... йасады».т.т.14 Корытынды: ею мыц жылдан астам уакыт гундар, тур1ктер колданган тусш1ктер «ага», «ел агасы», «мыц агасы» езгермей, жалгасып келген.

Енд1 тарихи, ресми кужаттарды казак халцы-ныц шыгармашылыгы жалгастыратынына кецш аударайык. Казак халкыныц калмак баскыншы-ларымен icypecy заманында уйсшде Сарышуаш деген жырау болган. Сарышуаштыц «Уа, Кабан-бай кезел1м» деген толгауынан узшд1 келт1рейш. «Кайратыца бак турган, Абылай сынды терещз, Касыца экеп так курган. Тогыз тацба Найманнан, Тогыз куйрык ту алып, Тогыз тумен кол шыкса,

Крл агасы Кабанбай ! .. Даракерей Кабанбай, К^ол бастарлык kící деп, Озщщ ага тутынган, Журтыцатше амандык»;5 Атакты Сепзсершщ улы Мусайынныц «Ага» деген поэмасы белгЫ Жэуке батырга арналган. Сол поэмадан узпад:

«Жэуке аганы жоктайын, Жырламай цалай токтайын. Агамыз Жэуке колбасы. Орта жуздщ пшнде, Kiini аргын, Телек эулеть Орта жаска келгенде, Журттыц болтан агасы. Тулгацыз елден белек ед. CÍ3 сиякты асылдар Эркашан кепке керек ед Душпанга кол ок толгадьщ Кенесары Султанныц Тушысы болдыц он жылдай. Душпандармен атыстыц, Кан майданд а тапжылмай ! »I6 3epTTeynii Эбдпсэр1м Хасенов XVII-XVIII гасырлардагы жоцгарлармен согыста аттары шыккан к;олбасылар-агаларды былай сипаттай-ды:

«Колбасьшар 1^онырат Алатау XVII гасырдыц алгаищы ширегшде eMip сурген, калмакда карсы жойкын согыстарда казак косыныныц агасы:

- Жалантес баЪадур Сейт1сулулы (1576-1656 ж.ж. Жоцгарлармен жэне Орта Азия хандыкта-рымен болтан согыста казак колына агалык еткен);

- Шакшак Бегенбай (1691-1769 жылдар) 40 жылдык согыстыц (1718-1785) каЬарманы, жоцгарга карсы азаматтык курестщ кесем1, казак халкынын агасы»'.7

XIX гасырдыц 6ipíhnii жартысында тэу-елс1здпс ушш куресте «ага» деген сез соцгы рет колданылды. Махамбет ©темгсулы бьшай дейд1: «Сан inepyni кол болса Батьфлар болар агасы»1.8 Осы айтьшгандардан «ага» деген б1рппшден, ежелден келе жаткан, элеуметпк-саяси мэш бар, екппшден, eKi мыц жылдан астам уакытта «ara» tycíhiri ханга, эскери кол басшыга, халыкка танымал акылшыга, дэрежеы, кызмеп, атагы жогары адамга колданылган tycíhík екеш айкын.

Сонымен катар «ага» -агайындыларга ara-im, туган-туыскандарга колданылатын да tycíhík. Казак когамыныц XIX гасырдыц ekíhnii жартысында, XX гасырда тубегейл1 езгеруше байла-нысты «ага» tycíhiri езшщ саяси мэнш жогал-тып, непзшен туган-туыскандарга гана катысы бар тусшпсретшде сакталган.

Казак халкы тэуелиз мемлекет курганнан кейш «ara» tycíhiri бурынгыдай езшщ саяси мэнш кайтадан жандандыра бастаган сиякты. Соныц 6ip kepíhíci «ел агасы». Президента «ел агасы» fleyÍMÍ3 ойдан шыгарган кос сез емес екенш, оныц туп-тамыры сонау гундар, турпстер дэу1рше кетет1ш сезиз.

Жацгырган кене тагы 6ip кос сез бул «тер ага». Осы tycíhík «председательдщ» орнына колданылады. Казакстан Республикасыныц Конституциясында Парламент Сенатыныц жэне Мэжтсшщ басшыларын олардыц «терагалары» дейдь К^ай орында болса да ецщ «председа-тельдЬ> казакдпа «терага» дейдь «Тердщ» де ежелден казадтыц канына сщген тур1ктен калган tycíhík екеш белгт, ол баска эцпме. М.Кашка-ридщ «Дивану лугат-ит-турк тержимесшде «терге» мынадай tycíhík бершген: «тер оданын ен шн иерй» терге кеч»!9 Тер-уйдщ ец курметп жерк терге шык.

Эцпмеш «агадан» шыгатын, «агайын» мен аяктайык.

«Агайын» казактыц дэстурл1 эдет1 бойынша жет1 атага дешн таркатылган туыстарды камти-ды. Ал ецщ егемендшке кол жетп, казак халкы улт болып калыптаскан заманда «агайын» деген tycíhík элеуметпк-саяси сипатка ие бола баста-ды.

Казакстан Республикасы Президент Н.Э.На-зарбаевтыц 2005 жылгы 18 акпандагы Жолдауы «Казахстан экономикалык, элеуметпк жэне саяси жедел жацгыру жолында» былай бастала-ды:

«Курметп казакстандыктар!

Ардакты агайын!

Орысшасы:

«Уважаемые казахстанцы!

Дорогие сограждане!»

Мунда «агайын» деген сез барлык казакстан азаматтарына ултына карамай арналып отырса да, казаки тамыры бар екеш ce3ci3.

'рубайдолла Айдаров. Култегм ecKepmiciiui, Алматы, 1995, 6.50.

2ЛиЯншоу «Солтустт патшалъщтар тарихы», 99 бума, бшк арбалылар тарчхы».

3JIu Янъиоу, сонда «Турт баяны».

4Шинжац цогамдьщ вылымы, 1999, №2. Арап эрпшен жазылган. mime байланысты деректер цытайша.

3К.Акишев. Иссыкское письмо и руническая письменность. «Материалы международной научно-теоретической конференции Древнетюркская цивилизация: памятники письменности», Алматы, 2001. с. 389.

6ХарматтаЯ. Языки и письменность вКушанской империи. История цивилизации Центральной Азии. Париж, 1994, Т.2, с. 421.

7К.Акишев. Курган Иссык. Искусство саков Казахстана. М., «Искусство», 1978, с. 72

8Орхонские надписи. Кюль Тегин. Бильге Каган. Тоньюкук. Семей. 2001, с. 34,38. 9 yusufhas hajie. Kutadqu ebiik. Millatlar naxriyati, Pékin, 1984.

'"ЮсуфБаласагунский. Благодатное знание. Издание подготовил С.H. Иванов. Изд-во «Наука», Москва, 1983 " Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Т.П. Извлечения из персидских сочинений, собранных В.Г. Тизенгаузенет. Издательство АН СССР, М., 1941. с.69 "Акдес Нимет Кураг. Стамбул, 1940, 9 с.

13Госманов М., Мухамедьяров Ш., Степанов Р. Яца ярлъщ. «Казан утлары», 1965, №8,147 б. 14Р.Сыздыцова. ЯзыкЖамйат ТауарихЖалаири, Алматы, Наука, 1989, 99 б. 15Цазацэдебиети 10шшде1992ж., 106. 16 Газ. Хальщ кецеа, 20 шшде 1995 ж.

17ЭбдгкэршХасенов. Yiuгасыриттде. Цазацadeôuemi. 7ацпан, 1992ж. "Бес гасыр жырлайды, Т. 1, Алматы, 220 б. 19Диванулугат-ит-турктержимеси. T.III, Анкара, 1992,6.121. 203ац газету 23 ащан 2005 ж. 1 б.

А А А А А

Институт законодательства Республики Казахстан представляет

ТОРЕ В1Т1Г1

агмяно-кыпчакский судебник 1519-1594

Кыпчакско-польская версия Армянского Судебника Мхитара Гоша и Армяно-кыпчакский Процессуальный кодекс. Львов, Каменец-Подольский, 1519-1594 / Составители А.Н.Гаркаеец, Г.Сапаргалиее. - 2003. - 792 с.

Адаптация Армянского Судебника 12-13 вв. к новым условиям была выполнена во Львове, и 5 марта 1519 г. Польский король Сигизмунд I Старый утвердил латинский текст Судебника для львовских армян с существенными исправлениями и дополнениями. Перевод на кыпчак-ский и польский языки сделан тогда же и тоже во Львове. Здесь публикуется армянский оригинал в русском переводе, латинский, кыпчакский и польский тексты Судебника.

Кыпчакский текст подготовлен к печати по трем рукописям, хранящимся во Вроцлаве, Париже и Вене. Наиболее полной из них является вроцлавская рукопись 1523 года, содержащая на 53 дополнительных кыпчакских статей больше, чем парижская 1568 года и венская 1575 года. Поэтому ее авторы и взяли за основу при составлении критического текста.

Глубоко разработанная специальная кыпчакская терминология, примененная в Судебнике и в изначально составленном на кыпчакском языке Процессуальном кодексе 1523-1594 гг., свидетельствует о непрерывности кыпчакской юридической традиции, восходящей к древне-тюркской тенгрианской эпохе.

Издание памятника имеет целью способствовать развитию казахской и инотюркской юриспруденции на национальной языковой основе.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.