CC BY
18ГТАМР 341.215 (УДК 1)
Марденова А.К.
Хальщаральщ к^кьщ кафедрасыньщ магистранты Л.Н. Гумилев атындагы Еуразияльщ ^лттьщ университет (Нур-Султан, Казахстан)
КЭМЕЛЕТКЕ ТОЛМАГАНДАРДЫЦ К^ЬЩТАРЫН ЦОРГАУ САЛАСЫНДАГЫ ХАЛЫ^АРАЛЬЩ ЫНТЫМАКТАСТЬЩ
Аннотация: Мацалада кэмелетке толмагандардыц цуцыцтарын цоргау мэселелер1 зерттелед1, сонымен цатар бала цщыцтарын Халыцаралыц цоргау толыццанды жэне Yйлесiмдi дамыган тулганы цалыптастыру мацсатында Бала цуцыцтарын цамтамасыз етуге багытталган мемлекет пен Yкiметтiк емес халыцаралыц уйымдардыц взара келшлген т-цимыл ЖYйесiн бiлдiредi.
Ключевые слова: бала цуцыцтары, халыцаралыц цоргау, Бас Ассамблея, Пекин ережелерi.
БYгiнгi тацда бала к^кьщтарын Хальщаральщ коргау толыкканды жэне Yйлесiмдi дамыган т^лганы калыптастыру максатында Баланын, к^кьщтарын эзiрлеуге жэне камтамасыз етуге, оларды ^лттьщ зацнамада бекiтуге жэрдемдесуге жэне элсiз дамыган мемлекеттердщ балаларына хальщаральщ кемек керсетуге багытталган мемлекет пен Yкiметтiк емес хальщаральщ ^йымдардыц езара келiсiлген ю-кимыл жYЙесiн бiлдiредi. Баланыц физикальщ жэне акыл-ой жетiлмеуiне байланысты оныц к^кьщтарын коргау женiндегi шараларды эзiрлеу кажеттшп балалардыц к^кьщтарын хальщаральщ коргауды ерекше багытка белудi талап еттi. Осы максатта Б¥¥-да элеуметтiк комиссия жэне Б¥¥ Балалар Коры (ЮНИСЕФ) к^рылды. Б^дан баска, жекелеген салаларда Балалардыц к^кьщтарын коргаумен Б¥¥-ныц мамандандырылган мекемелерi айналысады: Хальщаральщ ецбек ^йымы (ХЕ¥), ДYниежYзiлiк Денсаульщ сактау ^йымы (ДД¥), Б¥¥-ныц гылым, мэдениет жэне бiлiм беру мэселелерi женiндегi (ЮНЕСКО).
Балалар мэселелерiмен айналысатын ^йым Б¥¥ Балалар коры болып табылады. ЮНИСЕФ Бас Ассамблеяныц 1946 жылгы 11 желтоксандагы ЮНИСЕФ кдау туралы
57 карарымен курылды. Онда кор согыстан кешнп Еуропада балаларга кемек керсету Yшiн курылатыны айтылды. Ол езiнiц иелiгiндегi каражат шепнде уйымдастырылуы жэне пайдаланылуы тиiс, ал ЮНИСЕФ-тен кемек алатын Yкiмет бул кемектi тиiсiнше кажеттшктерге жэне нэсшге, дiнге, ултка жэне саяси сешмдерге катысты кемсiтушiлiксiз белуге мiндеттi. Бала кукыктарын Халыкаралык Коргау бiрнеше багыттар бойынша жYзеге асырылады: Бала кукыктары саласындагы халыкаралык стандарттарды дайындау максатында декларациялар, карарлар, конвенциялар эзiрлеу; бала кукыктарын коргау женiндегi арнайы бакылау органын куру; улттык зацнаманы халыкаралык мшдеттемелерге сэйкес келтiруге жэрдемдесу (имплементациялык кызмет); Б¥¥ Балалар коры аркылы халыкаралык кемек керсету. Б¥¥ Бас Ассамблеясы адам кукыктарын Халыкаралык коргау шецбершде 1948 жылы 10 желтоксанда адам кукыктарыныц жалпыга бiрдей декларациясы кабылданды [1, 14], ал 1966 жылы Адам кукыктары туралы халыкаралык пактшер кабылданды.
Экономикалык, элеуметтiк жэне мэдени кукыктар туралы Пакт отбасылык шыгу тегi белгiсi немесе езге белпс бойынша кемсiтуге тыйым салады (10-баптыц 3-тармагы) [2, 59]. Экономикалык, элеуметтш жэне мэдени кукыктар туралы пакт отбасына ммYмкiндiгiнше ец кец кузет пен кемек, эсiресе оныц пайда болуы кезiнде жэне оныц жауапкершiлiгiне дэрменсiз балаларга камкорлык жэне оларды тэрбиелеу" (10-баптыц 1-тармагы) тшс екендiгiн карастырады, сондай-ак босанганга дешнп жэне одан кейiнгi акылга конымды кезец iшiнде ананыц ерекше кузетпен болуы тиiс екендiгiн мойындайды (10-баптыц 2-тармагы).
Азаматтык жэне саяси кукыктар туралы пактiде отбасы когам мен мемлекет тарапынан коргалуга кукылы деп айтылады (23-б.). Бул кужатта барлык бастауыш бiлiм беру Yшiн мшдегл жэне тегiн айтылган (13-бап). 1933 жылгы кэмелетке толган эйелдердiц саудасына карсы курес туралы Конвенцияга кол койды. Конвенциялар мен хаттамада мемлекеттердщ эйелдердi эйелдер мен балаларды жезекшелшке жэне сатуга тартумен айналысатын адамдарды кылмыстык жауапкершiлiкке тарту, эйелдер мен балалардыц кэсiби саудагерлерi туралы мэлiметтердi бiр-бiрiне хабарлау мiндетi кезделедi. Карулы кактыгыстар кезецiнде эйелдер мен балаларды коргауга катысты халыкаралык келiсiмдердi ерекше атап еткен жен.
1949 жылгы согыс кезшде азаматтык халыкты коргау туралы Женева конвенциясы жэне 1977 жылы кабылданган Женева конвенцияларына косымша хаттамалар эйелдер мен балаларга согыс кимылдарыныц салдарынан арнайы корганыс берудi кездейдi. Б¥¥-ныц кылмыспен курес жэне кукык бузушылармен жумыс iстеу женiндегi конгресi сот терелтн жYзеге асыру, бас бостандыгынан айыру орындарында жазасын етеу кезещнде кэмелетке толмаган кукык бузушылардыц кукыктарын коргауга, кэмелетке толмагандар арасындагы кылмыстыц алдын алу шараларына катысты бiркатар мацызды халыкаралык актiлердi эзiрледi. Бул 1985 жылгы кэмелетке толмагандарга катысты сот терелтн iске асыруга катысты Б¥¥-ныц ец аз стандартты ережелерi ("Пекин ережелерiм ретiнде белгiлi) [4, 45] жэне 1990 жылы кабылданган кэмелетке толмагандар арасындагы кылмыстыц алдын алу ушш Б¥¥-ныц басшылык принциптерi жэне бас бостандыгынан айырылган кэмелетке толмагандарды коргауга катысты Б¥¥-ныц ережелерi [2, 73]. Алдын ала кузетпен устау сиякты шара колданылган жагдайда, соттар камауга алу кезецiнде барынша узак уакыт болу Yшiн iстердi барынша тез карауга бiрiншi кезекте назар аударуы тшс" (Пекин ережелер^ 17-т.). Бала кукыктарына толык арналган арнайы кужат Бала кукыгы декларациясы болды. 1946 жылы Б¥¥-ныц экономикалык жэне элеуметтiк кецесi Женева декларациясыныц принциптерi колданылуга тиiс болганымен, Бiрiккен ¥лттар Б¥¥-ныц Адам кукыктары саласындагы жаргылык максаттарына сэйкес жацартылган кужатты кажет етедi деп шештi. Сол жылы элеуметтш комиссия декларацияны эзiрлеу мYмкiндiгiн талкылады.
Элеуметтiк Комиссияныц 6-шы сессиясында (1950) "бала кукыгы декларациясы" деп аталатын декларацияныц жобасы кабылданды [4, 48]. 1959 жылдыц 20 карашасында Б¥¥ Бас Ассамблеясы 1383(14) карарымен Бала кукыгы Декларациясын кабылдады. Бала кукыгы декларациясы 1924 жылгы Женева декларациясыныц 5 принцитн 10 кагидатка дейiн кецейттi. Оныц юрюпесшде "бала, оныц физикалык жэне акыл-ой жетiлмеуiне байланысты, туганга дейiн де, туганнан кейiн де тиiстi кукыктык коргауды коса алганда, арнайы коргау мен камкорлык кажет етедi"делiнген. 1989 жылы Бала кукыктары туралы Конвенцияныц кабылдануымен халыкаралык когамдастык балалардыц дене бiтiмi мен акыл-ой жетiлмеуiне байланысты арнайы коргау беру кажеттшгш мойындады. Сол кезде халыкаралык кукыктагы "бала" угымын аныктау
туралы мэселе аса етюр болды. Хальщаральщ к^кьщ сондай-ак уакыт шецберiн негiзге алып, балаларды к^кьщтьщ коргау басталатын жэне ол аякталатын сэттi аньщтау жолымен "бала" терминше аньщтама беруге тырысты. Бала к^кьщтары туралы Конвенция "егер осы балага колданылатын зац бойынша ол б^рын кэмелетке толмаса"деген ескертпемен 18 жастагы жогаргы жас шегiн бекiттi. Конвенцияныц кабылдануымен баланыц емiр CYPуге жэне дамуга (6-Б.), даральщты сактауга (8-б.), ез кезкарастарын еркiн бiлдiру к^кыгына (12-б.), согыс кимылдарына катыспауга (38-б.), киянат жасау мен канау к^рбандарыныц физикальщ жэне психологияльщ калпына келуi мен элеуметтiк кайта бiрiгуiне (39-б.) б1ркатар жаца к^кьщтары енгiзiлгенiн атап еткен жен. Тарихта алгаш рет Конвенция шецбершде Конвенция ережелерiнiц орындалуын бакылаудыц хальщаральщ тетiгi - Бала к^кьщтары женiндегi Комитет к^рылды, ол мемлекеттердщ Конвенция ережелерiн жYзеге асыру женiнде ездерi кабылдаган шаралар туралы мерзiмдi (5 жылда бiр рет) баяндамаларын карауга уэкiлеттi (44-бап). Бала к^кьщтары туралы Конвенция бала к^кьщтары туралы Эцiрлiк конвенциялар ретiнде (1990 жылы африкальщ бiрлiктi ^йымдастыру шецбершде балалардыц к^кьщтары мен амандыгыныц африкальщ Хартиясы кабылданды; Еуропа Кецесi Бала к^кьщтары туралы Еуропальщ конвенцияны (мысалы, балаларды коргау жэне хальщаральщ асырап алуга катысты ынтымактастьщ женiндегi 1993 жылгы Конвенция), сондай-ак баланыц жекелеген к^кьщтарын реттейтiн конвенцияларды да эзiрлейдi.
КолданылFан здебиттер тiзiмi
1. Титова Т. А. . Б¥¥ Бала к^кьщтары туралы Конвенциясы: А^Ш-тыц ратификациялаудан бас тарту себептерi // К¥кьщтану. 2000. № 2. 14-125 бет.
2. Бабаков В.А. Мемлекеттщ азаматтьщ к^кьщтьщ катынастарга катысуы // Учен. зап. Казан. ун-та. Сер. Гуманит. науки. 2015 ж. №6. 90-97 бет;
3. Красильникова Т.К. Ресейдеп мемлекетлк кэсшкерлш жэне Мемлекетлк корпорация (к^кьщтьщ реттеу мэселелерi жэне даму перспективалары) // Власть. 2009 ж. №12. 136-139 бет;
4. Кухарев В.В. Мемлекетлк тапсырысты орналастыру жэне оныц тшмдшпн багалау / / элеуметтiк-экономикалык кубылыстар мен процестер. 2013 ж. №5. 121-128 бет;
5. Пономаренко Е.В. Ка^р^ Ресейде мемлекеттiк борышты баскару // Вестник РУДН. Серия: Экономика. 2012 ж. №5. 82-90 бет.
