CC BY
14ЭОК 903/904 (574)»05/1» «653» https://doi.org/10.52967/akz2021.3.13.134.145
МРНТИ 03.41.91
КYЛТ0БЕ ЦАЛАШЫГЫНЬЩ CYЙЕК жэне МYЙIЗ АРТЕФАКТ1ЛЕР1НЕ ТРАСОЛОГИЯЛЬЩ ТАЛДАУ (алдын ала мэл1меттер)*
© 2021 ж. Саргизова Гулзада Балтабеккызы1
'PhD докторант, шш1 гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты, Эл-Фараби атындагы Каз¥У, Алматы к., К^азакстан. E-mail: gulzada-87@mail.ru
Аннотация. Археологиялык ескертшш - КYлтвбе калашыгы ecKi ТYркiстан каласынын (Есш ТYркiстан) б1р бвлш болып табылады жэне ДYниежYзiлiк м^ра нысаны - Кожа Ахмет Ясауи кесенесiнiн (одан 350 м кашьщтьщта) буферлiк аймагында орналаскан. 2020-2021 жылдары КYлтвбе калашыгынын аймагында бiрнеше нысанда казба ж^мыстары жYргiзiлген болатын. Макалада КYлтвбе ескерткiшiнен табылган CYЙек к¥ралдары мен б^йымдарынын типологиялык жэне трасологиялык зерттеулерi карастырылган. Агымдагы жылы трасологиялык зерттеу ж^мыстарына 22 дана CYЙек жэне мYЙiз Yлгiлерi алынды. СYЙек жэне мYЙiз к¥ралдары мен б^йымдары С.А. Семеновтын эдiстемесi бойынша зерттелдг СYЙектен жасалган внiмдер Levenhuk DTX 700 LCD сандык микроскопында каралып, фотога тYсiрiлдi. Талдау нэтижесiнде жеке к¥ралдарда ж^мыс iздерi жэне олардын ерекшелiк сипаттамалары аныкталды. СYЙектен жасалган б^йымдарга тексеру жYргiзiлдi; колдан жасалган жэне взге де тYрленулердiн iздерi бар Yлгiлердi аныкталды; алынган материалдарды - б^йымдарды, дайындау мен вндiрiс калдыктарын жYЙелеу жYргiзiлдi; б^йымдардын морфологиялык деректерi аныкталды. Ортагасырлык КYлтвбе т^ргындары колда бар шикiзатты тиiмдi пайдалана бiлген. Олар сойылган жануарлардын етш жеп, CYЙектерiн вндеп, кейiннен кYнделiктi вмiрде вз кажеттiлiктерi Yшiн пайдаланды.
Тушн свздер: археология, КYлтвбе, ортагасыр, ескертк1ш, трасология, CYЙек жэне мушз индустриясы
ТРАСОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ АРТЕФАКТОВ из КОСТИ и РОГА ГОРОДИЩА КУЛЬТОБЕ (предварительные данные)
Саргизова Гульзада Балтабековна1
'PhD докторант, младший научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан. E-mail: gulzada-87@mail.ru
Аннотация. Археологический памятник городище Культобе является частью старого города Туркестан (Есш ТYркiстан) и расположено в буферной зоне объекта Всемирного наследия - мавзолей Ходжи Ахмеда Ясави (в 350 м от него). В 20202021 гг. на территории городища Культобе проведены раскопочные работы на нескольких объектах. В статье представлены типологические и трасологические исследования костяных орудий и изделий, найденных на территории городище Культобе. В текущем году для проведения трасологического анализа отобрано 22 образца из коллекции ко-
стяных и роговых предметов. Для изучения изделий и орудий применялась методика С.А. Семенова. Поверхность артефактов была изучена с помощью цифрового микроскопа Levenhuk DTX 700 LCD. В результате анализа выявлено наличие следов от работы на отдельных орудиях, определены их характерные особенности. Произведен осмотр костяных артефактов; выполнено выявление образцов со следами рукотворных и иных видоизменений; проделана систематизация полученных материалов - изделий, заготовок и отходов производства; определены морфологические данные предметов. Население средневекового Култобе эффективно использовало имеющееся сырье. Они питались мясом забитых животных, обрабатывали их кости и использовали в последующем для собственных нужд в повседневной жизни.
Ключевые слова: археология, Культобе, средневековье, памятник, трасология, костяная и роговая индустрия
A USE-WEAR ANALYSIS of BONE and ANTLER ARTIFACTS from KULTOBE (preliminary data)
Gulzada Sargizova1
'PhD student, Junior Researcher, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan. E-mail: gulzada-87@mail.ru
Abstract. The archaeological site of the Kultobe settlement is part of the old city of Turkestan (Eski Turkistan) and is located in the buffer zone of the World Heritage Site -the mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi (350 m from it). In 2020, excavation work was carried out on the territory of the Kultobe settlement at 9 sites. The article presents typological and trace evidence studies of bone tools and artifacts found in the Kultobe settlement. This year, 22 samples from the collection of bone and antler objects were selected for use-wear analysis. To study artifacts and tools, the technique of S. Semenov was used. The surface of the artifacts was studied using a Levenhuk DTX 700 LCD digital microscope. As a result of the analysis, the presence of traces of work on individual tools was revealed, their characteristic features were determined. Bone artifacts were inspected; identification of samples with traces of man-made and other modifications; systematization of the obtained materials - artifacts, samples and production wastes; raw materials and morphological data of objects are determined. The population of medieval Kultobe effectively used the available raw materials. The diet of residents included the meat of slaughtered animals. They processed their bones and then used them for their own needs in everyday life.
Keywords: archaeology, Kultobe, Middle Ages, monument, use-wear analysis, bone and antler industry
Kipicne
Култебе ;алашыгы ¥лы Жiбек жолы бойында орналас;ан iрi ежелп мэдени, дши жэне сауда орталыгы. Калашы; Есю Турюстан ;аласыныц белш жэне Кожа Ахмет
Яссауи кесенесшщ аймагында орналас;ан'. Култебе ;алажурты б.д.д. I мыцж. соцында пайда болган. Ал, Ясы-Турюстан ретвде XIX f. екiншi жартысына дешн болFан.
1 Ескертшштщ орналас;ан жерi туралы аппарат, зерттелген нысандардын ;ыс;аша сипаттамасы жэне бас;а да мэлiметгердi М.С. Шаырбаевпен бiрлескен авторлардын журналдын осы санындаFы ма;аласынан карацыз - ред. ескертпесг
ЕскерткiштщаумаFында 1973 ж. бастап Т.Н. Сенигованыц жетекшiлiгiмен археологиялы; зерттеулер журпзше бастаFан [Смагулов, 2017, с. 208-211]. Ескертюштщ археологиялы; зергтелуi барысында мал сYЙектерi енделген жэне енделмеген тYрде кездесiп отырFан. Кейбiр артефактiлердiн сипаттамалары берiлiп отырFанымен, арнайы лабораториялы; жумыстары жYргiзiлмеген.
2020 ж. КYлтебе ^алашыгеынын аймаFында бiрнеше ;азба жумыстары жYргiзiлген болатын [Хазбулатов, 2020, с. 19-23]. Ма;алада 2020 ж. КYлтебе ескерткiшiнен табылFан CYЙек ;уралдары мен буйымдары типологиялы; жэне трасологиялы; зергтеулерi ;арастырылFан. АFымдаFы жылы зерттеу жумыстарына 22 дана CYЙек жэне мYЙiз Yлгiлерi алынды. АталFан буйымдарFа алдымен типологиялы;, морфологиялы; талдау жумыстары жYргiзiлдi.
Зерттеу adicmepi
Археологиялы; жэдiгерлердi, онын rni^^ CYЙек жэне мYЙiз ;уралдарын зерттеуде типологиялы;, трасологиялы;, морфологиялы; жэне бас;а да сараптамалы; эдiстер бар. Осылардын iшiндегi трасологиялы; эдiстiн маныздылыFы зор. Жалпы, трасология (французша «la trace» -<аз» cезiнен шы;;ан) криминалистика Fылымынын техникаларынын бiрi [Аверьянова, Белкин, 2000, с. 10]. Ол ;ылмыстын жасалу механизiмiн керсететiн iздердiн пайда болу зандылы;тары мен теориялы; непздерш зергтейдi жэне болFан о;отаны аны;тау Yшiн оларды табу, тану эдiстерi жэне ;ылмысты ашу, зерттеу ма;сатында iз Yлгiлерiн алу эдiстерiн керсетедь
ХХ f. археологияда трасологиялык зерттеу эдiсi колданыла бастады. АлFашкы рет аFылшын археологы У. Гринвел (1965) палеолитпк кырFыштарда ендеу iздерiн байкаFан. Кейiн Дж. Эванс куралдардан сызыкты iздердi байкады. 1934 ж. С.А. Семенов тас жэне CYЙек куралдарFа микроскоптыц кемегiмен трасологиялык сараптама жумыстарын жYргiздi [Семенов, 1957, с. 17]. П.П. Ефименко «Костенки 1» ецбегшде трасологиялык сарап-таманыц эдютемесш карастырды [Ефименко, 1958,с.38]. Трасологиялык зерттеулердщ дамуындаFы жаца сатысы американдык зерттеушi Л. Килидщ ецбепнщ-жарык керуiмен байланысты болды [Keeley, 1976, р. 115].
СYЙек жэне мYЙiз артефактiлер Levenhuk DTX 700 LCD сандык микроскоптыц кемепмен каралып, суретке тYсiрiлдi. Зерттеу жумыстарыныц максаты - CYЙек артефактiлердi карастыру жэне олардыц тYрлерiне карай жштеу, сандык микроскопты пайдала отырып, трасологиялык зерттеулер жYргiзу. АталFан максаттарды орындау барысында:
- адамныц ыкпалымен дайындалFан, яFни арнайы дайындалFан CYЙек жэне мYЙiз артефактiлер каралып, аныкталды;
- алынFан мэлiметтердi жYЙелеу жумыстары жYргiзiлдi;
- CYЙек жэне мYЙiз буйымдардыц шикiзатты жэне морфологиялык си-паттары аныкталды;
- CYЙек куралдар мен буйымдардыц жалпы сипаттамасы жасалынды.
КYлтебе ескерткiшiн зерттеу барысында CYЙек жэне мYЙiз буйымдардыц классификациялык кестесi курылды (1-кесте).
1-кесте - Култвбе цалашыгыныц суйек жэне мушз буйымдардыц классификациям Table 1 - Classification of bone and antler tools and items of Kultobe monument
ввделген жэне тозган iздерi сакталган Алгашкы вндеу жумыстары жyргiзiлген вщделмеген жэне ешкандай iздер сакталмаган
Куралдар Уак; малдын жауырындары (4 дана) Iрi кара малдыц твменп жак сyйектерi (2 дана); усак малдын жауырындары (6 дана)
Буйымдар Уак малдын ГYгiкшелi жшж CYЙекгерi (4дана) Уак малдын асыктары (2 дана)
Дайындамалар Уак малдын (ешкi) мyйiзi (1 дана); Акбвкен мyйiздерi (2 дана) Уак малдыщ тyтiкшелi жшж сyйегi (1 дана)
Кврсетшген CYЙек арте-фактшердщ непзп шиюзаты рет1нде уак малдын, койдын тYтiкшелi CYЙектерi, жылкынын твменп жак CYЙектерi, акбвкен мYЙiзi жэне уак малдын мYЙiзi тандалган.
Алынган CYЙек Yлгiлердiн ара-сында квптеп кездесетш уак малдын жауырындары болып табылады. КYлтвбе е скертюшшен трасологиялык зерттеуге усынылган жауырындар -10 дана. 4 дана жауырыннын дорсаль-ды2 жиеп арнайы тYзетiлген (сур. 1), эс1ресе ею жауырында тYзету 1здер1 вте жаксы сакталган. Б1р тYзетiлген жауырыннын каудальды бурышында кызыл бояудын 1здер1 сакталган. 3 дана жауырыннын дорсальды жиепнде Yшбурышты сынык жасалган, б1реу1 квлемд1 болып келген, ал калган екеу1 юш1ректеу. Барлык жауырындардын жалпак, тепс бет1нде метал куралмен жасалган сызыкты тесштер бар. 4 дана жауырында б1р сызыкты тес1ктер, б1реушде 2 сызыкты тесш, 2 жауырында Yш сызыкты тес1к жасалган. Тек б1р жауырында сызыкты тес1к
кездеспейд1, вйткеш жауырыннын непзп жалпак бвлт Yшбурышты болып кесшген. Жауырындардын кыры (spina scapulae) квп жагдайда арнайы внделмеген, табиги жол-мен сынган, тек 2 дана жауырында кырлары (spina scapulae) арнайы кесшген. Жауырындардын баска бвл1ктершде адам ыкпалымен жасалган арнайы вндеу 1здер1 сакталмаган. Трасологиялык зерт-теулер нэтижес1нде ^лтвбе ескертюшшен табылган 4 жауырын арнайы метал к¥ралдын квмепмен внделгеш аныкталды. Сонымен катар, жауырындарга б1рнеше вндеу жумыстары жYргiзiлген: 1) 2 дана жауырыннын кыры (spina scapulae) кесшген, 2) 4 жауырыннын дорсальды жиепкесшгенжэнеметалкуралдармен тYзетiлген, 3) метал к¥ралмен 9 дана жауырыннын кырарты шункырына (fossa infraspinata) сызыкты теактер салынган.
Жауырын - казактардын дэстурл1 идеологиялык таным-тYсiнiгiнде манызды орын алатын,
2 Онтайлы сэттi пайдалана отырып макаланы дайындау барысында берген кенестерi Yшiн М.С. Шагырбаевка алгысымды бiлдiремiн.
Cyp. 1. Kynme6e vpnarnusu. Kpu (Ovis aries) waybipbinbi: A - wayupbimbKaydanbdbi OypumuHda ca+mansan vfrubw 6oxy isdepi; B - waybipbinnbiH, dopcanbdb wueeinde ca+mansan e^dey isdepi. Cypem aemopbi r.B. Capeusoea
Fig. 1. Kultobe monument. Scapula of the sheep (Ovis aries): A - traces of red paint on the caudal angle of the scapula; B - processing traces on the caudal edges of the scapula. Photo by G. Sargizova
малдын алды^ы ая; ;ан;асынын иы; белдеуiндегi Yш бурыш пiшiндi, жалпа; мал CYЙегiнщ ;адiрлi санаетан белт. Жауырын кене заманнан ;аза; хал;ынын турмысында ерекше орын алFан. Жауырынды турмыста кеп жаFдайда ;урал ретiнде пайда-ланса, екiншi жаFынан халы;тын дуниетанымында жауырынмен байла-нысты наным-сенiмдер ;алыптас;ан.
Кола дэу1р1ндеп енбек ;уралдар ;атарында мал CYЙектерi, эс1ресе жауырын елеут мэнге ие болFан: солтYCтiк Бетпакдаладан табылFан б.д.д. II—I мынж. остеологиялы; ма-териалдары арасынан жауырыннан
жасалган корганыс ^уралдары, терi илейтiн тырнагыш (чесало), кож (совок), шию кайысты тартатын тесш жауырындардыц кептеп табылуы аталган сYЙектщ тYрлi максатта кец колданылганын байкатады [Маргу-лан, 1950, с. 16]. Байыргы ^аза^тарда молдалар бала о^ыт^анда тYЙе, жылкы сиякты iрi малдьщ жауырындарын жазу материалы ретiнде пайдаланып, сиямен эрiп жазган. Сиыр мен жылкы жауырынын элiпби жазу мен усталар куралына колданган [Бабакумар, 2012, 50-57-бб.].
Политеистiк тYсiнiкке
негiзделген жанды, жансыз дYниенiц
камкоршысына баланган мал с^е^ер^^ елген рухты еске тYсiру мен к^рбанды; рэамдерше колданылганы туралы мысалдар Еура-зия даласында молынан ^шырасады. М^ндай максаттарга мал CYЙектершщ iшiнен жауырынныц кещрек колданылуы Андронов мэдениетшщ жерлеу ескертюштершен бастап орта гасырдыц соцына дешн сакталган.
Жауырынныц эр тYрлi тарихи кезендерде тYрленiп бYгiнге жеткен киел1 кызметi бар. Оныц б1р1 - жау-ырынды жагу (от;а кактау) аркылы (от;а кактаган кезде пайда болган сызат, белгшерге карап) бал ашу. Жауырынга карап бал ашу енерi жай-лы алгашкы жазбаша дерек Гильом де Рубрук ецбегшен бастап П.С. Пал-лас, А.И. Левшин, Ш. Уэлиханов, В.В. Радлов т.б. авторлар жазбала-рында кездесед1 [Бабак¥мар, 2012, 50-57-бб.].
Сонымен, Култебе ескерт-юшшен табылган жауырындардыц ецделу1 алтынордалык Болгар каласыныц орталык белтнен табылган жауырындарга ете ^ксас [Антипина, Яворская, 2017, с. 1220]. Трасологиялык зерттеулердщ нэтижес бойынша жэне жауырында кызыл бояудыц табылуына карай жауырындар бояу араластыруга арналган к^рал немесе т^рмыста калак ретвде пайдаланган болуы мYмкiн. Сонымен катар, жогарыда келпршген этнографиялык дерек-терге сэйкес зерттелген жауырын Yлгiлерi сакральды максатта да пай-даланылуы мYмкiн. Ал жауырынныц арнайы кесшп, тYзетiлiп, ецдеу жумыстары жYргiзiлгенiне караганда жазба «тактайшасыныц» («таблички» для письма) дайындамасы болуы да мYмкiн деп пайымдаймыз [Антипина, Яворская, 2017, с. 12-20].
Аталган ескерткiштердiц
жиынтыгындагы кызыкты CYЙек артефактiлердiц бiрi - ^сак малдыц тYтiкшелi жiлiк CYЙектерi. Олардыц саны - 4 дана. Ею тYтiкшелi жiлiк CYЙектердiц жогаргы белшнщ диаметрi 0,5 мм болатындай етш тесiлген (сур. 2), ал CYЙектiц теменгi жагы сынган. Дайындалуы жэне табылган сызыкты iздерi бойынша юшкентай нэрестенiц бесiгiне арналган шYмектер болуы мYмкiн. Жiлiк CYЙегiне арнайы жасалган тесш аркылы бесiкте жаткан баланыц нэжiсi етiп, арнайы ыдыска, тYбекке агады.
Калган екi тYтiкшелi жiлiк CYЙектерi де сипатталган жшк CYЙектерiнiц ецделуiне ете ^ксас. Жогаргы жагы 0,5 мм келемiнде тесшген, баска жiлiк CYЙектерiне караганда сэл кыскалау келген. СYЙектiц беткi кабатында, баланыц аяктары жанасатын т^сында аздаган жылтырланган iздерi сакталган, б^л iздер шYмектiц белгiлi бiр уакыт колданыста болган кезде пайда болуы мYмкiн.
Этнографияда осыган ^ксас жiлiк CYЙектерiнен жасалган буйымдар баланыц тесегi, беактщ к^рамдас белiгi, жабдыгы кептеп кездеседь ¥л баланыц шYмегiн асыкты жшктщ асык т^рган басынан ойык ойып эзiрлейдi. Екiншi карама-карсы басын шорт кесiп, кырларын егеп, ж^мырлайды. Кыз баланыц шYмегiн ескi, кеп ^сталып, майсiцдi болган уыктыц карынан (иiнiнен) жасайды, ойыгын ^лдыюне караганда сэл сопактау етiп койган жен. ШYмек баланыц денесiне батпау Yшiн кырларын тегiстеп, жылтырлатып, зэрдi сорып алмауы Yшiн майга кайнатып алган [Куспеков, 2012, 128-136-бб.]. КYлтебе калашыгынан
ЗООх
Cyp. 2. Kynme6e vpnamusu. AqSeKeuuiy (Saiga tatarica) Myut3 6enмeгi: A - Myuisde cavmansan Kecy isdepi; B - Myui3di-H, 6emK 6amunda cavmansan e^dey isdepi.
Cypem aemopu r.E. Capeu3oea
Fig. 2. Kultobe monument. Fragment of antelope (Saiga tatarica) antler. A - cutting traces on the antler; B - processing traces on the antler. Photo by G. Sargizova
табылган шYмектерге ^^сас б^йымдар Кырым ескертюштершде [Пальцева и др., 2012, с. 208-215], СолтYCтiк Кавказ жэне Едш/Волга бойындагы ескертюштерде [Пальцева и др., 2012, с. 20-26], Фанагорияньщ антикалыщ ^абаттарыннан табылган [Логофаст, Добровольская, 2018, с. 77-90].
Белшектенген уа^ малдыц (^ой) тYтiкшелi жiлiк CYЙегi. Жогаргы жагы табиги жолмен сынган. СYЙектiц теменп жагы келденещнен метал К¥ралмен кесшген жэне тYзетiлген. Бас^а арнайы адам ыщпалымен жасалган iздер кездеспейдi. СYЙектi дайындау барысында сынып кеткендiктен ецдеу ж^мыстарын жалгастырмаган, сондыщтан арнайы
б^йымныц бYлiнген дайындамасы болуы мYмкiн. Бас^а адам ыщпалымен жасалган сызыщты iздер са^талмаган.
Уа^ (^ой) малдыц асыщтары - 2 дана. Екеуi де жа^сы са^талган. Кейбiр белшектерiнде аздаган табиги сыныщ iздерi бар. Арнайы адам ыщпалымен жасалган ецдеу iздерi са^талмаган. Бiр асыщтыц сырт^ы ^абатында аздаган жылтырланган iздерi са^талган, олар адам ^олымен ^стаганнан ^алуы мYмкiн. Асыщтар ас YЙдегi тама^ ^алдыщтары немесе асыщ ойындарында аз уа^ыт пайдаланылган секiлдi.
Жалпы, мал сYЙектерiмен ^атар, мYЙiздердiц де пайдаланылуы ежелп т^ргындардыц емiрiнде ерекше орын
алган. МYЙiз куралдар тас, ;ола дэуiрiнен бастап ;олданыста болган, адамдар мYЙiздi ендеудi бiлген. КYлтебе ескерткiшiнен енделген жалпы мYЙiз енiмдерiнiн 3 данасы зерггелдi, онын 1 данасы ешю мYЙiзi, 2 данасы а;бекен мYЙiзi.
Уа; малдын мYЙiзi - 1 дана, бупн. МYЙiздiн ушы сынган, негiзi белшектене сынган. МYЙiздiн негiзi метал куралмен кесiлген, сонды;тан мYЙiздiн негiзi тегiс кесiлген. МYЙiздiн ^ борпылда; келген, бас;а арнайы ендеу белгiлерi жо;.
А;бекен мYЙiздерi - 2 дана. Екеуi де сынган, мYЙiздер тYбiнен кесiлген. МYЙiздiн уштары арнайы метал куралмен кесiлген, iздерi жа;сы са;талган. Беткi ;абаттарында арнайы ендеу жумыстары жYргiзiлген, метал ;уралмен ендеуге тырыс;ан, бiрнеше кесу, тYзету iздерi кездеседi (сур. 2). Бiра; мYЙiздер толы;;анды ;урал ретвде енделмеген. Екеуiнiн де беткi ;абаттарында жылтырлату, ;ажау, ;ашау секiлдi арнайы ендеу белгiлерi са;талмаган. Сонды;тан Yлгiлер буйымнын немесе куралдын дайындамасы болуы эбден мYмкiн.
¥сынылган мYЙiз Yлгiлердiн iшiнде ;уралдарга, буйымдарга жа-татын Yлгiлер жо;. МYЙiздерде алгаш;ы ендеу жумыстарынын iздерi са;талган, бiра; толы;;анды ендеу жумыстарыжYргiзiлмеген.Сонды;тан мYЙiз Yлгiлердi жYргiзiлген алгаш;ы ендеу жумыстарына ;арай арнайы ;уралдын сабына дайындама ретiнде немесе ендiрiс ;алды;тары ретiнде ;арастыруга болады.
Кола дэуiрiнен Казахстан тургындарында терi ендеу кэсiбiнде кен ;олданыста болган ;уралдар -;ыргыштар болып табылады. Осын-дай ;уралдар КYлтебе жиынтыгынан
да табылган. Iрi ;аранын теменп он жа; CYЙектерiнен дайындалган 2 дана Yлгiлерi бар. Екеуiнiн де тiстерi жэне тiс тYптерi тазаланган. Бiреуiнiн беткi ;абатында аздаган жылтырлатылган iздерi са;талган. Мундай теменгi жа; CYЙектерiнендайындалFан;уралдарды терi ендеу кэсiбiнде ;ырFыштар («тупик», «трепало») деп атайды [Семенов, Коробкова, 1983, с. 151]. Олар кеп жаFдайда терi шелдеу, тiптi жумсарту Yрдiстерiнде пайдаланылFан,
сонын нэтижесiнде ;уралдын беткi ;абатында абразивтi ендеуден ;алFан iздер секiлдi уса; жэне iрi, эр жа;;а баFыггалFан сызы;ты iздер ;алады. Бетю ;абатында жылтырлатылFан iздерi са;таетан ;уралмен кеп пайдаланбаFан, ете ;ыс;а мерзiмде, тiптi бiр реггiк ;ана ;олданыста болFан болуы мYмкiн. Куралда бiрiншi ендеу жумыстары жYргiзiлген, ал тозу белгiлерi (;атты жылтырлату iздерi, ;ажалFаннан пайда болатын сызы;ты iздер) кездеспейдь
Екiншi жа; CYЙегiнен дайындалFан Yлгi ете ;атты кYЙген, сонын нэтижешнде ;ара тYCтi болып келген (сур. 3). Жумыс аймаFынын беткi ;абатында алFаш;ы ендеу жумыстарынын белгiлерi бар. Куралдын беткi ;абаты эктастанып кеткенд^ен ;атты тозу немесе ендеу белгiлерi аны; бай;алмайды. Сонымен зерттеу нэтижесшде iрi ;аранын жа; CYЙектерiне адам ы;палымен жасалFан YPДiстер мынадай болып табылады: 1) тю жэне тю тYптерi арнайы алынFан, 2) метал ;уралмен тiс орындары кесiлiп, тегютелген, 3) бiр теменгi жа; CYЙектi кYЙдiрген. Аны;талFан белгiлерi бойынша жа; CYЙектер ;урал ;ырFыштын дайындамасы болуы мYмкiн немесе екiншi Yлгi оша;;а отын ретiнде пайдаланFан болуы да мYмкiн.
Cyp. 3. Kynme6e yanaMbisbi. Wbinybinbiy (Equus caballus) moMenei way cyùeeiniii 6enMeei: A - way cyùexmeei Kecy myMbicmapbinbi^ i3dep; B - way cyùexme caymansan mony isdepi; C - way cyùexme caymansan 6emKi ya6amunda arnaMyu e^dey myMbicmapunbni isdepi.
Cypem aemopu r.B. Capemoea
Fig. 3. Kultobe monument. Fragment of the lower jaw of a horse: A - traces of cutting work on the lower jaw; B - grinding traces on the lower jaw; C - processing traces on the lower jaw.
Photo by G. Sargizova
Осындай жа; CYЙекгершен дайындалган ете ;атты куйген ;уралдар ;ола дэуiрше жататын Талдысай (Орталы; Каза;стан) ;онысында жш кездеседi [Панковский, Саргизова, 2020, 165 б.]. Олардын кепшiлiгi терi ендеу кэсiбiнде кеп уа;ыт ;олданыста болган. Олар терiнi тазалау жумыстары, шелдеу секiлдi Yрдiстерден бастап сапалы терi енiм дайындау барысында барлы; ендеу жумыстарында эмбебап ;урал болган. Кешн сапалы, су етпейтiн былгары алу Yшiн арнайы кермеге терш кере отырып, от;а кептiрiп, ;ыргыштыц кемегiмен терiнi ендеп, жумсарт;ан. Осындай Yрдiстерден кейiн ете сапа-142
лы, кеп жагдайга тезiмдi терi енiмiн алган [Бейри и др., 2002, с. 83].
Зерттелген жануардын жа; CYЙектерiнен дайындалган Yлгiлер Орталы; Каза;стан жерiндегi ;ола дэуiрi ;оныстарынын ;уралдарына, Алтай ещршщ Жарково-3 кешнп ;ола дэуiрi ескертюшшщ ;уралдарына ете у;сас [Федорук, Вальков, 2015, с. 231]. Ортагасырлы; ескерткiштерде енделген iрi ;ара малдын CYЙектерi сирек кездеседь Дегенмен, КYлтебе ескерткiшiнде кездескен ;уралга у;сас артефактi Жамбыл облысын-да орналас;ан Бурнооктябрьск 1 (Жыл;ышытебе) ескертюшшен
табылган [Тэлеев, Шагирбаев, 2020, 240 б.]. Бул жа; CYЙекгердiн жасалу
техникасы мен гипологиялы; сипаг-гамалары еге у;сас.
Кррытынды
Кулгебе ;алашыгынан малдыц CYЙектерi кепгеп кездеседi. БYгiнгi кунде оларга археозоологиялы;, грасологиялы; зерггеулер журпзшш жагыр. Суйек ;уралдар ;ала гурмысында ;олданылган жэне олар гургындардыц емiр салггары мен дэсгYрлерiмен байланысгы болган. Оргагасырлы; гургындар ;олдагы бар шиюзаттарды гиiмдi пайда-лану жолдарын бшген. Сойылган малдыц егiн жеп, суйегш ецдеп, гурмысгы; жагдайда куралдарга ай-налдыра бiлген. Колдагы бар суйек ;уралдарды гурмысга герi ецдеуде, кшз басу, гурмысга пыша;, бiз секiлдi ;уралдарды, баланыц бесiгiнiц жабды;гарын дайындауда, ойын гYрлерiне, гиiмдi пайдалана бшген. Кейбiр CYЙек буйымдар (жауырын)
гургындардыц дYниетанымында са-кральды, рухани дYниемен байланысгы болган.
КYлгебе ;алашыгынан табылган CYЙек жэне мYЙiз ;уралдардыц басым кепшiлiгi кеп ;олданысга болмаган, гозу белгiлерi жо;. Буйымдардыц бiр белiгi дайындама гYрiнде кездеседi, ягни ;уралдарды дайындау бары-сында кездейсо; сынып, жарамсыз болып ;алганды;ган, ;олданыста болмаган. Буйымдардыц келесi бiр белт алгаш;ы ецдеуден егiп, бiр рег ;ана ;олданысга болган. Мундай ерекшелштщ болуын ;алашы;гыц кешендi емiр CYргендiгiмен байланысгыруга болады.
Корыта айг;анда, ортагасырлы; гургындар CYЙек жэне мYЙiздi ендеп, гурмысгы; ;ажеттерше жараг;ан жэне ол Yрдiс гасырлар, жылдар бойы жалгасып, ;аза; хал;ыныц салг-дэсгурi мен т1ршшгше беки гYCкен.
Ескергпе
*Макала«Казак гылыми-зерттеумэдениегинсгигугы» ЖШСжэне«Э.Х.Маргулан аг. Археология институты» РМКК арасында 23.02.202l жылы № ЮЛ/2021-8 ;ызмег керсегу Кел1ам-шаргы мшдеттерш кке асыру шецбервде дайындалды.
ЭДЕБИЕТ
1. Аверьянова Т.В., Белкин Р.С. Криминалистика. М.: НОРМА-ИНФРА-М, 2000.
990 с.
2. Антипина Л.Л., Яворская Л.В. Трасологический анализ и интерпретация инструментально обработанных бараньих лопаток из городов Золотой Орды // Краткие сообщения Института археологии. 2017. Вып. 248. С. 12-20.
3. Бабацумар ХКой жауырыныныц киел1 ;асиег1 жэне оныц дэстYрлi мэдениеттеп орны // Улт-ты; гэрбие. 2012. № 3 (11). 50-57-бб.
4. Бейри С., Васильев С.А., Давид Ф., Карлен К., Дьяченко В.И., Чесноков Ю.В. Опыт реконструкции процесса обработки шкур (по материалам верхнепалеолитической стоянки Уй 1 на Енисее и этноархеологическим данным) // Археология, этнография и антропология Евразии. 2002. № 2 (10). С. 79-86.
5. Ефименко П.П. Косгенки I. М.-Л.: АН СССР, 1958. 483 с.
6. Куспеков Д.Ж. Бесш тYрлерi жэне онын жасалу жолдары // Зерттеушг 2012. № 12 (80). 128-136-бб.
7. Логофаст Л.А, Добровольская Е.В. Изделия из кости из раскопок слоев хазарского времени Фанагории // Материалы по археологии и истории Фанагории. 2018. Вып. 4. С. 77-90.
8. Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской археологической экспедиции в 1947 г. // Известия АН КазССР. Сер. археол. 1950. Вып. 2. С. 3-36.
9. Пальцева Д.У., Буржаков Р.А., Сьянова О.А. Косторезное производство Нижнего и Среднего Поволжья на основе анализа костяных заготовок и бракованных изделий Биляра и Самосдельского городища // Каспийский регион: политика, экономика, культура. 2012. № 4 (33). С. 20-26.
10. Пальцева Д.У., Шакиров З.Г., Худяков А.В. Костяные предметы быта средневекового населения Биляра // Филология и культура. 2012. № 1 (27). С. 208-215.
11. Панковский В.Б., СаргизоваГ.Б. Кешнп кола дэуiрiндегi Талдысай цонысыньщ CYЙек жэне муюз индустриясын жуйелеу // Маргулан окулары - 2020: «¥лы Дала археологиялык жэне пэнаралык зерттеулер аясында» атты халыкар. гыл.-тэж. конф. м-ры (Алматы к., 17-18 кыр^йек 2020 ж.). Алматы: Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, 2020. 1 том. 163-168-бб.
12. Семенов С.А. Первобытная техника: (опыт изучения древнейших орудий и изделий по следам работы). М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1957. 140 с.
13. Семенов С.А., Коробкова Г.Ф. Технология древнейших производств. Л.: Наука, 1983. 252 с.
14. Смагулов Е.А. Древний Туркестан: штрихи к историческому портрету. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана, 2017. 341 с.
15. Талеев Д.Э., ШагирбаевМ.С. Бурнооктябрьск 1 (Жылкышытебе) каласыныц остеологиялык материалдары // Маргулан окулары - 2020: «¥лы Дала археологиялык жэне пэнаралык зерттеулер аясында» атты халыкар. гыл.-тэж. конф. м-ры (Алматы к., 17-18 кыркуйек 2020 ж.). Алматы: Э.Х. Маргулан ат. Археология институты, 2020. 1 том. 230-241-бб.
16. Хазбулатов А.Р. Археологический парк «Городище Культобе» в системе культурного наследия Казахстана // Традиции, актуальные вопросы и инновации в образовании, воспитании, науке и производстве в рамках программы «Рухани жацгыру»: труды междунар. конгресса, посвящ. 3-х летию программы «Рухани жацгыру», празднованию 2200-летия Абу Насыра аль-Фараби, статуса культурной столицы СНГ города Шымкент в 2020 г. (г. Шымкент, 24-26 июня 2020 г.) Шымкент: Южно-Казахстанский государственный университет им. М. Ауэзова. 2020. С. 19-23.
17. Федорук А.С., Вальков И.А. Орудия кожевенного производства поселения Жарково-3 // Известия Алтайского государственного университета. 2015. № 4/2 (88). С. 229-234.
18. Keeley L.H. Microvear polishes on Flint: some experimental results // 2nd International Symposium on Flint. Staringia, 1976. Vol. 3. P. 49-51.
REFERENCES
1. Averyanova, T. V., Belkin, R. S. 2000. Kriminalistika (Criminology). Moscow: "NORMA-INFRA-M" Publ. (in Russian).
2. Antipina, L. L., Yavorskaya, L. V. 2017. In: Kratkiye soobshcheniya Instituta arheologii (Brief Communications of the Institute ofArchaeology), 248, 12-20 (in Russian).
3. Babakumar, Kh. 2012. In: Ulttyq tarbiye, 3 (11), 50-57 (in Kazakh).
4. Beyri, S., Vasilyev, S. A., David, F., Karlen, K., Diachenko, V. I., Chesnokov, Yu. V 2002. In: Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 2 (10), 79-86 (in Russian).
5. Yefimenko, P. P. 1958. Kostenki I. Moscow-Leningrad: USSR Academy of science (in Russian).
6. Kuspekov, D. Zh. 2012. In: Zertteushi, 12 (80), 128-136 (in Kazakh).
7. Logofast, L. A, Dobrovolskaya, Ye. V 2018. In: Materialy po arkheologii i istorii Fanagorii (Materials on the archeology and history of Phanagoria), 4, 77-90 (in Russian).
8. Margulan, A. Kh. 1950. In: Izvestia AN Kaz SSR. Seria arkheol. (Izvestia of the Academy of Sciences of the Kazakh SSR. Ser. Archeology), 2, 3-36 (in Russian).
9. Paltseva, D. U., Burzhakov, R. A., Syanova, O. A. 2012. In: Kaspiysky region: politika, ekonomika, kultura (The Caspian region: politics, economy, culture), 4 (33), 20-26 (in Russian).
10. Paltseva, D. U., Shakirov, Z. G., Khudyakov, A. V. 2012. In: Filologia i kultura (Philology and culture), 1 (27), 208-215 (in Russian).
11. Pankowski, V. B., Sargizova, G. B. 2020. In: Margulan readings-2020. Almaty: A.Kh. Margulan Archeology Institute, vol. 1, 163-168 (in Kazakh).
12. Semenov, S. A. 1957. Pervobytnaya tekhnika (opyt izucheniya drevneyshikh orudiy i izdeliy po sledam raboty) (Primitive technique (experience in studying the oldest tools and products on the traces of work)). Moscow-Leningrad: USSR Academy of science (in Russian).
13. Semenov, S. A., Korobkova, G. F. 1983. Tekhnologiya drevneyshikh proizvodstv (The technology of the most ancient industries). Leningrad: "Nauka" (in Russian).
14. Smagulov, Ye. A. 2017. Drevniy Turkestan: shtrikhi k istoricheskomu portretu (Ancient Turkestan: touches to a historical portrait). Almaty: A.Kh. Margulan Archeology Institute (in Russian).
15. Taleev, D. A., Shagirbayev, M. S. 2020. In: Margulan readings-2020. Almaty: A.Kh. Margulan Archeology Institute, vol. 1, 230-241 (in Kazakh).
16. Khazbulatov, A. R. 2020. In: Traditsii, aktualnye voprosy i innovatsii v obrazovanii, vospitanii, nauke i proizvodstve v ramkakh programmy "Rukhani zhangyru" (Traditions, topical issues and innovations in education, upbringing, science and production within the framework of the "Rukhani Zhangyru" program). Shymkent: M. Auezov South Kazakhstan State University, 19-23 (in Russian).
17. Fedoruk, A. S., Valkov, I. A. 2015. In: Izvestiya Altayskogo gosudarstvennogo universiteta (Izvestiya os Altai State University), 4/2 (88), 229-234 (in Russian).
18. Keeley, L. H. 1976. In: 2ndInternational Symposium on Flint. Staringia, 3, 49-51.
MYддeлeр какты^ысы туралы акпаратты ашy. Автор MYддeлeр какты^ысыныц жокты^ын мэлiмдeйдi.
/ Раскрыта информации о конфлию^ интeрeсов. Автор заявляeт об отсутствии конфликта интeрeсов.
/ Disclosure of conflict of interest information. The author claims no conflict of interest. Mакала туралы акпарат / Информация о статьe / Information about the article. PeдакцияFа туст / Поступила в рeдакцию / Entered the editorial office: 14.09.2021. Peцeнзeнттeр мак¥ЛдаFан / Oдобрeно рeцeнзeнтами / Approved by reviewers: 24.09.2021. ЖариялаyFа кабылданды / Принята к публикации / Accepted for publication: 24.09.2021.
