Научная статья на тему 'К ИСТОРИИ ДОЛИНЫ ЯХСУ И ЗНАЧЕНИЯ СЛОВА "ЯХСУ" В НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ'

К ИСТОРИИ ДОЛИНЫ ЯХСУ И ЗНАЧЕНИЯ СЛОВА "ЯХСУ" В НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
73
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТАДЖИКИСТАН / ИСТОРИЯ / ГЕОГРАФИЯ / ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ НАЗВАНИЯ / ТОПОНИМИКА / ЯХСУ / РЕКА ЯХСУ / ДОЛИНА ЯХСУ / АХШУВО / ОКСУ / РЕЦЕНЗИИ / КНИГИ / АРХЕОЛОГИЯ / ЗНАНИЯ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саид Нуриддин Саид, Убайдулло Насрулло Каримзода

В настоящее время существует различие в географических и исторических названиях края с точки зрения содержания и научной основы. Топонимы, значение которых неизвестно или незнакомо сегодняшним читателям, считаются пришедшими из других языков и их необходимо заменить или изменить. На самом деле топонимы являются одним из важнейших источников изучения древней истории нации и страны. Одним из таких древних названий является название реки Яхсу, которая расположена в Хатлонской области и является левым притоком реки Пяндж. Бассейн этой реки также известен как долина Яхсу. Значение слова Яхсу неоднозначно и его используют в различных формах Яксу, Яхсу и Оксу. На основе всестороннего анализа и изучения, основанного на письменных источниках, археологических раскопках, словарях авторы приходят к выводу, что правильное название реки и долины является Яхсу, которое происходит от корня слова Ахшуво арийского.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BOUT TO THE HISTORY OF YAKHSU VALLEY AND REVIEW OF “YAKHSU” WORD IN SCIENTIFIC LITERATURE

Currently, there is a difference in the geographical and historical names of the region in terms of content and scientific basis. Toponyms, the meaning of which is unknown or unfamiliar to today's readers, are considered to have come from other languages. And must be replaced or changed. In fact, place names are one of the most important sources for studying the ancient history of a nation and a country. One of these ancient names is the name of the Yakhsu River, which is located in the Khatlon region and is a left tributary of the Pyanj River. The basin of this river is also known as the Yahsu Valley. The meaning of the word Yakhsu is ambiguous and is used in various forms of Yuxu, Yasu and Oksu. Based on a comprehensive analysis and study based on written sources, archaeological excavations, dictionaries, the authors conclude that the correct name of the river and valley is Y akhsu, which comes from the root of the word Ahshuvoi oriyoӣ (bokhtara).

Текст научной работы на тему «К ИСТОРИИ ДОЛИНЫ ЯХСУ И ЗНАЧЕНИЯ СЛОВА "ЯХСУ" В НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ»

ТАЪРИХ- ИСТОРИЯ - HISTOR Y «-»

УДК: 91(575. 3)+413.11

НАЗАРЕ БА ТАЪРИХИ ВОДИИ ЯХСУ ВА ШАР^У ТАФСИРИ ВОЖАИ «ЯХСУ» ДАР АДАБИЁТИ ИЛМИ

САЙД Нуриддин Саид

Узви вобастаи Академияи илмх,ои Ч,умх,урии Точикистон, доктори илмхои фалсафа, профессор

УБАЙДУЛЛО Насрулло Каримзода

доктори илмхои таърих, профессор

Рузхои охир атрофи номхои чугрофй (топонимхо) ва номхои кади-маи таърихию чугрофии кишвар тавассути васоити ахбор, шабакахои ичтимой ва хамзамон чамъомаду нишастхо андешахои бахсангези аз лихози мазмуну мухтаво ва пояи илмй ба хам мухталиф мушохида меша-ванд. Бархе аз бахскунандагон топонимхое, ки маънояш барояшон но-фахмо аст, моли забони бегона дониста, даъвои тагйир ва ë иваз намудани онро мекунанд. Дар асл топонимхо яке аз мухимтарин манбаъхои омузиши таърихи кухани миллату кишваранд.Имруз дар худуди чумхурии мо теъдоди чунин номхои таърихй кам нестанд ва бештари онхо асосан реша аз забонхои сугдию бохтарй доранд аз сокинони кадимаи оpиëитабоpи ин макону манзил шаходат медиханд. Топонимхои таърихй бештар дар мано-тики кухй дар шакли номи дехахо, даpëхо, водию вохахо, куххо, каторкуххо ва амсоли онхо бокй мондаанд.

Ч,умхурии сохибистиклоли Точикистон бо теъдоди даpëю рудхои хурду калон ва захираи обй дар миëни кишвархои чахон яке аз мавкеъхои аввалро сохиб мебошад. Дар чумхурй зтеда аз 25 хазор даpë мавчуд аст, ки дарозии онхо дар мачмуъ 69,2. [1,45]. хазор километрро ташкил медиханд. Аз ин 947 даpë бо дарозии аз 10 то l0o км, 16 бо дарозии аз 100 то 500 км ва 4 руди бузург, ки тулаш зтеда аз 500 км аст, чорй мебошанд[2,2]. Шумораи зиëди ин даpëхо ва шохобу шохобчахои онхо то хол номхои кухнаи худро нигох доштаанд.

Яке аз даpëхои дохилии кишвар Яхсу аст, ки дар худуди вилояти Хатлон [1,45]. мавкеъ дошта, шохоби чапи даpëи Сурхоби Панч мебошад. Тули ин даpë 160 км ва масохати хавзааш 2710 км мураббаъро ташкил медихад [3,239]. Даpëи Яхсу аз нишебихои шимолу гарбии каторкухи Хдзрати Шох бо номи Мучнакжн сар шуда, дар чанубу гарбтари маркази нохияи Восеъ ба Сурхоб мерезад. Яхсу дорои ду шохоби нисбатан калон-

тар Обисурх ва Кулоб дарё аст, манбаи асосиаш барфу борон ва оби чаш-махост.

Хавзаи дарёи Яхсу бештар бо номи Водии Яхсу маълум аст ва хануз аз замонхои кадим макони сукунати одамон будааст. Маълумоти навтари-ни бостоншиносии солхои 2010-2015 аз хафриёти Саричари нохияи Хова-линг ба даст омада низ гувохй медиханд, ки раванди сокиншавии одамон дар ин минтака дар тамоми давраи гузариш аз ахди биринч ба асри охан идома доштааст. Хдфриёти дар поёноби Яхсу бозёфтшуда, ки ба хамин давраи охири асри биринч ва аввали асри охан тааллук доранд, низ ба ин далолат мекунанд[4]. Бозёфтхои дигари бостоншиносй, ба вижа бо-шишгоххои Хонако ва Шугнов (болооби Яхсу), ки хамчун осори давраи полеолит маълуманд, низ ишора ба таърихи хеле кадимаи ин водй меку-нанд [5, 48, 84, 113]. Хамзамон хавзаи дарёхои Яхсу, Сурхоб, Вахш, Тохир-су, водии Ёвон минтакахои асосии пахншавии маданияти неолитии Хисор мебошанд ва дар ин росто бозёфти бошишгоххои сорили рости дарёи Яхсу макоми муассиртар доранд [6,147; 7, 14-15]. Доир ба маданияти рушдёфтаи неолитй бозёфтхои бостоншиносии атрофи шахри Кулоб низ гувохй медихднд.

Хамин тавр омузиши археологии минтака ошкор намуд, ки дар хавзаи дарёи Яхсу осори зиёди давраи палеолит, дар миёноб ва поёноби он осори давраи неолит, бошишгоххо ва осори ахди биринч, ёдгорихои маданияти давраи Хахоманишихо, Юнону Бохтар, Кушониён ва ибтидои асрхои миёна нихон мебошанд. Водй яке аз минтакахои асосии Хуттали Бохтари кадим махсуб ёфта, дорои шахрхо ва рустохои зиёд буд. Аз чумла, тибки маводи бостоншиносй шахри бостонии Кулоб дар давраи давлати Юнону Бохтар 3 км аз мавкеи имрузааш дуртар дар сохили рости дарёи Яхсу чойгир будааст [8].

Доир ба таърихи водии Яхсу ва умуман Хуттали кадима сарчаш-махои хаттии ахди бостон ва ибтидои асрхои миёна низ маълумоти фаро-вон медиханд. Мухаккики машхури шуравй, бостоншиноси шинохта А.М. Беленитский хануз соли 1950 дар заминаи омузиш ва тахлили маъхазхои гуногуни ахди бостон, ба вижа осори хатии юнонию румй ва чиной, маъхазхои хаттии тоисломии махаллй худуди чугрофии Хуттал, шахрхову рустохои бузурги онро муайян намуда буд [9]. Ин маъхазхо доир ба таърихи кадимаи Хуттал, муборизаи мардуми он ба мукобили ачнабиён, пеш аз хама юнону макдунихо хабар медиханд. Истахрй, муаллифи «Масолик ва мамолик», ки солхои 930-933 таълиф шудааст, доир ба Хуттал ва шахрхои он менависад, ки Хуттал дар байни ду дарё Ч,арёб (Панч) ва Вахшоб (Вахш) чойгир аст. Истахрй худуди амики Хутталро нишон надихад хам, таъкид ба он менамояд, ки дар ин минтака гайр аз Панч (Чдрёб) панч дарёи дигар чори-анд. Наздиктарини онхо ба Панч дарёи Бахшу буда, баъдан Борбан, Поргар ва Андичорог ва панчум Вахш мебошад. Чор дарёи аввал болотар аз гузар-

гохи Орхан ба Панч рехта, дар якчоягй каме болотар аз Кубоддан бо Вахш мепайванданд [9,33]. Истахрй инчунин дар бораи шахрхои асосии Хуттал, аз чумла Мунк, Тамлдат, Поргар, Корбанч, AндишоpоF, Рустокбек ва Сикандар низ хабар медихад [9].

Муаллифи «Дудуд-ул-олам» дар баробари Вахш ва Панч аз даpëи дигаре ëдоваp мешавад, вале номи онро намеорад: «Ва дигар рудест аз суи Буттамон ба шаст фарсанг биравад, аз куххои вай, ки аз нохияти шимол ба чануб дорад, то ба Мунк ва Дулбук расад ва чун ба Поргар расад, андар Чдйхун афтад» [10,27]. Ба акидаи A.M. Беленитский муаллиф ин чо даpëии Яхсуро дар назар дорад, ки онро Истахрй Бахшу номидааст.

Минорский В.Ф. дар хавошии худ ба «Дудуд-ул-олам» менависад: «Руди Кулоб (Кичи Сурхоб) ду шоха дорад: Яхсу ^хшувои эронй), ручуъ кунед ба Истахрй (с.29б^хшуво) ва Кизилсу» [10, 201]. Aкадемик В.В. Бар-толд хангоми шархи вожаи «Тохаристон» дар такя ба маъхазхои хаттй менависад, ки ин мафхум ба маънои фарохтар истифода мешуд ва вилоятхои ду тарафи Aмyдаpëpо дар бар мегирифт. Дар тарафи рости Ому байни Панчу Вахш бо истифода аз маълумоти Истахрй В. Бартолд низ чойгир будани чор даpëpо тасдик мекунад, ки наздиктарини онхо ба Панч (Ч,аpëб) Aхшy (A^y?) мебошад. Aхшy аз наздикии Дулбук мегузарад ва сипас Бор-бан, Поргар ва AндичоpоF. Ба акидаи В. Бартолд зери номи Aхшy ва Бор-бан Кyлобдаpëpо мефахмиданд, Поргар ин Кчи-Сурхоб буда, AндичоpоF Тохирсу мебошад [11,118-119]. Aммо дар чойи дигар академик В.Бартолд таъкид менамояд, ки асосан Aхшy, Борбан ва Болбан, ки шояд он Талбор хонда шавад, дар асл хамон Кyлобдаpë мебошад [12, 319].

Маълумоти бештарро доир ба манотики кухистони чумхурй ва аз чумла водии Яхсу мо аз таълифоти мухаккикон ва сайëхатчиëнy муалли-фони нимаи дуввуми асри XIX- ибтидои асри XX пайдо карда метавонем. Чи тавре маълум аст, нимаи дуввуми асри XIX- ибтидои асри XX пас аз истилои Осдаи Мдана таваччухи олимони риштахои гуногуни илм, пеш аз хама мухаккикони рус ба минтака бештар гардида, доир ба таърих, чугро-фда, этнография ва захирахои табиии он асару таълифоти зиëди арзиш-манде руи чоп омад. Махз дар хамин давра, аниктараш чоряки охири асри XIX аввалин маълумоти илмии таърихй-чугрофй оид ба манотики кухистони Точикистон ба чоп мерасанд. Aз чумла, тибки нигоштахои мухаккикони рус Г. A. Apандаpенко, П.Е. Косяков, Р. Ю. Рожевитс шахри Кулоб дар тарафи чапи даpëи Яхсу чойгир будааст [13,429; 14, 602; 15,619]. Д.Н. Логофет, ки низ охири асри XIX- ибтидои асри XX аз мулкхои мар-зии Бухорову AфFOнистон дидан намуда буд, менависад, ки аз рудхои Aмyдаpë Панч, Вахш, Кизилсу (Кчи-Сурхоб), Кyлобдаpë, Яхсу (Сафедда-pë) ва дигар аз замонхои кадим тилло мегирифтанд. Дангоми сафари y аз даpëи Яхсу мухандиси рус Жоравко-Покорский ба чустучуи тилло машгул буд [16,151-152].

Доиp ба водии Яхсу ва сокинони он мyхаккики дигаpи pyс A.A. Бобpинской даp ду асаpаш «Кyхистониëни болооби Панч» ва «Накшу ни-гоpи точикони кухистони Даpвоз» низ мyфассалтаp маълумот медихад. Тибки навиштахои y яке аз pоххои асосии пайвасткунандаи мулки Даpвоз бо минтакахои хамвоpй махз тавассути водии Яхсу мегузашт. Даp саpгахи ин водй он чое ки худуди Даpвоз 0F0з меëбад, аFбаи на он кадаp баланде мавчуд аст, ки аз он ду pох яке ба водии Хингоб ва дигаpе ба даpаи Панч, ба маpкази он ^алъаи Хумб мебаpад. Ба акидаи y даp замонхои кадим яке аз pоххои асосии сокиншавии ахолй даp манотики болооби Панч тавассути хамин водии Яхсу ба вукуъ омадааст. X,озиp хам, менависад y, маpдyми Даpвоз махз тавассути хамин водй бо Кулобу Балчувон алока доpанд [17, б]. Бинобаp ба навиштаи Бобpинской A. даp байни ахолии Даpвоз оид ба гузаштагонашон бештаp ду pивоят пахн шудааст. Ривояти якум доиp ба он ки то кабули ислом онхо оташпаpаст буданд ва дуюм он ки онхо ба Даpвоз аз водии Яхсу омадаанд. Сокинони Ванч низ мегуянд, ки гузаштагони онхо аз Хингоб омадаанд ва ба Хингоб аз Яхсу мyхочиp шудаанд. Дамин гуна pивоятхоpо Бобpинской даp байни маpдyми Панч ва ^аpотегин низ шунидааст. Даp асоси ин pивоятхо A. Бобpинской хулоса мекунад, ки водии Яхсу даp pаванди сокиншавии ахолй ба манотики Даpвозy ^аpотегин накши мухим доштааст [17,11-12; Í8,ii5-ii6].

Доиp ба кучиши ахолй ба Даpвозy Рашт мухаккикони дигаp, ба ми-сли A.A. Семенов ва муаллифони асаpи «Точикони ^аpотегин ва Даpвоз» низ менависанд [нигаpед:19,974;20,18; 21,51-58].

Aкадемик A.A. Семенов, ки баpобаpи A. Бобpинской ва Н.В. Бого-явлинский соли 1898 аз таpафи Чдмъияти масквагии дyстдоpони табиат-шиносй, а^^гология ва этногpафия баpои омузиши Осдаи Mиëна фиpи-стода шуда буд, оид ба Яхсу ва сокинони он маълумоти муфассал медихад. Бо тасвиpи y Яхсу яке аз шохобхои калонтаpини Панч буда, водии он ба-pои зиндагй нихоят мувофик ва аз замонхои кадимтаpин осонтаpин pох ба самти манотики кухистони Бyхоpо будааст. Ба акидаи A.A. Семенов ахолии водиpо асосан, аpабхои кабилаи кypайш ташкил медоданд, ки аз py-стои Талбоp то дехаи Саpи Пули болооби Яхсу сукунат доштанд ва теъдо-ди онхо такpибан 1000 хонавода будааст. Онхо хyдpо идомаи насли авва-лин аpабхои ба Осдаи Mиëна омада мехисобиданд, ки бо фишоpи тypкхо ба водии Яхсу мyхочиp гаpдидаанд. Aммо ба гуфтаи A.Семенов онхо ypфy одат ва забони хyдpо пyppа гум каpда, бо маpдyми махаллй омехта шуда, забонашон точикй шудааст [19, 974;20,18].

Умуман адабиëти охиpи асpи XIX - ибтидои асpи XX pyсy англис доиp ба мавкеи чyFpофй ва таъpихy фаpханги мулкхои кухистони точик баpои пажухандагони имpyзy фаpдо хамчун манобеи мухим ва то андозае дакик хидмат менамоянд. Теъдоди бештаpи ин муаллифон чосусон ва кашшофони низомй буданд ва доиp ба мавкеи амики чyFpофии ин мулкхо,

авзои иктисодию ичтимой ва иктидору дороии онхо ба хомиёни худ гузо-ришхои муфассал медоданд. Аз чумла, соли 1874 чосуси англис Хдвилдор (номи аслиаш Дайдаршох) бо супориши махсус аз мулкхои кухистон, ба вижа Бадахшону Кулоб дидан намуда, барои аник сохтани мавкеи чугро-фии хавзаи дарёи Яхсу маълумоти мушаххас пешкаш кардааст [22, 90].

Охири асри XIX ва ибтидои асри XX бо номи Яхсу гайр аз дарё ва хавзаи он дар тумани Балчувон ва хам дар тумани Ховалинг кантхои алохидаи хамном мавчуд будаанд. Канти Яхсуи Балчувон 45 деха ва канти Яхсуи Ховалинг 134 деха дошт[23,56-57]. Дар давраи Шуравй истифодаи Яхсу хамчун номи вохиди маъмурй расман аз байн рафта бошад хам, вале миёни мардуми тахчой дар забони гуфтугу мавриди истеъмол карор дошт.

Доир ба Яхсу ва маънои он дар манобеъ ва адабиёти мавчуда фикру назари ягона чой надорад ва он бештар дар ду шакл «Яхсу» ва «Ёхсу» мавриди истифода карор гирифтааст. Дар баъзе аз таълифоти алохида он дар шакли тамоман вайроншудаи «Оксу» низ истифода мешавад. Сайёхону мухаккикон ва муаллифони тоинкилобии рус онро бештар дар шакли «Яхсу» истифода кардаанд. Аз чумла, В. И. Липский [24.401], А.А. Бобрин-ской [17,11-12], [25,24,28], академик В.В. Бартолд [26,196], Д.Н.Логофет [16,151-152], Г. А. Арандаренко, [15,429], П.Е. Косяков [14.602], Р. Ю. Роже-витс [15,619], академик А.А. Семенов [19,974] ва дигарон.

Академик В.В. Бартолд мутмаин бар он аст, ки номи Амударё аз ка-лимаи ориёии Vakschu ё Wakschu реша гирифта, дар шакли тагйирёфтаи Вахш имруз махфуз мондааст. Дарёи Яхсуро В.В. Бартолд дар ин асараш Ахшу меномад ва таъкид менамояд, ки Бахшуи Истахрй низ хамин Яхсу аст [11,115,118]. Ба акидаи Минорский Яхсу реша аз калимаи Ахшувои эронии кадим дорад[10,201].Профессор Д. Пирумшоев бошад, бештар шакли Ёхсуро мавриди истифода карор дода, таъкид менамояд, ки «чун номи мавзеи чугрофй хеле дертар пайдо шудааст» (18,116). Ба акидаи бархе аз мухаккикон Ёхсуи минтакаи Кулоб аввал тахти таъсири гуфтори юнону бохтариён ва баъдан аквоми туркзабон якчанд маротиба шакли овозии худро дигар карда, дар аввал Окс-Оксус буда, баъдан Ёхсу-Охсу-Оксу гар-дидааст [23,255]. Ба акидаи баъзе аз забоншиносон номи Яхсу ва Вахш, ду руди бузург, ки Хуталонро ба Кулоб ва Водии Вахш ду таксим мекунад, решаи пайдоиши ягона доранд ва хатто Вахону Вахё низ ба ин каробат до-ранд [27, 107].

Академик А.А. Семенов дар заминаи ривояти сокинони водй, ки ба-ромади худро аз кабилаи курайши араб медонанд, пайдоиши вожаи Яхсуро аз калимаи туркии «ёгису» медонад, ки маънояш «дарёи душманон» мебо-шад. Тибки ин ривоят арабхо зери фишори кабоили турк ба ин водй мухочи-рат мекунанд ва баъдан туркхо борхо кушиш мекунанд, ки аз ин чо низ онхоро берун кунанд, вале муваффак намешаванд. Аз ин чо номи дарёи во-диро «ёгису» - дарёи душманон ном медиханд [19,974;20,18]Чунин шархи

маънои Яхсу аз мантик беpyн аст, зеpо номи махалpо сокинони он мегузо-pанд ва онхо наметавонанд макони хешpо мулки душманон номанд.

Бояд тазаккyp дод, ки номхои чyFpофй доpои аpзиши таъpихй ва лингвистй мебошанд ва даp ин чо «Яхсу» истисно буда наметавонад. Бо чунин ном ва ба ин номхо монанд ва ë аз як pеша даp махалхои мухталифи Точикистон ва хамзамон дигаp манотики Осиëи Mаpказй деха, даpë, pyд, водй ва ë макони кучак мавчуд аст. Ба тавpи мисол аз pеша ва ë ба он монанд дехахои Яхч, Яхча, Яхак, Яхноб, Яхманак, Яхшоp, Яхшойи Боло ва ^ë^ Яхшо, Яхоб, Яхтан, Яхшвол, Яpхоб, Яpхоби Чyкypак, Яхакпаст, Яpхич ва дигаp мавчуданд (нигаpед:28).

Ба назаpи мо даp заминаи андешахои даp фавк зикpшyда, махсусан таълифоти мухаккикони шинохта, метавон хулоса намуд, ки шакли дypyсти номи даpë ва водй Яхсу аст.Таъкиди академик В.В. Баpтолд, ки Дхшу ва Бахшуи навиштаи Истахpй номи як даpëст ва ишоpаи Mиноpский, ки Яхсу pеша аз калимаи Дхшувои оpиëй доpад ба хакикат наздик аст. Омехта наму-дани вожаи Яхсуи оpиëиpеша бо Оксуи тypкй умуман pоич нест ва бо номи дуюм pyдy даpëхои зиëде даp худудхои сукунати кабоили тypктабоp мавчуд аст. Мухаккикони тоинкилобии pyс асосан хангоми навиштани вожаи Оксу шакли ба забони pyrä хоси Aксypо истифода каpдаанд. Aгаp ин номхо ба хам наздик мебуданд ва ë як маъноpо ифода мекаpданд, онpо Яхсу ва ë Дхшу на-меномиданд. Aкадемик Б.F. Fафypов гаpчанде доиp ба этимологияи ин вожа чизе нагуфта бошад хам, даp асаpи бyнëдии худ «Точикон» се маpотиба шакли «Aхсy» - pо истифода намуда, танхо номи даpëеpо даp MypFоб Оксу номи-дааст [29, 18, 214, 184, 227].

Дак ба чониби академик В.В.Баpтолд аст, ки пайдоиши вожаи Яхсypо аз номи Вахш медонад, ки онpо авpyпоиëн пас аз лашкаpкашии Искандаpи Макдунй Окс номидаанд. Ш^кшиноси машхypи олмонй Ч,. Mаpкваpт оваpдааст, ки «Вахшy-даp маънои аслй, вокеан номе хамагонй баpои чашма ва оби pавон будааст ва метавониста хам ба pyде, хам ба ис-тахpе ва хам ба даpëчае итлок шавад» (30,42). Даp асpи XIX нахустин даст-гохи одии тиллошyиpо, ки даp заминаи усули маpдyми шаpк-истифодаи пусти сеpмyи чоpво сохта шуда буд, даp Олмон «Вашгеpд» («Waschherd») номиданд [31, 98]. Aз кадим даp хавзаи даpëи Ому ва шохобхои он бо ин усул тилло мешустанд.

Баъзе аз пажyхишгаpон бештаp ба кисми дуюми калима «су» диккат дода, онpо ба калимаи тypкии «сув» -об ташбех медиханд, ки ин кобили кабул нест. Даp «Фаpханги забони точикй (аз асpи X то ибтидои асpи XX)» вожаи «СУ II/СУВ» ба якчанд маъно, аз чумла шакли дигаpи «су(й)», яъне таpаф, чониб, ба таpафе, ба чонибе омадааст(32,268,286).Даp «Фаpханги Муин» -и Мухаммад Муин «Су» ба маънои чониб, таpаф, самт, нyp, pyшной омадааст (33,891). Даp «Бypхони котеъ» вожаи «Aсy» ба маънии таpаф, су ва чониб омадааст (34,127). Имpyз низ даp худуди

чумхурй номхои зиёде мавчуданд, ки бо истифода аз пайвандаки «су» ё «су» сохта шудаанд. Аз чумла, ба мисли Гомсу, Чорсу ё Чорсу, Булаксу, Гесу, Сесу, Яхсу, Бурунсу, Яксу ва амсоли ин. Бо номи Чорсу дар чумхурй чамоати дехот дар нохияхои Бобочон Еафуров, Бохтар, Вахдат ва дехахо дар нохияхои Рудакй, Лахш, Панч, Бохтар мавчуданд[нигаред:28]. Муал-лифи асари «Ёхсу» менависад, ки роххои аз шахри Мунки кадима мегуза-шта ба се шоха чудо мешуданд ва дар саргахи Яхсу боз бо хам пайваст ме-гардиданд, яъне хар се рох ба як самт мебурданд. Даминро ба асос гириф-та, муаллиф пешниход менамояд, ки шояд Яхсу ба хамин «Як су», яъне «як тараф» пайвастагй дошта бошад [35,92-93].

Тахкики этимологии вожаи «яхсу» -ро ба души мутахассисони риштаи забоншиносй хавола менамоем, вале мусаллам он аст, ки реша ва маънои аслии онро дар забони ориёии кадим бояд чуст.Зеро ин водй аз за-монхои кадимтарин макони сукунати кавму тоифахои ориёитабор буд. Ба замми он номи махаллу дарё ё водихо, ки бо калимаи яху об алокаманд аст дар манотики кухистони Точикистон кам нест ва болотар мо онхоро ном-бар намудем. Шархи лингвистии мафхуми Ягноб низ ба ин далолат меку-над, ки асосан аз калимахои сугдии «ихи нов», яъне «водии яхин» (аз во-жахои «их/ех» -ях ва «нов» -водй, дара) баромадааст [36, 45].

Дамин тарик, дар заминаи тахлили боло метавон хулоса намуд, ки шакли дурусти номи дарёю водй Яхсу буда, он реша аз забони ориёй бо-хтарй) дорад. Номхои ориёй ё сугдию бохтарй дар каламрави кишвари азизи мо имруз кам нестанд ва моро зарур аст, ки на танхо аз паи хифзу нигахдошти онхо бошем, балки барои омузишу тахкики онхо хам аз лихози забоншиносй ва хам таърихию чугрофй камар бандем. Баробари он ба тагйир додани чунин номхои таърихй бе хулосаи зарурии мутахассисони соха дар тамоми каламрави кишвар рох надихем. Тахриф ва тагйири топонимхои таърихй бо карори Конференсияи генералии ЮНЕСКО аз 16 ноябри соли 1972 мамнуъ аст.

АДАБИЁТ

1. Мирзозода С. Ягноб чй маънй дорад? / Илм ва хаёт, 1990, №12.

2. Реки и озера Таджикистана. Душанбе, 2003.

3. ЭСТ. Ч,. 8.Душанбе, 1988.

4. Худжагелдиев Т. Древнее поселение Сариджар в Ховалингском районе.

5. ИТН. Т.1.Древнейшая и древняя история. Душанбе, 1998.

6. Бобомуллоев С. История изучения археологических памятников Южного Таджикистана. Д., 2010.

7. Окладников А. Исследование памятников каменного века Северного и Южного Таджикистана в 1959 г.// АРТ,1961.

8. Якубов Ю., Довуди Д., Филлимонова Т. История Куляба с древнейших времен до наших дней. Д., 2006.

9. Беленицкий А.М. Историко-географический очерк Хутталя с древнейших времен до X в.н.э. Душанбе, 2004.

10. Х,удуд-ул-олам. Душанбе, 2014.

11. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч. Т.1.М.,1963.

12. Бартольд В.В. Амударья. // Соч. Т. III. М., 1965.

13. Арандаренко Г. А. Досуги в Туркестане 1874-1889 гг. СП б., 1889.

14. Косяков П.Е. По Каратегину и Дарвазу в 1882г. (Путевые заметки). Изв. РГО. Т.20. Вып. 6, 1884.

15. Рожевиц Р. Ю. Поездка в южную и Среднюю Бухару в 1906 г. Изв. РГО. Т.44. Вып. 9. 1908.

16. Логофет Д.Н. На границах Средней Азии. Путевые очерки в 3-х книгах. Кнг. 3. Бухарско-Афганская граница. СП б., 1909.

17. Бобринской А. Орнамент горных таджиков Дарваза (Нагорная Бухара). М.,1900.

18. Пирумшоев X,. Таърихи Дарвоз. Д., 2008.

19. Семенов А.А. По границам Бухары и Афганистана (путевые очерки 1898 г.) //Исторический вестник. Т.87. СПб, 1902.

20. Семенов А.А. Этнографические очерки Зарафшанских гор, Каратегина и Дарваза. СП б., 1903.

21. Таджики Каратегина и Дарваза. Вып. 1. Д., 1966.

22. Постников А.В. Схватка на «Крыше мира»: политики, разведчики и географы в борьбе за Памир в XIX веке (монография в документах). М., 2001.

23. Алимй Ч,. Топонимияи минтакаи Кулоб (тадкики таърихй-забоншиносй). Д., 2015.

24. Липский В.И. Горная Бухара. Ч.2. СПб, 1902.

25. Бобринской А.Горцы верховьев Пянджа (Ваханцы и Ишкашимцы). М., 1908.

26. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана//Соч. Т.П (1). М., 1963.

27. Шералиева С. Гидронимия Хатлонской области (историко - лингвистическое исследование).

28. Таксимоти маъмурии Чумдурии Точикистон. Сарредаксияи илмии Энсикло-педияи миллии точик. Д., 2017, 580 с.

29. Еафуров Б. Точикон. Д., 1972.

30. Маркварт Ч. Ведруд ва Аранг (Чустучудое дар чугрофияи асотирй ва таъри-хии Эрони Шаркй), 1368.

31. Словарь иностранных слов. 9-е изд. испр. М.: Русский язык, 1982.

32. Фарданги забони точикй (аз асри X то ибтидои асри XX).-Нашриëти «Советская энсиклопедия», Москва-1969.

33. Фарданги Муин. Тедрон,Интишороти Амири Кабир,1351.

34. Бурдони котеъ. Д., 1993. Ч.1.

35. Амир Сайиди Мункй. Ёхсу. Д., 2014.

36. Мирзозода С. Ягноб чй маънй дорад ? / Илм ва даёт, 1990, №12.

К ИСТОРИИ ДОЛИНЫ ЯХСУ И ЗНАЧЕНИЯ СЛОВА «ЯХСУ" В НАУЧНОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

В настоящее время существует различие в географических и исторических названиях края с точки зрения содержания и научной основы. Топонимы, значение которых неизвестно или незнакомо сегодняшним читателям, считаются пришедшими из других языков и их необходимо заменить или изменить. На самом деле топонимы являются одним из важнейших источников изучения древней истории нации и страны.

Одним из таких древних названий является название реки Яхсу, которая расположена в Хатлонской области и является левым притоком реки Пяндж.

Бассейн этой реки также известен как долина Яхсу. Значение слова Яхсу неоднозначно и его используют в различных формах Яксу, Яхсу и Оксу.

На основе всестороннего анализа и изучения, основанного на письменных источниках, археологических раскопках, словарях авторы приходят к выводу, что правильное название реки и долины является Яхсу, которое происходит от корня слова Ахшуво арийского.

Ключевые слова: Таджикистан, история, география, географические названия, топонимика, Яхсу, река Яхсу, долина Яхсу, Ахшуво, Яхсу, Оксу, рецензии, книги, археология, знания.

НАЗАРЕ БА ТАЪРИХИ ВОДИИ ЯХСУ ВА ШАР^У ТАФСИРИ ВОЖАИ «ЯХСУ» ДАР АДАБИЁТИ ИЛМИ

Имрузхо дар атрофи номхои чугрофй (топонимхо) ва номхои кадимаи таърихию чугрофии кишвар андешахои бахсангези аз лихози мазмуну мухтаво ва пояи илмй ба хам мухталиф мушохида мешаванд. Топонимхое, ки маънояш барои хонандагони имруза нофахмо ва ё бегона аст, моли забони гайр хисобида, даъвои тагйир ва ё иваз намудани онхо ба миён гузошта мешавад. Дар асл топонимхо яке аз муххимтарин манбаъхои омузиши таърихи кухани миллату кишваранд.

Яке аз чунин номхои кадима номи дарёи Яхсу аст, ки дар худуди вилояти Хатлон мавкеъ дошта, шохоби чапи дарёи Сурхоби Панч мебошад. Хдвзаи ин дарё низ бо номи «Водии Яхсу» маълум аст. Доир ба мазмун ва маънии вожаи «Яхсу» то кунун назари ягона нест ва онро бо шаклхои гуногун «Ёхсу», «Ёксу», «Оксу» низ истифода менамоянд.

Муаллифон дар заминаи тахлил ва омузиши хамачониба дар такя ба маъхазхои хаттй, хафриёти бостоншиносй, лугот ва донишномаву фархангномахои гуногун хулоса менамоянд, ки шакли дурусти номи дарёю водй Яхсу буда, он реша аз Ахшувои ориёй (бохтарй) дорад.

Калидвожах,о: Тоцикистон, таърих, цугрофия, номхои цугрофй, топонимика, Яхсу, дарёи Яхсу, водии Яхсу, Ахшуво, Ёхсу, Оцсу, тацриз, китобуо, осори хатти, бостоншиноси, дониш.

BOUT TO THE HISTORY OF YAKHSU VALLEY AND REVIEW OF "YAKHSU" WORD IN SCIENTIFIC LITERATURE

Currently, there is a difference in the geographical and historical names of the region in terms of content and scientific basis. Toponyms, the meaning of which is unknown or unfamiliar to today's readers, are considered to have come from other languages.

And must be replaced or changed. In fact, place names are one of the most important sources for studying the ancient history of a nation and a country.

One of these ancient names is the name of the Yakhsu River, which is located in the Khatlon region and is a left tributary of the Pyanj River. The basin of this river is also known as the Yahsu Valley. The meaning of the word Yakhsu is ambiguous and is used in various forms of Yuxu, Yasu and Oksu.

Based on a comprehensive analysis and study based on written sources, archaeological excavations, dictionaries, the authors conclude that the correct name of the river and valley is Yakhsu, which comes from the root of the word Ahshuvoi oriyoA (bokhtara).

Keywords: Tajikistan, history, geography, geographical names, toponymy, Yakhsu, Yakhsu river, Yakhsu valley, Ahshuvo, Yakhsu, Oksu, reviews, books, archeology, knowledge.

Сведения об авторах: Саид Нуриддин Саид - член-корреспондент Академии наук Республики Таджикистан, доктор философских наук, профессор. Адрес: Министерство образования и науки Республики Таджикистан, 734024, г. Душанбе, ул. Нисормухамедова, 13. Телефон: ( +992 37) 2214650, (+992) 934221010.

Убайдулло Насрулло Каримзода - доктор исторических наук, профессор. Адрес: Институт истории, археологии и этнографии им. А. Дониша Академии наук Республики Таджикистан, 734025, г. Душанбе, проспект Рудаки, 33. Телефон: (+992 37) 2213742, (+992) 938500010, E-mail: nasrullokar-imovich@mail. ru

Маълумот дар бораи муаллифон: Саид Нуриддин Саид- узви вобастаи Академияи илмх,ои Чумхурии Точикистон, доктори илмх,ои фалсафа, профессор.Сурога: 734024, ш. Душанбе, кучаи Нисормухдммадов, 13. Телефон: (+992 37) 2214650, (+992) 934221010.

Убайдулло Насрулло Каримзода-доктори илмх,ои таърих, профессор. Сурога: 734025, ш. Душанбе, хиёбони Рудакй, 33. Телефон: (+992 37) 2213742, (+992) 938500010.E-mail: nasrullokarimo-vich@mail.ru

Information about the authors: Said Nuriddin Said - corresponding member of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, Doctor of Philosophy, Professor. Address: Ministry of Education and Science of the Republic of Tajikistan, 734024, Dushanbe Dushanbe, 13 Nisormuhammadov Street Phone: (+992 37) 2214650, (+992) 934221010.

Ubaydullo Nasrullo Karimzodа - Doctor of Historical Sciences, Professor, Address: Institute of History, Archeology and Ethnography named after A. Donish of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, 734025, Dushanbe, Rudaki Avenue, 33. Telephone: (+992 37) 2213742,(+992) 938500010.Е-mail: nasrullokarimovich@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.