CC BY
37Jadwiga Petrazycka-Tomicka, czyli o prawach wyborczych kobiet
Angelina Weimann
Tematyka praw kobiet jest zagadnieniem ze wszech miar wyj^tkowym i bardzo aktualnym. Obecnie feminizm boryka si^ z innym zakresem problematycznym, jednak warte uwagi zdaj^ si^ bye fakty historyczne, ktöre ukazuj^ jak nadrz^dn^ role spoleczn^ pelnili niegdys m^zczyzni oraz jak ci^zka i trudna byla walka o prawa kobiet. Warto zatem przywolae postae Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej, ktöra na kartach polskiej historii zapisala sie nie tylko jako siostra wybitnego jurysty, Leona Petrazyckiego, ale takze jako or^downiczka röwnouprawnia kobiet i walki o ich prawa. Ukaz^ zarys jej dorobku, a takze wplyw na polsk^ mysl feministyczn^.
Slowa kluczowe: röwnouprawnienie kobiet, prawa kobiet, feminizm, Leon Petrazycki, Jadwiga Petrazycka-Tomicka, prawa wyborcze, kobieta.
Jadwiga Petrazycka-Tomicka - women's voting rights
Angelina Weimann
Women's rights is a unique and topical issue. Currently, feminism has a different problematic scope, but historical facts that show the superior social role of men are worth noting. and how hard and difficult was the fight for women's rights. It is therefore worth getting to know the figure of Jadwiga Petrazycka-Tomicka, who went down in the pages of Polish history not only as the sister of the great jurist, Leon Petrazycki, but also as an advocate of equal rights for women and the fight for their rights. I will present an outline of her achievements, as well as the influence on Polish feminist thought.
Keywords: equality of women, women's rights, feminism, Leon Petrazycki, Jadwiga Petrazycka-Tomicka, voting rights, woman.
Wprowadzenie
Problematyka praw kobiet jest zagadnieniem ze wszech miar wyj^tkowym i jakze aktualnym. W 2018 roku obchodzilismy stulecie uzyskania praw wyborczych przez Polki. Wydaje sie, ze uczestnictwo kobiet w zyciu publicznym jest czyms naturalnym. Nalezaloby jednak ukazac, ze nie zawsze tak bylo. Obecnie feminizm1 boryka sie z innym zakresem problematycznym, lecz nadal warte uwagi zdaj^ sie byc fakty historyczne, ktöre ukazuj^ jak nadrzedn^ role spoleczn^ pelnili niegdys mezczyzni oraz jak ciezka i trudna byla walka o prawa kobiet. Prawa wyborcze i dostep do edukacji wiodly prym na liscie wniosköw wysuwanych przez emancypantki i sufrazystki. Wydawalo sie, ze dopiero po ich uzyskaniu bedzie mozna zbudowac röwne spoleczenstwo. Dlaczego mezczyzni tak dlugo pozostawali w opozycji wzgledem feministycznych postulatöw? Odpowiedz wydaje sie oczywista. Zdobyte wyksztalcenie dawaloby kobietom zawöd, a co za tym idzie niezaleznosc finansow^. Pozwalaloby takze rozwijac zainteresowania i pasje. Poprzez mozliwosc glosowania
1 Feminizm - mozna okreslic jako filozofie polityki, ktörej naczelnym celem jest wyjasnienie przyczyn opresji kobiet oraz propozycja rozwi^zania tego problemu przez odwolanie sie do kwestii politycznych, ekonomicznych czy struktur spolecznych. June Hunnam uwaza, ze feminizm zasadniczo lgczg, trzy cechy: dostrzezenie nieröwnosci przypisanej obu plciom oraz tego, ze kobiety s^ podporzgdkowane mezczyznom; przekonanie, ze pozycja kobiet uwarunkowana jest spolecznie, a wiec podlega zmianie i nacisk na autonomie. Termin feminisme uzywany byl w politycznych debatach Francji w XIX wieku. Pierwsz^ kobiety, ktörg, uznala siebie za feministke byla niejaka Hubertine Auclert, rzeczniczka praw wyborczych kobiet. Wczesniej feminizm okreslany byl jako „ruch kobiet". Zasadniczo feminizm swöj poczgtek zawdzi^cza postaci francuskiej pisarki Olimpii de Gouges. To wlasnie jej manifest pt. Deklaracja praw kobiety i obywatelki, opublikowany w 1793 roku, uznaje sie za pierwsze dzialo feministyczne.
oraz kandydowania w wyborach kobiety mialyby wplyw na prawo i politykç. W ten sposób zaczçlyby równiez odgrywae role w pañstwie, co niekoniecznie byloby akceptowalne przez mçzczyzn.
Zagadnienie równouprawnienia kobiet stanowi kluczowy punkt zarówno w literaturze feministycznej, jak i spoleczno-politycznej, a takze w zakresie tematyki odnosz^cej siç do podstawowych praw i wolnosci czlowieka. Od dziesiçcioleci prawa wyborcze, podobnie jak powszechny dostçp do edukacji pozostawaly na szczycie listy postulatów polskich emancypantek. Dopiero po ich spelnieniu mozna bylo myslee o budowie równego spoleczeñstwa. Rok 2018 uplyn^l pod haslem stulecia uzyskania praw wyborczych przez Polki. Byl to niezwykly jubileusz, upamiçtniaj^cy dzieñ 28 listopada 1918 r., kiedy to marszalek Józef Pilsudski podpisal dekret Naczelnika Pañstwa o ordynacji wyborczej. I tak oto Polki uzyskaly pelniç praw wyborczych. Formalnie równouprawnienie nie oznaczalo jednak zmian realnych, o jakie walczyly kobiety, ale przynajmniej zapocz^tkowalo lawinç przemian spolecznych. Brak mozliwosci uczestniczenia w wyborach, brak mozliwosci zajmowania wysokich stanowisk, a takze brak mozliwosci zdobycia wyksztalcenia i zawodu, a co za tym idzie niezaleznosci finansowej - tak wygl^dalo zycie milionów kobiet, nim przyznano im pelniç praw wyborczych. Aktualnie trudno wyobrazie sobie uniwersytety, szpitale czy urzçdy pañstwowe bez kobiet. Nalezaloby jednak podj^é refleksjç nad genez^ równouprawnienia i przywolae postae wielkiej orçdowniczki praw kobiet, Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej2.
Nota biograficzna
Jadwiga Petrazycka urodzila siç 11 listopada 1863 r. w rodzinnym Koll^tajewie. Byla starsz^ siostr^ wielkiego
2 W niniejszym artykule bçdç opierae siç glównie na monografii dotyczgcej Jadwigi Petrazyckiej Tomickiej autorstwa Anny Habrat [1].
erudyty i znakomitego teoretyka prawa, Leona Petrazyckiego. Wyksztalcenie zdobyla w Warszawie, tam ukonczyla szkole sredni^, nastepnie studia. W öwczesnych czasach pobieranie nauki przez kobiety nie bylo powszechne, panowalo bowiem przekonanie, ze edukacja nie jest do niczego kobietom potrzebna. Ozywiona dzialalnosc spoleczna Petrazyckiej przypadala na przelom lat osiemdziesi^tych i dziewiecdziesi^tych XIX w. Przeniosla sie wöwczas do Lwowa i systematycznie angazowala we wszystkie wazne wydarzenia w miescie. Pracowala jako nauczycielka jezyka polskiego i geografii w Zakladzie Naukowym dla Dziewcz^t, ktöry prowadzila Wiktoria Niedzialkowska3. Wywarla ona ogromny wplyw na ksztaltowanie sie pogl^döw Jadwigi Petrazyckiej. W 1893 r. Jadwiga Petrazycka poslubila Jözefa Tomickiego4. Malzonek wspieral jej dzialalnosc spoleczn^, wspölnie podejmowali inicjatywy prospoleczne, ktöre mialy na celu szeroko pojete propagowanie kultury. Posröd przedsiewziec, jakich byli inicjatorami, mozna wskazac zalozenie biblioteki miejskiej i wypozyczalni ksi^zek dla pracowniköw fabryk oraz przedszkole [1, s. 16].
3 Wiktoria Niedzialkowska - pedagog i aktywistka edukacyjna, ktöra otworzyla jedno z pierwszych szescioklasowych liceöw dla kobiet (1901). Wielka zwolenniczka röwnouprawnia kobiet (zob. [1, s. 14-15]).
4 Jözef Tomicki (1863-1925) - m^z Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej. Urodzil sie w 1863 roku. Wyksztalcenie zdobywal w Niemczech, na Uniwersytecie w Karlsruhe i otrzyujgc tytul zawodowy inzyniera. Po odebraniu dyplomu powröcil do Lwowa, gdzie zostal naczelnym dyrektorem Miejskich Zakladöw Elektrycznych. Dzialal röwniez w ruchu spöldzielczym oraz stowarzyszeniu „Jednosc". Byl czlowiekiem niezwykle uczciwym i liberalnym, ale takze idgcym z duchem czasu. Wraz z Jadwigi mieli syna, Stanislawa (1893-1918). Stanislaw Tomicki byl porucznikiem i lotnikiem w armii austriackiej, zgin^l na froncie wloskim w 1918 roku. Wöwczas Tomiccy skupili sie na aktywnosci spolecznej, aby wyciszyc nieco böl, ktöry odczuwali po stracie jedynego potomka. (Wiecej: [1, s. 15-16; 23-25]).
Angazowala siç takze politycznie, uczestniczic w wiecach promujicych kandydatury kobiet do Sejmu. Byla wielki orçdowniczki równouprawnia plci. Jej postulaty o prawa dla polskich kobiet moglaby zostae porównane do argumentów Olimpii de Gouges5, która to w XVIII w. odwaznie glosila koniecznose równouprawnienia kobiet, a swoji slynni Deklaracjq Praw Kobiety i Obywatelki6 zainicjowala narodziny feminizmu pierwszej fali. Petrazycka-Tomicka walczyla o prawa kobiet nie tylko teoretycznie, czyli „piórem" poprzez szereg publikacji i odczytów, ale takze praktycznie, kandydowala bowiem do parlamentu, majic nadziejç, ze tym sposobem uda jej siç zmienie sytuacjç kobiet7. Byla pasjonatki literatury i
5 Olimpia de Gouges - (1748-1793) francuska abolicjonistka, feministka i dramatopisarka. Autorka Deklaracji Praw Kobiety i Obywatelki. Domagala siç w nim przyznania kobietom praw do edukacji oraz przyznania kobietom praw rodzinnych na równi z mçzczyznami. Ubolewala nad podrzçdni roli kobiety w rodzinie patriarchalnej. Byla ona zalozycielki pierwszych klubów kobiecych, w których dyskutowano o roli kobiet w ówczesnym spoleczeñstwie. Dyskusje te zaowocowaly dokumentem manifestem, który uznaje siç za pierwsze dzialo feministyczne. Zostala stracona 3 listopada 1793 roku za wyrazanie krytycznych opinii wobec rzidów Robespierre'a.
6 Deklaracja praw kobiety i obywatelki (fr. Déclaration des droits de la femme et de la citoyenne) - wydana w 1791 r. Odnosi siç wprost do Deklaracji Praw Czlowieka i Obywatela, i usiluje ukazae porazkç Rewolucji francuskiej w dziedzinie praw czlowieka, polegajici na równouprawnieniu jedynie mçzczyzn wobec braku równouprawnienia kobiet. Deklaracja Praw Czlowieka i Obywatela zostala przyjçta w 1789 r. przez Konstytuantç podczas Rewolucji francuskiej.
7 Jadwiga Petrazycka-Tomicka w 1922 r. kandydowala do parlamentu z ramienia Klubu Politycznego Postçpowych Kobiet, prowadzic przy tym ozywioni kampaniç wyborczi. Próbowala przekonae kobiety do aktywnosci w zyciu politycznym. Uwazala, ze etyka stanowi principum dla budowy silnego i dobrze zorganizowanego pañstwa. Zasady etyczne powinny wiese prym
cenila ogromnie twórczosc Marii Konopnickiej oraz Stefana Zeromskiego, którym to w swoich tekstach poswi^cala wiele uwagi8. Pisz^c dawala upust swoim pogl^dom prospolecznym, ukazywala swiatopogl^d i starala si^ wplywac na otaczaj^c^ rzeczywistosc. Jej celem bylo zach^canie kobiety do dzialania i walki o swoje prawa. Slowo pisane pozwolilo jej dokonywac rzeczy wielkich -uwazala bowiem, ze „dzialalnosc literacka daje mozliwosc propagowania godnych nasladowania postaw, a w konsekwencji przyczynia si^ do rozwoju polskiego narodu" [1, s.8]. Zycie prywatne Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej bylo pelne bolesnych doswiadczeñ, stracila bowiem jedynego syna, kilka lat pózniej m^za. Wówczas cale uczucia przelala na brata, Leona. Caly czas jednak prowadzila aktywn^ dzialalnosc spoleczn^. Niemal bezposrednio po smierci brata zacz^la powaznie chorowac. Zmarla 17 lipca 1931 r., dwa miesi^ce po smierci Leona Petrazyckiego. Pozostawila po sobie wielki dorobek kulturalny, który z cal^ pewnosci^, ma ogromne znaczenie dla polskiej mysli feministycznej.
Leona Petrazyckiego «O prawa dla kobiet»
Jadwiga Petrazycka-Tomicka dokonala przekladu manifestu Leona Petrazyckiego pt. O prawa dla kobiet na j^zyk polski. Mowa ta powstala w 1906 r., na potrzeby wyst^pienia Leona Petrazyckiego w I Dumie rosyjskiej. Juryst^ zalicza si^ do wazniejszych postaci, opowiadaj^cych si^ za przyznaniem praw kobietom w dobie
we wszystkich dziedzinach ludzkiej dzialalnosci. Zob. wi^cej: [1, s. 24-25].
8 Jadwiga Petrazycka-Tomicka poswi^cila wiele miejsca dla twórczosci Marii Konopnickiej, wymieñmy np. dzielo Konopnicka w swietle wlasnych utworów (Kraków 1920), Mistycyzm Konopnickiej (Lwów 1924). Postac Marii Konopnickiej byla przez autork^ niezwykle popularyzowana. Wyglosila niezliczon^ liczb^ odczytów poswi^conych jej twórczosci, uwazajgc Konopnick^ za wzór dla innych kobiet. Zob. [1, s. 24].
przelomu drugiej i trzeciej fali feminizmu. Manifest zostal przezeñ wygloszony 6 (19) czerwca 1906 r. na posiedzeniu I Dumy. Jak powiadala Jadwiga Petrazycka-Tomicka „kobiety przyjely j^ z entuzjazmem, o czym swiadcz^ tlumaczenia jej na jezyk francuski, wloski, angielski, niemiecki itd." [2, s.3]. Niestety polskie czytelniczki musialy czekac na przeklad niemal trzynascie lat. Jednak po opublikowaniu tlumaczenia równiez i na ziemiach polskich rozpowszechnione zostaly pogl^dy Petrazyckiego z zakresu równouprawnia kobiet. O prawa dla kobiet to niezbyt obszerne dzielo, które ma charakter manifestu. Petrazycki podnosi w nim nastepuj^ce kwestie: primo, przyznanie kobietom praw wyborczych w zakresie miejscowego samorz^du i narodowego przedstawicielstwa, secudno, obecnosci kobiet w polityce i oswiacie, tertio, usuniecia nierównosci wzgledem kobiet z zakresu prawa cywilnego. Przygl^daj^c sie ewolucji nurtu feministycznego nalezy sie zgodzic ze slowami Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej, która pisala tak: „aktualnosci swojej mowa ta dot^d nie utracila, bo chociaz kobiety uzyskaly czynne i bierne prawo wyborcze, to przeciez do zupelnego równouprawnienia kobiet we wszystkich dziedzinach zycia jeszcze daleko"9. Chociaz od czasu, gdy wypowiedziala te slowa, minólo ponad 100 lat, to nadal zdaj^ sie byc aktualne. Leona Petrazycki to wybitny jurysta, który na kartach historii zapisal sie jako autor psychologicznej teorii prawa. Leon Petrazycki, jako posel I Dumy pañstwowej apelowal o przyznanie praw wyborczych kobietom oraz dopuszczenie ich do polityki. Pomimo ducha przemian, który ogarn^l ówczesn^ Rosje jego manifest nie dostal przyjety z aprobat^. Petrazyckiego, podobnie jak Johna Stuarta Milla zalicza sie do wazniejszych propagatorów praw kobiet i idei feministycznych. Jurysta wyglaszaj^c mowe byl u szczytu kariery naukowej.
9 J. Petrazycka-Tomicka opatrzyla tym komentarzem dzielo swojego brata, Leona Petrazyckiego O prawa dla kobiet, które to przelozyla na j. polski w 1919 r. Zob. wiecej [1, s. 2].
Zaznaczyl, ze jego „twierdzenie wydaje siç, naturalnie, dziwnem i paradoksalnym" [2, s.11], zatem bral pod uwagç wzgl^d, ze jego pogl^dy s^ smiale i mog^ zostac negatywnie odebrane. Zdecydowal siç wyglosic manifest O prawa dla kobiet publicznie, na posiedzeniu Parlamentu. Oznacza to, ze byl absolutnie pewny co do slusznosci swoich postulatów. Uwazal, ze rozwój spoleczny moze zaistniec dopiero wtedy, kiedy kobiety zostan^ dopuszczone do sprawowania urzçdôw pañstwowych i uczestnictwa w zyciu politycznym.
Prawo zwyczajowe
Leon Petrazycki zakladal, ze prawo zwyczajowe ma tak ogromny wplyw na psychikç prawno-moraln^, iz nie pozwala na zmianç obyczajów, które zostaly niezwykle trwale ugruntowane w psychice narodu. Prawo zwyczajowe, wedle tego co uwazal, stanowi produkt twórczosci nieswiadomej. Swiadomosc ta ma naturç przekonania o niebywalej wyzszosci, które faktycznie znajduje swoje wyjasnienie w toku rozwoju kultury ludzkosci. Oczywiscie prawo zwyczajowe moze wystçpowac w wypaczonej postaci, jak ma to miejsce w przypadku praw kobiet. „Z takiego pogl^du ogólnego na prawo zwyczajowe nie wynika wcale, zeby kazdy poszczególny zwyczaj byl rozs^dny. Przeciwnie, mozliwe s^ równiez zwyczaje nierozs^dne, szkodliwe: zwyczaje ludzkie maj^ swoj^ patologiç" [3, s.304]. Takim tez zwyczajem jest przeswiadczenie, ze rola kobiety w spoleczeñstwie jest podrzçdna. Petrazycki powiadal tak: „Tembardziej uwazam sobie za obowi^zek sumienia powiedziec tu, ze interes pañstwa, spoleczeñstwa i cywilizacji wymaga postawienia tego ostatniego, najwiçkszego kroku - przyznania kobietom praw wyborczych" [2, s.10]. Petrazycki wyraznie jednak akcentowal kwestie moralne zwi^zane z wnioskiem, jako teoretyk prawa kladl bowiem ogromny nacisk na jego funkcje. „Obowi^zek sumienia" to swoisty przekaz, ze mysliciel uwazal dyskryminacjç kobiet za normç prawn^
nie spelniaj^c^ zasady sprawiedliwosci spolecznej. „Aby wiedziec i rozumiec jakie, jakie efekty przyczynowe osi^gn^c mozna za pomoc^ prawa, jakie zadania mozna w dziedzinie prawodawstwa i w ogöle twörczosci prawnej stawiac i rozwi^zywac, a wiçc jakie idealy mozna stawiac i rozwi^zywac, a wiçc i jakie idealy mozna tu stawiac, nie jako utopie, lecz jako osi^galne, koniecznie znac trzeba naturç wlasnosci przyczynowej prawa, jako swoistego czynnika przyczynowego w zyciu spoleczno-psychicznym. Tym bardziej nie moze byc mowy o swiadomie racjonalnym prawodawstwie, w ogöle o swiadomie racjonalnym operowaniu prawem, jako srodkiem do osi^gania takich czy innych celöw (...), jezeli nie zna siç natury i przyczynowych wlasnosci tego, czym siç operuje" [3, s. 153] Petrazycki istotnie t^ wiedzç posiadal i jest to zauwazalne podczas analizy jego manifestu.
Zdaniem Leona Petrazyckiego calkowite röwnouprawnienie kobiet nalezalo do koniecznych wartosci, ktöre spoleczenstwo musi zrealizowac. Az dziw bierze, ze postulat ten zostal przyjçty tak pözno i wydawal siç mçzczyznom jakze niewyobrazalny. Tutaj odpowiednie i jakze aktualne s^ slowa Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej, ktöra pisala tak: „s^ ludzie, ktörym o koniecznosci zröwnania praw mçzczyzn i kobiet jeszcze przekonywac trzeba" [2, s. 4].
Petrazycka-Tomicka i rôwnouprawnienie kobiet
W 1908 r. Jadwiga Petrazycka-Tomicka rozpoczçla swoji dzialalnosc na rzecz röwnouprawnienia kobiet. Wczesniej oczywiscie wykazywala aktywnosci na plaszczyznie prospolecznej, jednak to jej dzialalnosc w Zwi^zku Röwnouprawnienia Kobiet mozna uznac za najaktywniejsz^ formç dzialalnosci feministycznej. Uczestnictwo w takim projekcie wymagalo ogromnej odwagi, gdyz konserwatywne srodowisko Galicji negatywnie odnosilo siç do widma przemian spolecznych. Co gorsza, nie tylko mçzczyzni znajdowali siç w opozycji
do ruchu emancypacyjnego, ale i kobiety, które wychowane w duchu tradycjonalizmu takie postulaty uwazaly za swego rodzaju naduzycie. Zwigzek Równouprawnienia Kobiet10 formalnie zawigzal siç w czerwcu 19G9 r. i od tej pory Jadwiga Petrazycka-Tomicka zawsze wchodzila w sklad jego zarzgdu11. Dzialalnosc Petrazyckiej-Tomickiej na rzecz praw kobiet byla wszechstronna i niezwykle aktywna. Poza przewodnictwem wyglaszala przemówienia, pisala petycje, artykuly oraz uczestniczyla w wiecach. W 19G8 r. odbywaly siç wybory do Sejmu Krajowego. Byla to doskonala okazja do podjçcia próby walki o prawa kobiet. Zwigzek Równouprawnienia Kobiet wystgpil z kandydaturg Marii Dulçbianki12, jako
10 Powstanie stalo siç pretekstem do zwolania Zjazdu kobiet, który to swoim przemówieniem otworzyla Maria Konopnicka. Byla ona dla Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej ogromnym autorytetem intelektualnym. Ponadto Petrazycka-Tomicka popularyzowala twórczosc Konopnikiej, cenila jg bowiem bardzo jako „rzeczniczkç postçpu", która swojg postawg walczyla o lepszy swiat. Zjazd kobiet polgczono z Jubileuszem 40-lecia pracy litearcko-spolecznej Elizy Orzeszkowej. Na zjazd przyjechalo wiele kobiet z Królestwa, Galicji, Poznañskiego, Kresów czy kolonii polskich na obczyznie. Mialo to miejsce 9-11.06.1907 r. Zob. [1, s. 31].
11 Jadwiga Petrazycka-Tomicka byla wiceprzewodniczgcg Zwigzku Równouprawnienia Kobiet w latach 191G-1913; od 19G9 r. do 1911 r. wchodzila w sklad Komisji Rewizyjnej; od 1913 r. pelnila funkcjç przewodniczgcej. Zob. wiçcej: [1, s. 34].
12 Maria Dulçbianka (1861-1919) - polska dzialaczka spoleczna, feministka, malarka. Pierwsza kandydatka na poslankç Sejmu Krajowego w 19G8 r. Organizacje kobiece zmobilizowaly sily i przygotowaly kampaniç wyborczg. Finalnie jej kandydaturç poparly dwa ugrupowania: Polskie Stronnictwo Ludowe i Kolo Oswiatowe Postçpowych Kobiet. Maria Dulçbianka zdobyla 511 glosów. Od poczgtku oczywistym bylo, ze kobiecie nie uda siç dostac do sejmu, gdyz wiadomym bylo, ze jej wybór zostanie uniewazniony - niezaleznie od ilosci zdobytych glosów. Byla to jednak pierwsza udana próba zwrócenia uwagi spoleczeñstwa na problem praw kobiet w Polsce.
kandydatki na poslankç Sejmu13. To wlasnie Petrazycka-Tomicka prowadzila wöwczas nader aktywnie wiece popieraj^ce kandydatkç [1, s. 34]. Mozna powiedziec, ze byla odpowiedzialna za „kampaniç wyborcz^". Zgloszenie kandydatury bylo mozliwe, gdyz ordynacja wyborcza nie okreslala wprost plci kandydata, jednakze choc ustawa nie zabraniala glosowac na kobietç, to nie mogla zostac ona poslankç, gdyz nie oplacala cenzusu maj^tkowego [1, s. 35]. Orçdowniczki praw kobiet nie zniechçcily siç jednak tymi przeciwnosciami. W kandydowaniu do Sejmu i Rady Miejskiej14 upatrywaly mozliwosci do zwröcenia uwagi
13 Warto przypomniec postac kobiety, ktöra oddala pierwszy w historii wazny glos wyborczy. Byla ni^ Lily Maxwell, ktöra podczas wyboröw w 1867 r. (a wiçc w tym samym czasie, w ktörym John Stuart Mill wnosil wniosek o przyznanie kobietom praw wyborczych) znalazla siç na liscie wyborcöw i oddala swöj glos na Jacoba Bright'a. Bright byl znany jako zwolennik sufrazystek. Lily Maxwell zostala zaprowadzona do lokalu wyborczego przez Lidie Becker. Zapewne obecnosc Maxwell na liscie stanowila pomylkç. Przy jej nazwisku znajdowala siç nastçpujgca adnotacja: „WOMAN!!!". Fakt oddania przez ni^ glosu stanowil przejaw niezwyklej odwagi. Prasa rozpisywala siç o wspomnianym precedensie z niezwyklym kunsztem. W „Oxford Times" z 30.11.1867 r. pisano „Przynajmniej jedna kobieta przestala byc niewolnicg". Ukazuje to w jak patriarchalnych realiach zyly öwczesna kobiety. Sufrazystki i zwolennicy przyznania praw kobietom uznali, iz jest to wlasciwy moment, by kwestia ta zostala uregulowana w obowi^zujgcym prawie. W imieniu Lily Maxwell do sgdu wyst^pil radykalny zwolennik praw kobiet, prawnik Richard Pankhurst. Pomimo wielkiego zaangazowania Pankhurst przegral sprawç w sgdzie. Sgd orzekl, ze kobiety nie mog^ uczestniczyc w wyborach, gdyz jest to niezgodne z wol^ ustawodawcy oraz sprzeczne z obowi^zujgcym prawem.
14 Warto nadmienic, ze w 1909 r. odbywaly siç wybory do Rady Miasta Lwowa. Czlonkinie Komitetu Röwnouprawnienia Kobiet takze zorganizowaly wiec, ktöry odbyl siç 20 maja 1909 r. Zebranie rozpoczçto od przemowy Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej, ktöra to poruszyla kwestie zwi^zane z odsuwaniem kobiet od pracy na rzecz rozwoju spolecznego. Poruszyla kwestie
spolecznosci na problematykç röwnouprawnienia. „Zupelnie nieslusznym jest zarzut, z ktörym spotykajg siç kobiety polskie na zjazdach wszechswiatowych kobiecych, ze polki o röwnouprawnienie nie walczyly, a ze im tego röwnouprawnienia udzielono tak ot sobie — niespodzianie" [5, s. 5] - pisala Petrazycka-Tomicka. Droga do röwnouprawnienia Polek nie byla latwa, a zlozenie podpisu przez marszalka Jözefa Pilsudskiego na dekrecie o ordynacji wyborczej stanowilo swoisty prolog do realnych zmian, przede wszystkim w kontekscie zwyczajöw spolecznych dotyczgcych röwnouprawnienia. Wiele dyskryminujgcych regulacji prawnych przetrwalo bowiem az do 1939 r. Wybuch II wojny swiatowej istotnie przerwal trwajgce przemiany spoleczne i pracç kilku pokolen polskich feministek.
Podsumowanie
Jadwiga Petrazycka-Tomicka o walce ku röwnouprawnieniu kobiet powiadala tak: „sprawa wyzwolenia kobiet w zyciu spolecznym jest tak bardzo wazng dla calej ludzkosci, ze nazywanie jej 'sprawg kobiecg' jest rzeczg najzupelniej niesluszng. Do wyzwolenia kobiety - dgzg zaröwno kobiety jak i mçzczyzni, zdajgcy sobie sprawç z zadan i celöw ludzkosci; przeciwnikami kobiety uswiadomionej i wyzwolonej sg kobiety i mçzczyzni, tkwigcy w mrokach sredniowiecza" [4, s. 5]. Posröd szeregu pism, ktöre pozostawia po sobie Jadwiga Petrazycka-Tomicka wiçkszosc stanowig krötkie manifesty oraz przemöwienia, ktöre powstaly na poczet koniecznosci zaakcentowania röwnouprawnia kobiet. Jesli ujmiemy dzialalnosc myslicielki chronologicznie, to stwierdzimy, ze
zwigzane z tym, ze na kobiety naklada siç wylgcznie obowigzki, tymczasem uprawnienia i przywileje nie sg do nich wprost proporcjonalne. Powiadala, ze kobieta-matka i wychowawczyni przyszlych pokolen musi stac siç wolnym i pelnoprawnym obywatelem, gdyz jest to warunek konieczny dla zaistnienia rozwoju i postçpu calej ludzkosci. Zob. wiçcej: [1, s. 37].
jej zainteresowanie kwestiami spolecznymi ksztaltowalo siç stopniowo, pocz^wszy od lat osiemdziesi^tych i dziewiçcdziesi^tych XIX w., aby na pocz^tku XX w. ewoluowac zdecydowanie w kierunku feminizmu. Zdaniem Jadwigi Petrazyckiej-Tomickiej przyznanie praw kobietom mialo stanowic podwaliny dla stworzenia nowego, lepszego jutra.
Bibliografia
1. Habrat A. Jadwiga Petrazycka-Tomicka. Zycie i dzialalnosc. Rzeszöw Wydawnictwo Wyzszej Szkoly Pedagogicznej, 2001.
2. Petrazycki L. O prawa dla kobiet, tlum. J. Petrazycka-Tomicka. Lwöw; Wydawnictwo Polskie, 1919.
3. Petrazycki L., O prawie i moralnosci [w] L. Petrazycki, O nauce, prawie i moralnosci. Warszawa; Wyd. PWN, 1985.
4. Petrazycka-Tomicka J. Marceli Prevoust - „Listy do Mçzatki Frani" // „Gazeta Wieczorna". 1911, nr 141.
5. Petrazycka-Tomicka J. Przyczynek do historii röwnouprawnienia kobiet w Polsce. Kraköw; Wyd. Gebethner I Wolff, 1931.
