CC BY
28Феминистические мотивы в творчестве Лу Андреас-CaAOMé
К. Туронек-Островска
В статье представлены взгляды Лу Андреас-Саломе на тему женственности. Анализируя её избранные произведения, покажу, что хотя она не считалась феминисткой, в её творчестве можно найти феминистические мотивы. Она знала многих представительниц феминистического движения, но не присоединилась ни к одной из групп. Некоторые даже воспринимали её как антифеминистку, особенно представительницы Мещанского Движения Женщин (Die bürgerliche Frauenbewegung). Тем не менее, она сыграла важную роль в формировании женского самосознания, поскольку в своих работах занималась вопросами роли пола и сексуальности.
Продемонстрирую, что взгляды, которые она представляла на тему женщин и женственности, опережали своё время. Она указывала, что женщина может реализовать свою женственность в разных аспектах жизни. Некоторые героини её произведений выбирали полную независимость, другие реализовали себя в ролях матери, жены, а женщина, которая хотела развиваться в какой-то профессии, могла совмещать эти роли с получением образования в соответствующей специальности. Тем самым она показала, что признаёт социальные роли и обязанности, которые приписывались женщинам. Созданные ей героини сознательно принимали решения о своей жизни. Каждая из них чувствовала себя свободной, хотя это были разные виды освобождения. Они строили собственную жизнь и направляли её в соответствии со своими убеждениями.
Ключевые слова: Лу Андреас-Саломe, феминизм, женственность, женщина, материнство, брак.
Feminist strands in the Works of Lou Andreas-Salomé
Katarzyna Turonek-Ostrowska
In this article I'm going to present the views of Lou Andreas-Salomé on womanhood. During analysis of her works I will show that, even though she isn't considered a feminist, some feminism motifs can be found in her body of work. She knew many members of feminism movement, but she wasn't one of them. Some
has seen her even as antifeminist, especially members of Women's Middle-Class Movement (Die bürgerliche Frauenbewegung). However she played an important role in shaping female awareness, mainly because her works are filled with topics about role of gender and sexuality.
I will demonstrate that her views about women and womanhood were ahead of its time. She pointed out that woman can fulfill her womanhood in different aspects of life. Some heroines of her novel chose independence; others found purpose in being a mother, wife, and finally some merged these roles becoming fulfilled professionally and getting directional education. With this she showed that she accepts social roles and responsibilities assigned to women. Characters created by her, made decisions consciously. Every one of them felt free, although these were different kinds of liberation. They build their own life and giving it direction based on their beliefs.
Keywords: Lou Andreas-Salomé, feminism, womanhood, woman, matherhood, marriage.
W^tki feministyczne w twórczosci Lou Andreas-Salomé
Lou Andreas-Salomé (1861-1937)1 zyla w czasach, kiedy w spoleczeñstwie zacz^ly zachodzic zmiany, a postulaty feministek
1 Lou Andreas-Salomé (1861-1937) - urodzila si§ w Petersburgu w 1861 roku, zmarla w Getyndze w 1937 roku. Byla najmlodszym dzieckiem generala Gustawa Salomé, pochodz^cego z hugenockiej rodziny Niemców baltyckich i Louise Wilm, wywodz^cej si§ z zamoznej rodziny duñsko-niemieckiej. Rodzicie zapewnili córce dobr^ edukacj^, ucz^szczala w latach 1874-1878 do Petrischule, nast^pnie na prywatne lekcje do pastorów: Hermana Dalotona i i Henryka Gilotta. Uczyla si§ j^zyka rosyjskiego, niemieckiego i francuskiego. W 1881 roku wyjechala na studia filozoficzne do Zurychu. Z powodów zdrowotnych opuscila Szwajcari^ i wjechala do Rzymu, gdzie pozostawala pod opiek^ niemieckiej emancypantki Malwidy von Meysebug. We Wloszech poznala innego podopiecznego Maliwidy, niemieckiego filozofa, Fryderyka Nietzschego. Lou duzo podrózowala po swiecie, zawierala wiele znajomosci, ale wi^ksz^ cz^sc swego zycia sp^dzila w Niemczech. Byla natchnieniem dla austriackiego poety Reinera Marii Rilkego, który poswi^cil jej wiersze i pod jej wplywem zmienil swoje imi§ z René na Reiner. To z nim dwukrotnie odwiedzila sw^ ojczyzn^, co zaowocowalo wydan^ po latach ksi^zk^ „Russland mit Reiner" (1923). Od 1912 roku,
byly wysluchiwane i realizowane. Znala wiele przedstawicielek ruchu feministycznego, jednak nie przylgczyla sie do zadnej grupy. Ani tych, które walczyly o równouprawnienie, ani o legalizacje aborcji, o antykoncepcje czy o uczciwe prawo rozwodowe. Niektórzy wrecz postrzegali jg jako antyfeministke, zwlaszcza przedstawicielki Mieszczanskiego Ruchu Kobiet (Die bürgerliche Frauenbewegung). Mimo to odegrala waznq role w ksztaltowaniu swiadomosci kobiecej, w swoich pracach zajmowala sie bowiem rolg plci i seksualnoscig.
W latach 1894-1933 w Niemczech dzialal Mieszczanski Ruch Kobiecy, a takze Proletariacki Ruch Kobiet2, w 1894 roku powstala Federacja Niemieckich Zwigzków Kobiet (Bund Deutscher Frauenveraine). Celem tych stowarzyszen bylo dgzenie do równouprawnia kobiet, szczególnie w zakresie pracy zawodowej oraz dostepu do edukacji, a w kwestii prawa - do indywidualnego stylu zycia kobiet. Prowadzono polityke spoleczng, która skupiala sie na dzialalnosci zawodowej i wykwalifikowanej pracy rodzinnej. Czlonkinie sprzeciwialy sie zaleznosci od mezczyzn w sferze materialnej, politycznej i psychicznej [13, s. 37]. Panie chcialy tworzyc i wplywac na kulture Niemiec, dlatego tez zdecydowaly sie wydawac czasopismo dla kobiet „Die Frau" [6, s.13]. Przedstawicielki Mieszczanskiego Ruchu Kobiet skupialy sie na zmianach we wszystkich obszarach zycia spolecznego, które dotychczas byly postrzegane jako meskie tj. praca zawodowa, edukacja, rodzina, panstwo i kosciól.
Analizujgc wybrane dziela Lou Andreas-Salomé pokaze, ze choc nie byla uznawana ze feministke, to mozna odnalezc w jej twórczosci wgtki feministyczne. Katrin Schütz powiada, ze Lou Andreas-Salomé odegrala wazng role poruszajgc w swoich powiesciach kwestie ról przypisywanych kobietom i mezczyznom,
jako dojrzala kobieta, ucz^szczala na srodowe wyklady Zygmunta Freuda, zaprzyjaznila si§ z nim. Zmarla w 1937 roku w Getyndze.
2 Przedstawicielka Proletariackiego Ruchu Kobiet - Clara Zetkin powiadala, ze jej stowarzyszenie, „jest dzieckiem kapitalistycznego sposobu produkcji (...) sil^ nap^dow^ d^zenia do pelnej rownosci spolecznej plci zenskiej i m^skiej." Zob. C. Zetkin, Zur Geschichte der proletarischen Frauenbewegung Deutschlands, [http://gutenberg. spiegel.de/buch/zur-geschichte-der-proletarischen-frauenbewegung-deutschlands-6278/10], [09.12.2017]. Czlonkinie tego ruchu skupialy si§ przede wszystkim na poprawie warunkow pracy.
ponadto swym niekonwencjonalnym stylem zycia i niezaleznosci^ pasowala do wizerunku wyemancypowanej i nowoczesnej kobiety [11, s. 27]. Brigid Heines pisze, ze Lou Andreas-Salomé „nie wierzyla w potrzebe kobiecej emancypacji w politycznym czy spolecznym sensie. Uwazala, ze kobiecosc i meskosc nie s^ ksztaltowane przez spoleczeñstwo, lecz s^ wrodzone, a kobieta zasadniczo jest blizsza naturze i bardziej bierna niz mezczyzna. I o ile istnieje zgoda feministek co do tego, czym jest feminizm, to jej przekonania wziete w calosci nie wystarcz^ by uznac j^ za feministke. Jednak pomimo faktu, ze akceptowala ówczesny status quo, jej prace zawieraj^ wiele idei, które zapowiadaj^ wspólczesn^ debate feministyczng, i uznaj^ kobiety za pelnoprawn^ plec (niekiedy bardziej niz u wspólczesnych autorek)" [7, s. 416]. To prawda, ze Lou Andreas-Salomé nie poswiecala kwestiom spolecznym wiekszej uwagi. Na pierwszym planie stawiala problematyke íilozoficzn^ i psychologiczng. Mimo to mozna odnalezc w jej pracach wiele wgtków feministycznych. W powiesciach ukazala rózne typy kobiet, odwazne i realizujgre sie albo zawodowo, albo w prowadzeniu domu. Bohaterki jej utworów s^ przedstawione jako inteligentne, myslgce istoty, które dokonuj^ swiadomych wyborów swego miejsca, powolania w swiecie. Niewgtpliwie Lou Andreas-Salomé wyprzedzala swoj^ epoke reprezentujgc poglgdy na temat kobiet i ich stylu zycia. Byla przekonana, ze rola matki moze harmonizowac z rozwojem osobistym i w zaden sposób nie musi to sie ze sob^ klócic. Doskonale oddala dzisiejsz^ dyskusje na temat wyboru kobiety miedzy rodziny a pracg.
W opowiadaniu Eine Ausschweifung, (Rozpusta, 1898) podkreslila przepasc pomiedzy teori^ kobiecosci, a mozliwosci^ jej realizacji w zyciu. Emancypacja nie zawsze oznaczala dla niej cos pozytywnego. Byla pewnym psychicznym dyskomfortem, konfliktem wewnetrznym, problemem z tozsamoscig. Lou zasugerowala, ze nic tak nie zagraza kobiecosci, jak cywilizacja. Uwazala, ze kobiecosc nie potrzebuje byc chroniona, czy regulowana w swiecie, który cingle sie zmienia, lecz powinna byc czyms stalym w zyciu kobiety [Por. 4, s. 24-26]. W swoich pracach charakteryzowala je jako „wspaniale stworzenia: równie sklonne do regresywnego narcyzmu jak neurotyk, bardziej jednak od innych stworzeñ zróznicowane; regresywne, lecz nie neurotyczne. Dla neurotyka chec stania sie kobiety oznaczalaby tak naprawde pragnienie bycia zdrowym. Jest to równiez zawsze zyczenie bycia szczesliwym" [3, s. 274]. W ówczesnym swiecie byl
to oryginalny poglgd, ukazujgry kobiete jako istote samodzieln^ i zadowolon^ z siebie.
W eseju Der Mensch als Weib, (Cziowiek jako kobieta, 1899) Lou kontynuowala temat kobiecosci, który poruszala w opowiadaniu Eine Ausschweifung. W jezyku niemieckim slowo das Weib poczgtkowo mialo neutralny wydzwiek i oznaczalo kobietg, z czasem stalo sie grubiañskim okresleniem, uzywanym w mowie potocznej - baba,, babsztyl [12, s. 1360]. Esej rozpoczyna krytyka ówczesnego tzw. naukowego podejscia do procesu poczecia. Kobiecosc jest okreslona jako mistyczna unia z kosmosem i cos calkowicie niezaleznego. Das Weib reprezentuje czyst^ harmonie ze swiatem. Przeciwieñstwo dla das Weib stanowi der Mann - mezczyzna [Por.4, s. 15-18], uzywala ona wielu srodków stylistycznych. Muriel Cormican stwierdzila, ze Lou Andreas-Salomé manipulowala narracj^ i form^ w powiesciach, aby pokazac problemy z kobiec^ tozsamoscig. Wedlug Muriel Cormican rozwinela ona w swoich dzielach fundamentaln^ i programow^ ambiwalencje pomiedzy normami kulturowymi a ich naukowym uzasadnieniem, które funkcjonowalo na przelomie XIX/XX wieku w Europie [Por.4, s. 6-7].
Mimo ze poruszala tematyke kobiecg, nigdy nie napisala manifestu feministycznego i nie brala czynnego udzialu w ruchu kobiecym. Szczególnie interesowaly j^ róznice seksualne, natura seksualnosci i seksualna namietnosc. Jak juz wspomnialam, Lou Andreas-Salomé miala stycznosc z kregami feministycznymi,3 znala m. in. Helene Stöcker4, Ellen Key,5 Helene Lange6, Rose
3 Kwestiç feministycznych przyjazni Lou Andreas-Salomè omawialam w artykule: Lou Anderas-Salome's feminism friednship, [w:] „Political and Legal Doctrines in Theoretical and Practical Terms Regarding Contemporary Challenges", pod. red. B. Halczak, B. Szura, B. Nitschke-Szram, E. Kowalczyk, S. Maciejewski, M. Zieliñski, A. Szczap, Zielona Góra 2017, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, (Acta Iuridica Lebusana ; Vol. 5), s. 287-295.
4 Helena Stöcker - (1869-1943) niemiecka feministka, opowiadala siç za równoscig polityczng i spoleczng kobiet. W 1892 roku uczçszczala w Berlinie na kurs dla nauczycieli, a nastçpnie na „pierwszy gimnazjalny kurs dla kobiet" (ersten Gymnasialkurs für Frauen). Prowadzila badania nad literatura, historig i filozofig. W tym czasie w Berlinie kobiety mogly uczestniczyc w wykladach uniwersyteckich jako wolne sluchaczki. Stöcker skorzystala z takiej mozliwosci i sluchala wykladów m. in. Wilhelma Dilthey'a. Pózniej podjçla studia na Uniwersytecie w Bernie,
Mayreder7, Hedwigç Dohm8 i Anitç Augsprug9. Wspólpracowala z nimi, dyskutowala problemy.
gdzie otrzymala stopieñ doktora. Po powrocie do Berlina, nauczala w Lessing-Hochschule o edukacji i prawach kobiet. W 1905 roku zostala jedn^ z zalozycielek Towarzystwa Ochrony Macierzyñstwa (Bund für Mutterschutz - BfM). Chciala zrewolucjonizowac swiat, pragnçla, aby wszystkie miejsca pracy byly dostçpne dla kobiet. Walczyla o prawa dla nieslubnych dzieci, dostçp do edukacji. Uwazala, ze ojcowie wini byc odpowiedzialni za swoje potomstwo. W czasie I wojny swiatowej dzialala w ruchu pokojowym. W 1921 roku zostala wspólzalozycielk^ organizacji pokojowej o nazwie Paco (z. jçz. esperanto - pokój). Po dojsciu nazistów do wladzy w Niemczech Stöcker wyjechala najpierw do Szwajcarii, Anglii, nastçpnie do Szwecji. W 1942 roku przeniosla siç do Stanów Zjednoczonych, gdzie w Nowym Jorku zmarla na raka w 1943 roku. Zob. H. Richter, Erinnerungen Helene Stöckers. Geistig sei die große Liebe und gut der Sex, http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/buecher/ rezensionen/sachbuch/erinnerungen-der-frauenrechtlerin-helene-stoecker-13991090.html, [10.10.2016]. Kilka lat przed utworzeniem przez Helenç Stöcker BfM, Lou Andreas-Salomé w powiesci Fenitschka opisala nowy model kobiecosci. Stöcker napisala pozytywn^ recenzjç ksi^zki: „kopalnia odkryc psychologicznych (...) mala uczta dla krçgu tych, którzy potrafi^ cieszyc siç sztuk^". Zob. G. Winship, Introduction, [w:] The Erotic, Transaction Publishers, Londyn 2012, s. 28.
5 Ellen Key - (1849-1926) szwedzka pisarka, dzialaczka ruchu kobiecego. Byla prekursork^ reformy pedagogicznej, opowiadala siç za prawem dziecka do swobodnego rozwoju. Znajomosc Lou z Elen Key rozpoczçla siç w 1898 roku. W tym samym roku ukazala siç publikacja Ellen Key na temat kobiecej sily Missbrukad kvinnokraft, która zostala przetlumaczona na jçzyk niemiecki przez Therese Krüger i wydana przez Alberta Langena. Lou Andreas-Salome zrecenzowala artykul w czasopismie wydawanym przez Helene Lange „Die Frau". Nieco pózniej kobiety spotkaly siç w Berlinie. W latach 1910-1911 wspólnie podrózowaly do Paryza, nastçpnie w 1911 roku Lou odwiedzila Key w Szwecji. Zob. S. Wennerscheid, Weiblicher Vitalismus in Skandinavien und Deutschland im Anschluss an Nietzsche. URL: https://biblio. ugent.be/publication/5687447/file/5687475.pdf], [13.07.2017]. W 1899 roku Lou Andreas-Salomè wydala krótki esej o Ellen Key, gdzie nazwala jX glosicielk^ indywidualizmu: Ellen Key: Essais, [w:] „Das literarische Echo 2" (1899), s. 66-67.
6 Helene Lange - (1848-1903) niemiecka polityczka, feministka.
7 Rosa Mayreder - (1858-1938) austriacka pisarka, feministka.
8 Hedwig Dohm - (1831-1919) niemiecka pisarka i dzialaczka na rzecz kobiet.
9 Anita Augsprung - (1857-1943) niemiecka dziennikarka, dzialaczka na rzecz kobiet.
Hedwiga Dohm w tekscie Reaktion der Frauenbewegung (Reakcja ruchu kobiecego), („Die Zukunft", 18 listopada 1899, s. 279-791) zarzucala Lou Andreas-Salomé, ze praca Der Mensch als Weib jest antyfeministyczna. Uwazala, ze jej opisy kobiet i ich zycia sg nudne i nie odzwierciedlajg prawdziwego zycia domowego zon i matek. Inng krytyczng recenzjç tego tekstu napisala Frieda von Bülow. Krytykowala uzywanie slów kobiecosc (weiblich) i prawdziwa kobiecosc (echt Frauenhaft) jako negatywne okreslenia w literaturze kobiecej. Lou Andreas-Salomé w Ketzerien die moderne Frau (Herezje przeawko nowoczesnej kobiecie, Die Zukunft", 1899, s. 237-240) odpowiedziala, ze same kobiety tworzg wyrazenie kobiecosc, nie jest to wylgcznie srodek artystyczny. Postulowala, ze kobiety najpierw powinny byc kobietami, a dopiero pózniej okreslac siç przez swoje dziela. Doradzala, zeby kobiety nie podchodzily do swojego pisarstwa zbyt powaznie. Byla zdania, ze mogg pisac swoje dziela anonimowo10. Hedwiga Dohm krytykowala nie tylko Lou Andreas-Salomé, ale równiez Helenç Lange i Laurç Marholm (1854-1928) -pisarkç i tlumaczkç pochodzenia duñsko-norweskiego. Uwazala, ze sg przedstawicielkami wstecznego ruchu. Nie odmawiala im kunsztu pisarstwa. Sgdzila jednak, ze kazda z nich tworzy pseudo kobiecy ideal. Twierdzila, ze wedlug Laury Marholm kobieta chce tylko zdobyc mçzczyznç, dla Helene Lange jest dzieckiem, a dla Lou Andreas-Salomé kobieta jest czyms waznym, ale pragnie tylko wlasnego rozwoju. Poniewaz kobiecosc u kazdej z nich jest wyrazona inaczej, jest daleka od prawdy [Zob. 5]. Przedstawicielki ruchu kobiecego chcialy zrównowazyc struktury patriarchalne. Macierzyñstwo i praca zawodowa byly dla nich rôwnorzçdnymi planami zyciowymi11. Lou Andreas-Salomé uwazala, ze kobieta powinna miec mozliwosc doskonalenia siç. Popierala równiez poglgd, ze przeznaczeniem kobiety jest bycie matkg. Tym samym narazala siç na zarzut, ze odmawiala kobietom realizowania siç zawodowego i tlumila potencjal zawodowy kobiet. Poglgd ówczesnych feministek jest
10 Na te tropy naprowadzila mnie pozycja bibliograficzna: M. Cormican, Women in the Works of Lou-Andreas-Salome. Negotiating Idenity, dz. cyt., s. 26-27.
11 Gertrud Bäumer - (1873-1954) niemiecka dzialaczka na rzecz kobiet. Uwazala, ze ruchy kobiece starajg si§ zwi^kszyc udzial kobiet w kulturze. Napisala autobiografi? Lebensweg durch eine Zeitenwende (1933).
niezrozumialy, byc moze wynikal z braku porozumienia pomiçdzy nig a przedstawicielkami ruchu kobiecego. Lou Andreas-Salomé w swoich pracach wykazala, ze kobieta moze spelniac siç w kazdej z ról z osobna, ale moze takze je lgczyc. Caroline Kreide uwaza, ze taka opinia mogla wynikac z jej zamoznego pochodzenia i znajomosci z Heleng Kliengenberg [Por. 10, s. SS], która uchodzila w towarzystwie za oddang matkç, zonç i nie podjçla siç pracy zawodowej. Dla Lou Andreas-Salomé stala siç pierwowzorem postaci Anneliese z powiesci Das Haus (Dom, 1921) [ Por. 10, s. 11].
W Fenitschke przedstawila wybór kobiety miçdzy rozwojem osobistym, malzeñstwem a pracg. Jest to opowiesc o studentce pochodzenia rosyjskiego, która pragnie prowadzic samodzielne zycie, ksztalcic siç by zdobyc zawód. To jest dla niej priorytetem. W tej historii wykorzystala doswiadczenie znajomosci z Frankiem Wedekindem (1864-1918) niemieckim pisarzem [Por. 8, s. 280]. Historia rozpoczyna siç od spotkania glównej bohaterki z psychologiem Maxem Wernerem w paryskiej kawiarni. Mçzczyzna jest pod wrazaniem mlodej, inteligentnej kobiety. Nawigzujg rozmowç na temat edukacji kobiet: „jesli cokolwiek na swiecie równa siç wyzwoleniu, to nauka umyslu. (...) Dla nas [kobiet] oznacza to brak ascezy (...) Wchodzimy teraz w sam srodek walki - o naszg wolnosc, o nasze prawa - w samym srodku zycia! Te z nas, które poswiçcajg siç studiom, robig to nie tylko glowami, inteligencjg, ale calg wolg, calg sobg!" [2]. Rok pózniej dochodzi do kolejnego spotkania bohaterów w Petersburgu. Fenia i Max Werner rozmawiajg o sensie malzeñstwa i charakterze milosci miçdzy kobietg a mçzczyzng. Fenia uznala, ze milosci i malzeñstwa nie mozna pogodzic i nie ma to niczego wspólnego ze spelnieniem siç w zyciu: „Nie! Po prostu nie mogç sobie tego wyobrazic jako celu zyciowego, - domu, rodziny, bycia gospodynig domowg, dzieci, - jest mi to obce, obce, obce! Moze tylko teraz, moze tylko w tym zyciu. Czy ja wiem? - Moze nie jestem w ogóle do tego stworzona. Milosc i malzeñstwo to nie to samo" [2]. Fenia nie brala pod uwagç zawarcia malzeñstwa, poniewaz nie chciala stracic swej niezaleznosci. W towarzystwie przypuszczano, ze spotyka siç potajemnie z mçzczyzng, co okazalo siç prawdg. Kiedy jej przyjaciel chcial upublicznic ich zwigzek i oswiadczyc siç, Fenia zdala sobie sprawç, ze jej uczucie, które mylila z miloscig, nie wystarczy do stworzenia trwalej wiçzi: „Ale co to moglo zmienic? Czekalam, az przyjazñ we mnie rozwinie siç do milosci. Czasami wzrastala - coraz wyzej i wyzej - ale nie
[dorastala] do milosci, - w tym samym czasie stawala sie coraz ciensza i bardziej przezroczysta - i pewnego dnia sie rozerwala" [2]. Lou Andreas-Salomé za pomocg postaci Fenitschki pokazala odstepstwa od tradycyjnego wizerunku kobiety. Glówna bohaterka powiesci cenila ponad wszystko swg wolnosc, odpowiedzialnosc za samg siebie i mozliwosc wyrazania wlasnego zdania. Byla mlodg osobg, która wykorzystala calg swojg energie, aby móc decydowac o swoich decyzjach i dzialaniach, poniewaz to pomagalo jej realizowac sie. Mozna rzec, ze Fenitschka byla wzorcem wspólczesnej kobiety biznesu, spelniajgcej sie zawodowo, niezaleznej.
Cordula Korecke uwaza, ze rozwój, jaki przechodzi glówna bohaterka powiesci, jest zauwazalny we wczesnych poglgdach autorki Fenistchki na kwestie malzenstwa. Instytucja malzenstwa nie byla dla niej istotna, chciala byc wolna. Nie bylo dla niej jasne, czy milosc i malzenstwo mozna pogodzic. Byc moze znajomosc Lou Andreas-Salomé z Georgiem Ledebourem12 wplynela na taki poglgd [Por. 9, s. 192-193].
Kolejnym opowiadaniem, w którym Lou Andreas-Salomé poruszala kwestie kobiecosci jest Das Huas. Przedstawila w nim historie czteroosobowej rodziny, malzenstwa Annelise i Franka Branhardt, ich córki Gitty oraz syna Baudina. Na poczgtku mialo nosic tytul Der Ehe (Malzenstwo), jednak autorka zmienila zdanie. Ukazala przyklady relacji, jakie panujg pomiedzy kobietg a mezczyzng, matkg a dzieckiem oraz miedzy dwiema kobietami: Anneliese i jej mezem Frankiem, ich córkg Gittg, oraz Anneliese i
12 Georg Ledebour (1850-1947) niemiecki polityk. Niektórzy komentatorzy twierdz^, ze byl kochankiem Lou. (Zob. H. F. Peters, My Sister, My Spouse: A Biography of Lou Andreas-Salomé, New York 1967). Lou Andreas-Salomé poznala go w 1891 roku, mimo ze byl swiadomy, ze jest zam?zn^ kobiety i znal jej m^za - Friedricha Carla Andreasa (1846-1930), wyznal jej milosc. Byla zaskoczona jego wyznaniem i nie potrafila okreslic, jakie s^ jej uczucia do niego. Uwazal, ze mimo malzeñstwa jest dziewczynk^, nie kobiety („Sind Sie keine Frau: Sind Sie ein Madchen"), (Zob. L. Andreas-Salomé, Lebensrückblick, dz. cyt., s. 208). Lou z czasem chciala rozwiesc si§ z m^zem i zwi^zac z Ledebourem. Nie wyrazil zgody na formalne rozstanie, ale kazde z nich i tak zylo wlasnym zyciem. W 1894 roku zakoñczyla znajomosc z niemieckim politykiem, mial jej to za zle. Rok pózniej ozenil si§ z inn^ kobiety. (Zob. K. Sadegh-Zadeh, Liebschaften, URL: http://www.lou-andreas-salome.de/personen/ledebour.html [02.04.2017].
jej niezam^zng przyjaciölkg Renate. Kazda z tych relacji jest charakterystyczna [Por.10, s. 105].
Powiesc rozpoczyna si§ przykrym wspomnieniem o smierci cörki Anneliese i Franka - Lotti, ktöra umarla wskutek obrazen po wypadku na hustawce. W rocznic^ tego wydarzenia Anneliese udala si§ do wioski, wbrew woli m^za, aby rozdac dzieciom prezenty. Opieka nad biednymi dziecmi miala jej pomöc w przechodzeniu zaloby [Por. 1] A jedyng osobg, ktöra pomogla jej przejsc zaloby, byl jej mgz „Cierpial tak jak i ona, jednak nie dawal po sobie tego poznac" [1]. Autorka wskazala na röznic^ mi^dzy plciami: z jednej strony, wrazliwa, kochajgca, uczuciowa kobieta, a z drugiej strony, stanowczy m^zczyzna, radzgcy sobie w trudnych sytuacjach, nie okazujgcy emocji.
Anneliese jest przedstawiona jako wzorowa matka i zona, ktöra z pelnym oddaniem spelnia si§ w tych rolach. Posiada takze pasje, jakg jest gra na fortepianie. Za pomocg muzyki moze wyrazac emocje. Mgz Annelise, Frank, z zawodu jest ginekologiem, co symbolicznie wzmacnia jego pozycj^. Lou Andreas-Salome pisala: „Jednoczesnie jego zycie zawodowe bylo tak scisle powigzane z jego zyciem malzenskim, ze we wszystkich decydujgcych wydarzeniach kobiecych lub macierzynstwa autorytet m^zczyzny nie mögl juz byc oddzielony od wladzy lekarza" [1]. Byl osobg wladczg, glowg rodziny, podejmowal wazne decyzje. Jego stanowczosc sprawila, ze nie mögl nawigzac blizszych relacji z synem -Baudinem, ktöry chcial zostac pisarzem. Mial nadzieje, ze jego syn wybierze m^ski zawöd.
Anneliese, jako wyrozumiala matka, przeczytala teksty Baudina i wstawila si§ za nim. Poszla do m^za, aby porozmawiac o poetyckiej przyszlosci ich syna. Ale Frank nie chcial przyjgc tego do wiadomosci, nie traktowal powaznie tresci rozmowy, nie odpowiadal na argumenty. Byl stanowczy, nie zmienil zdania. W rezultacie rozmowa nie dotyczyla juz syna, lecz tak naprawd^ relacji mi^dzy zong i m^zem. Möwil: „jestes poddana jego zakl^ciu. [...] Tacy sami marzyciele - ty i on" [1]. W tym wypadku jego malzenstwo z Anneliese zostalo wystawione na pröb^, gdyz ona wstawila si§ za synem. Baudin opuscil dom rodzinny i pozostal w kontakcie tylko z matkg. Ukrywala przed m^zem korespondenj z synem. Kiedy pewnego razu Frank si^gngl po list, zeby go przeczytac, Anneliese delikatnie polozyla r^k^ na jego ramieniu i powiedziala: „Frank, - pami^taj: ten list od Baudina jest tylko dla mnie" [1]. Mimo zaskoczenia pozwolil zonie na przeczytanie listu w samotnosci. Niezaleznosc Annelise nie
umniejszala milosci malzonköw. Frank byl kochajgcym mezem i wspieral jg, jak potrafil.
Kolejng wazng postacig w powiesci jest Gitta. Przedstawiona zostala jako beztroska dziewczyna, ktöra lubi bawic sie ze zwierzetami, uwielbia dlugo spac i marzyc. Pewnego dnia zakochuje sie w zydowskim neurologu, Markusie Mandelsteinie, ktörego poznala na balu. Chce go poslubic: „Nie widzialam go za czesto. Dwa razy we fraku - raz w garniturze ulicznym, wygl^dal zupelnie inaczej. A ostatni raz na balu kostiumowym - jako Araba. (...) Ma na imie Marcus. (...). I dalej, westchnela, Mandelstein. Chcialabym, zeby byl Rumunem, skgdkolwiek jest. Jak pieknie möglby sie nazywac" [1]. Od samego poczgtku idealizuje swojego przyszlego meza. Anneliese nie jest zadowolona z decyzji Gitty o tak szybkim zamgzpöjsciu. Obawy matki nie zmieniajg jednak decyzji cörki.
Pragnienie Gitty aby szybko wyjsc za mgz jest zrozumiale, poniewaz jest przywigzana do konserwatywnego wizerunku malzenstwa. Zyla w przeswiadczeniu, ze w malzenstwie nic nie zalezy od kobiety, to mezczyzna jest glowg rodziny, to zaobserwowala w domu rodzinnym. Po upragnionym slubie para wyjechala na miesigc miodowy. Gitta po powrocie z podrözy poslubnej byla rozczarowana zamgzpöjsciem. W konsekwencji zaczela traktowac malzenstwo jako cos negatywnego i pragnela sie od niego uwolnic. Broni sie coraz bardziej przed konwencjami. Czuje, ze dom Markusa jest wiezieniem i podgza sladami swej matki, ktöra zapewne tez we wlasnym domu czula sie jak w wiezieniu, ale pogodzila sie z tym. W przeciwienstwie do matki, nie chce zyc jak tradycyjne kobiety. Gitta zdaje sobie sprawe, ze to od niej zalezy, czy bedzie szczesliwa.
Pragnie przezyc wszystkie typy wlasnej osobowosci, odzwierciedla sie to w tym, ze nosil coraz to inne fryzury. Marcus docenia otwartosc i pragnienie wolnosci zony i nie stoi na przeszkodzie jej rozwoju. Podczas kolejnej zmiany fryzury, Gitta przypadkowo przypalila prawg strone wlosöw. Anneliese pröbowala pocieszyc cörke. Markus przerazony widokiem katastrofy ogolil malzonce glowe. Ta sytuacja wzmocnila ich relacje malzenskie [Por. 1]. Po rozmowie, ktörg przeprowadzili pewnej nocy, zblizyli sie do siebie i Gitta zdala sobie sprawe, ze Marcus jest bardzo wartosciowg osobg. Opröcz pozgdania i pragnienia wolnosci, stworzyla nowg bliskosc z mezem, w ktörej nie bylo juz tylko erotyki.
Poprzez postac Gitty Lou Andreas-Salomé wyrazila dgzenie do kobiecej samorealizacji. Dla niej nie jest to rola matki, ale rola zony. W malzenstwie Gitty i Markusa mozna zauwazyc podobienstwo do sytuacji Lou Andreas-Salomé i jej meza -profesora orientalistki. Widac to przede wszystkim w sytuacji, kiedy obie strony zachowaly autonomie i mogly sie rozwijac.
Lou stworzyla takze postac Renate. Jest to samotna, wyksztalcona kobieta, która postanowila spelniac sie zawodowo, wyglaszala wyklady, wspólpracowala z archiwami i bibliotekami, przyjaznila sie z Annelise od dzieciecych lat. Nie wyobrazala sobie, aby mogla spedzic choc jeden dzien w domu, tak jak Anneliese. Mimo tego, ze przyjaciólki prowadzily zupelnie odmienne zycie, akceptowaly sie. Renate podczas jednej z rozmów z przyjaciólkg wyrazila opinie: „Wychowywanie dzieci, to musi byc wazna potrzeba - oczywiscie, oczywiscie, szczescie. - Tak, jesli mozesz byc czgstkg natury, twórczg, marnotrawng, bezbolesng, pozbawiong skrupulów! (...) Dobrzy rodzice to tragiczni ludzie" [1]. Anneliese bardzo dobrze czula sie w domu, nie postrzegala siebie jak wieznia, w przeciwienstwie do Gitty, swiadomie wybrala takie zycie. Bycie matkg bylo dla niej spelnieniem, mawiala: „Kto by chcial zrezygnowac z zycia tam, gdzie jest najbardziej zywy?" [1]. Autorka Das Haus (Dom) po raz kolejny podkreslila wage macierzynstwa w zyciu kobiety, lgczyla witalnosc kobiety z jej naturg. Kobieta, która jest matkg, chroni i wychowuje dziecko, posiada cechy, które z reguly przypisuje sie mezczyznie. Te cechy to odwaga i sila. Mozna odniesc wrazenie, ze macierzynstwo pokonuje i harmonizuje wszystkie nierównosci ludzkiej egzystencji. Dozywotnia odpowiedzialnosc za dziecko kieruje takze duchowym rozwojem kobiety. Caroline Kreide uwaza, ze z tego wniosku wyrasta przekonanie, ze wedlug autorki Das Haus kobieta jest lepsza od mezczyzny [Por. 10, s. 39 ]
Lou Anderas-Salomé pisala powiesci zwracajgc uwage na wazne problemy. Yulia Romanowa sgdzi, ze w dzielach poruszala problem tworzenia sie osobowosci, ma to miejsce wówczas, gdy mlode bohaterki jej opowiadan poszukujg dróg realizacji siebie, dzieki temu jej pisarstwo moze byc odczytywane w kontekscie feministycznym [Por. 14, s. 76]. Niewgtpliwie poglgdy, które Lou Andreas-Salomé przedstawila w swoich pracach na temat kobiet i kobiecosci wyprzedzaly ducha czasu. Wskazala, ze kobieta moze realizowac swg kobiecosc w roznych aspektach zycia. Niektóre bohaterki wybieraly pelng niezaleznosc, inne zas odnajdywaly sie w roli matki, zony, równiez kobieta realizujgca sie zawodowo
mogla Igczyc te role wraz ze zdobywaniem wyksztalcenia kierunkowego. Tym samym wykazala, ze toleruje role spoleczne i obowigzki jakie przypisywano kobietom. Postacie wykreowane przez nig podejmowaly decyzje o swoim zyciu swiadomie. Kazda z nich czula sie wolna, choc byly to rózne postaci wyzwolenia. Budowaly wlasne zycie i nadawaly mu kierunek zgodny z ich przekonaniami.
Referencje
1. Andreas-Salome L., Das Haus, URL: http://gutenberg. spie-gel.de/buch/das-haus-2364/1. [12.01.2018].
2. Andreas-Salome L., Fenitschka, URL: http://gutenberg. spie-gel.de/buch /fenitschka-eine-ausschweifung-6342 / 2 [12.01.2018].
3. Appignanesi L, J. Forrester J., Kobiety Freuda, przel. E. Ablamowicz, Warszawa 1992.
4. Cormican M., Women in the Works of Lou-Andreas-Salomé, Negotiating Idenity, Camden House, Nowy Jork 2009.
5. Dohm H., Die Artifeministen: Ein Buch der Verteidigung, Berlin 1902 URL: http://gutenberg.spiegel.de/buch/die-antifeministen-4774/1 [21.11.2017].
6. Fange-Fayos Ch., Publizistik und Politisierung der Frauenbewegung in der Wilhelminischen Epoche: Die Zeitschrift Die Frau (1893-1914) -Diskurs und Rhetorik, Frankfurt nad Menem 2014.
7. Haines B., Lou Andreas-Salome's Fenitschka: a feminist reading [w:] German Life and Letters 44, 5 Pazdziernik 1991.
8. Hülsemann I., Mit dem Mut einer Löwin. Lou Andreas-Salomé, wyd. Rebellische Frauen, Monachium 2001.
9. Koepcke C., Lou Andreas-Salomé, Leben, Personlichkeit, Werk,, Eine Biographie, Frankfurt nad Menem 1986.
10.Kreide C., Lou Andreas-Salomé: Feministin oder Antifeministin?: Eine Standortbestimmung zur wilhelminischen Frauenbewegung (Studies in Modern German Literature), Nowy Jork 1996.
11.Schütz K., Geschlechterentwürfe im literarischen Werk von Lou Andreas Salomé unter Berücksichtigung ihrer Geschlechtertheorie, Verlag Königshausen & Neumann, Würzburg 2008.
12. Wielki slownik, polsko-niemiecki, niemiecko-polski, wyd. Langenscheidt, Monachium 2005.
13.Wurms R., Kein einig' Volk von Schwestern. Von 1890 bis 1918 [w:] F. Hervé, Geschichte der deutschen Frauenbewegung, Köln 1995, wyd. PapyRossa.
14.Романова Ю. А., Россия в жизни и творчестве Лу Андреас-Саломе [w:] Известия Саратовского университета. Нов. сер. Сер. Филология. Журналистика. 2013. Т. 13, вып. 3.
