CC BY
239
УДК 070.1
ГРАЖДАНСКАЯ ЖУРНАЛИСТИКА И ЕЁ ХАРАКТЕРИСТИКИ
М. Кажмарчик
Силезский университет (Польша)
e-mail:
В период бурного развития электронных массмедиа, Интернета и характерных для него форм передачи информации, особое значение приобретает новый, связанный с электронной коммуникацией тип журналистики, называемый гражданской журналистикой. Этот тип журналистики, приобретая в разных странах свои формы и виды, становится все более популярным. Благодаря развитию Интернета его значение все возрастает и, как показывают исследования, он начинает играть ключевую роль в развитии всей журналистики в будущем. В Польше, однако, гражданская журналистика пока не играет такой роли, она не заняла еще значительного места в сознании польских потребителей мас-смедиа, хотя перспективы для это существуют. Сегодня ощущается необходимость сущностного определения феномена гражданской журналистики.
Ключевые слова: Интернет, портал, блог, журналистика, гражданская журналистика, гражданское общество.
Dziennikarstwo obywatelskie ijego wyznaczniki
W dobie rozwoju mediow elektronicznych, wszechobecnosci internetu i coraz wiQkszej popularnosci charakterystycznych dla niego form przekazu tresci, takich jak blogi, portale czy wortale, znaczenia nabiera nowy rodzaj dziennikarstwa, scisle powi^zany z komunikowaniem elektronicznym, wykorzystuj^cy zarowno techniczne, jak i spoleczne aspekty internetu. Ten typ dziennikarstwa, zwany dziennikarstwem obywatelskim (ang. citizen journalism) staje siQ coraz bardziej popularny w wielu krajach, wystQpuj^c w roznych odmianach i pod rozmaitymi postaciami. Stanowi istotQ tworzonych przez internautow serwisow informacyjnych (w Polsce zaliczyc mozna do nich takie strony, jak Alert24.pl, iThink.pl, Wiadomosci24.pl, MM Moje Miasto i Interia360.pl, na swiecie to m.in.: OhMyNews.com, ireport.com, AsturiasOpinion.com, CyberJournalist.net), staje siQ alternatyw^ dla stylu pracy i zasad redagowania tekstow w tradycyjnych mediach, upowszechnia siQ na amatorskich portalach, blogach i forach internetowych itp.
Badania opinii amerykanskich internautow wykazuj^, ze dziennikarstwo obywatelskie jest postrzegane jako niezwykle istotne dla rozwoju mediow w przyszlosci. 74 proc. internautow w USA potwierdza, ze dziennikarstwo obywatelskie stanie siQ w przyszlosci kluczowe, a 53 proc. badanych uznaje, ze rozwoj niezaleznych mediow internetowych stwarza wielk^ szansQ dla rozwoju zawodowego dziennikarstwa1. W Polsce dziennikarstwo obywatelskie nie pelni jeszcze tak istotnej roli, nie uzyskalo rowniez tak silnej pozycji w swiadomosci odbiorcow mediow. Mozna jednak zauwazyc jego dynamiczny rozwoj i stopniowe, acz konsekwentne zagospodarowywanie przestrzeni medialnej przez komunikatorow realizuj^cych ten typ dzialalnosci reporterskiej. Swiadczy o tym zarowno rozwoj istniej^cych, jak i postawanie nowych portali i wortali obywatelskich, a takze strategie internetowe przyjmowane przez tradycyjne media. Jak wynika z analiz I-Metria S.A., 73 proc. przebadanych polskich witryn prasowych oferuje narzQdzia interaktywne (sondy, fora, czaty), ktore umozliwiaj^ czytelnikom interaktywny udzial w tworzeniu tresci medialnej dostQpnej za pomoc^ sieci2. Swiadectwem otwarcia mediow na interaktywnosc i dziennikarstwo obywatelskie s^ takze inicjatywy dotycz^ce wykorzystania czytelnikow, widzow czy sluchaczy jako zrodel informacji dziennikarskiej - przykladem „Czerwony telefon” Radia ZET, Kontakt 24 - platforma uruchomiona przez TVN24.pl czy Alarm
- kanal komunikowania z widzami uruchomiony przez nowo powstal^ sl^sk^ TelewizjQ Silesia).
Rozwojowi dziennikarstwa obywatelskiego sprzyja upowszechnianie siQ internetu. Jak wynika z ostatniego raportu Centrum Badania Opinii Spolecznej, dostQp do internetu ma w domu blisko polowa ogolu doroslych Polakow (48 proc.). Z internetu korzystaj^ ponad dwie pi^te ankietowanych (44 proc.), czyli o 7 punktow procentowych wiQcej niz w marcu 2007 roku. Jedna pi^ta respondentow (21 proc.), czyli blisko polowa internautow, zarejestrowala siQ w
1 K. Szlednak, Dziennikarstwo obywatelskie to przyszlosc, www.intemetstandard.pl.
2 Tradycyjne media w sieci, e-biznes.pl.
jakims portalu spolecznosciowym (np. Nasza-klasa, MySpace). NajczQsciej chc^ oni odnawiac dawne znajomosci, nawi^zac kontakty, sluchac muzyki, ogl^dac filmy, ale takze czytac teksty, ogl^dac zdjQcia i zdobywac informacje1. „Szybki i systematyczny rozwoj internetu ma dwa wymiary: ilosciowy i jakosciowy. Z jednej strony obserwujemy wzrost liczby uzytkowników i rozszerzanie síq populacji internautów na grupy spoleczne dotychczas nieobecne w sieci. Z drugiej strony poszerza síq katalog dzialan, które mozna w sieci wykonywac. Stala síq ona powszechnym kanalem dostQpu do dóbr i uslug, a takze miejscem dzialalnosci artystycznej i dziennikarskiej. (...) Media tradycyjne (prasa, radio i telewizja) wykorzystuj^ internet jako kanal dostQpu do swoich tresci. WiQkszosc internautów (26 proc. wszystkich doroslych) czyta internetowe wersje gazet lub czasopism. Ponad jedna trzecia uzytkowników internetu (16 proc. respondentów) slucha w ten sposób radia, a mniej wiQcej co szósty (8 proc. ogólu badanych) ogl^da przez internet telewizjQ.” - czytamy w raporcie CBOS2.
W polskiej literaturze politologicznej, socjologicznej czy medioznawczej trudno znalezc jednoznaczn^, peln^ definicjQ dziennikarstwa obywatelskiego. PojQcie to bywa róznie rozumiane, uzywane w wielu, nie do konca wlasciwych znaczeniach i kontekstach. Traktowane jako slowo-wytrych, sluzy czQsto okreslaniu wszystkich pozytywnych aspektów i przejawów dziennikarskiej profesji. Bywa uzywane jako synonim dziennikarskiego profesjonalizmu, rzetelnosci i obiektywizmu, zdarza síq takze, iz nieumiejQtnosc sformulowania definicji dziennikarstwa obywatelskiego prowadzi do wyjasniania czym to pojQcie nie jest i jakich zachowan zawodowych nie obejmuje. „Najlatwiejsza jest definicja negatywna. Dziennikarstwo obywatelskie nie jest show-biznesem, ani dziennikarstwem partyjnym. Jego celem nie jest zysk ani marketing wyborczy.” - pisze Marek Sarjusz-Wolski3.
Takie ujQcie istoty dziennikarstwa obywatelskiego nie moze byc uznane za pelne i satysfakcjonuj^ce. Konieczne wydaje síq podjQcie próby sformulowania definicji tego pojQcia, okreslenia jego zakresu znaczeniowego oraz - co rownie istotne - scharakteryzowania miejsca oraz roli dziennikarstwa obywatelskiego w panstwie i spoleczenstwie demokratycznym.
Dziennikarstwo zdefiniowac mozna jako dziedzinQ dzialalnosci intelektualnej w srodkach spolecznego przekazu, której celem i efektem jest przygotowanie i rozpowszechnianie materialów informacyjnych i publicystycznych 4 . W swietle ustawy Prawo Prasowe dziennikarzem jest osoba zajmuj^ca síq redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materialów prasowych, pozostaj^ca w stosunku pracy z redakj albo zajmuj^ca síq tak^ dzialalnosci^ na rzecz i z upowaznienia redakcji. Dziennikarstwo jest zawodem wykonywanym przez osoby zajmuj^ce síq gromadzeniem, segregowaniem, sprawdzaniem i rozpowszechnianiem wiadomosci lub materialów rozrywkowych, a takze komentowaniem aktualnych wydarzen5. Uzupelniaj^c pojQcie dziennikarstwa przymiotnikiem „obywatelskie”, warto wyjasnic jak nalezy go rozumiec. Slownikowe definicje podaj^: obywatel — 1. czlonek spoleczeñstwa danego
panstwa majqcy okreslone uprawnienia i obowiqzki zastrzezone przez prawo i konstytuj (np. obywatel Polski, Wloch, USA), 2. staly mieszkaniec jakiegos terenu, miasta, jakiejs okolicy itp. zarejestrowany w miejscowych spisach (np. obywatele Warszawy, Poznania, obywatel ziemi krakowskiej)6. Mozna jednak i nalezy termin ten rozumiec szerzej, traktowac jako kategoriQ opisow^, ale i wartosciuj^c^. Obywatelem bQdzie wíqc nie tylko osoba zamieszkuj^ca okreslone terytorium, ale i wlasciwie je reprezentuj^ca, zasluguj^ca na miano czlonka okreslonej spolecznosci, identyfikuj^ca síq z ni^. W tym znaczeniu obywatelem bQdzie osoba godna, oddana sprawie, mysl^ca i zachowuj^ca síq „po obywatelsku”, a zatem dzialaj^ca w interesie publicznym, wierna okreslonym zasadom, wartosciom czy normom postQpowania uznanym i waznym dla danej spolecznosci. Obywatelem w ujQciu wartosciuj^cym bQdzie wíqc mieszkaniec jakiegos terytorium (panstwa, miasta, dzielnicy), ale dopiero wówczas, gdy przyjmie „postawQ
1 M. Wenzel, Polacy w sieci. Komunikat z badan CBOS, kwiecien 2008, s.13.
2 Tamze, s. 16.
3 M. Sarjusz-Wolski, Dziennikarstwo obywatelskie, „Obywatel reporter” 2001, nr 1, www.cal.ngo.pl.
4 Por. Encyklopedia wiedzy o prasie, (red.) J. Maslanka, Wroclaw - Warszawa - Krakow - Gdansk 1976, s. 72.
5 M. Kunczik, A. Zipfel, Wprowadzenie do nauki o dziennikarstwie i komunikowaniu, Warszawa 2000, s. 68.
6 Nowy slownik j^zyka polskiego PWN, (red.) E. Sobol, Warszawa 2003, s. 562. Zob. takze: M. Jachimowski, Cechy zawodu dziennikarskiego i jego wyznaczniki strukturalne, [w:] Wspolczesny dziennikarz i nadawca, (red.) M. Gierula, Sosnowiec 2006, s. 31-48.
obywatelsk^”, podejmie wysilek na rzecz grupy, w ramach ktorej zyje, pracuje, rozwija siQ, zacznie dzialac w jej interesie. Odnosz^c pojQcie „obywatelskosci” do dziennikarstwa, rozumiemy je w kategoriach wartosciuj^cych - nie chodzi nam bowiem o dziennikarstwo jako zawod wykonywany przez obywateli Polski, Niemiec, Rosji, Krakowa, Warszawy czy ziemi lubelskiej, ale o wiernosc przedstawicieli tej profesji okreslonym „wartosciom obywatelskim”, o szacunek i przywi^zanie od pewnego modelu zachowan, o postawQ zaangazowania w sprawy spolecznosci tworz^cej swoist^ wspolnotQ obywateli - kraju, regionu, gminy. Dziennikarstwo obywatelskie sluzy krzewieniu idei i wartosci obywatelskich, jego zadaniem jest nie tylko informowanie, ale takze, a moze nawet przede wszystkim, tworzenie plaszczyzny debaty publicznej, forum wymiany mysli, idei, refleksji, wnioskow dotycz^cych spraw waznych z obywatelskiego punktu widzenia, a zatem kluczowych dla okreslonej spolecznosci - wspolnoty obywatelskiej. Marek Sarjusz-Wolski pisze na ten temat: „Sztywna rola rejestratora faktow dziennikarzowi obywatelskiemu nie odpowiada, gdyz prowadzi do wypaczonej hierarchii wartosci informacji. Holdowanie zasadzie, ktora od pokolen stanowi dziennikarskie credo („Good news is bad news”) sprawia, ze media, w wyscigu o naklad i ogl^dalnosc, skupiaj^ siQ na sensacyjnych negatywach, przedstawianych coraz bardziej powierzchownie. Efektem moze byc zobojQtnienie ludzi na zbrodniQ, przemoc i rozpacz, prowadz^ce do wzrostu poczucia beznadziejnosci i apatii. Informacja obywatelska to taka, ktora jest niezbQdna czlowiekowi, ktory chce byc obywatelem. Dziennikarstwo obywatelskie (...) pragnie dostarczac odbiorcom informacji, ktore s^ niezbQdne do tego, aby mogli funkcjonowac jako pelnoprawni czlonkowie demokratycznego spoleczenstwa”.1
W literaturze przedmiotu oraz dyskusjach publicystycznych wystQpuj^ obok siebie dwa podobne, choc nie synonimiczne pojQcia: dziennikarstwo oddolne i dziennikarstwo
obywatelskie. O ich genezie i wzajemnych relacjach szeroko pisze Maciej Lewandowski: „Za dzien narodzin [dziennikarstwa oddolnego - przyp. M.K.] mozna przyj^c 11 wrzesnia 2001 roku
- dzien zburzenia WTC w Nowym Jorku. To wlasnie masowa reakcja blogerow na te wydarzenia pokazala swiatu, jak wielkie mozliwosci tkwi^ w nowoczesnej technice cyfrowej: jak zwykli ludzie - przechodnie, przypadkowi swiadkowie wydarzen - przy pomocy wspolczesnych narzQdzi komunikacyjnych (telefony komorkowe z wbudowanymi aparatami fotograficznymi, laptopy, szybkie l^cza internetowe i odpowiednie aplikacje internetowe) s^ w stanie przekazac informacje (w postaci tekstu, dzwiQku, fotografii i filmu) o konkretnym zdarzeniu, swiatowej spolecznosci internetu. Dzien ataku terrorystycznego na World Trade Center, jest faktycznym momentem powstania dziennikarstwa oddolnego. (...) Publicysci, ktorzy pierwsi zwrocili uwagQ na zjawisko nazywane dziennikarstwem oddolnym, nie wskazywali na takie jego cechy, jak lokalnosc czy aktywne uczestnictwo dziennikarza w przedstawianych wydarzeniach. Setki fotografii i filmow pokazuj^cych atak na nowojorskie blizniacze wieze zarejestrowane zostaly przez przypadkowych przechodniow, bezposrednio niezaangazowanych (choc nie bezdusznych) swiadkow tamtych wydarzen. Dziennikarstwo oddolne nie jest zatem pokazywaniem lokalnych inicjatyw, w ktore zaangazowani s^ przedstawiaj^cy je dziennikarze. Dziennikarstwo oddolne jest informowaniem spoleczenstwa o zdarzeniach, ktorych jestesmy swiadkami, przy pomocy nowoczesnych narzQdzi komunikacji internetowej. Dziennikarz oddolny, to byly odbiorca informacji, ktory (dziQki rozwojowi techniki) moze i chce podzielic siQ wiedz^ o otaczaj^cym go swiecie z innymi uzytkownikami internetu. Dziennikarstwo obywatelskie zas - w rozumieniu: lokalne i zaangazowane (participatory journalism) jest jedn^ z odmian (dla niektorych najwazniejsz^) dziennikarstwa oddolnego. Utozsamianie tych dwoch pojQc jest, moim zdaniem, zbytnim zawQzaniem idei. Dziennikarza oddolnego nie powinno siQ zatem (moim zdaniem) definiowac za pomocy tego, o czym pisze, tylko: kim jest (bylym czytelnikiem), jakie srodki wykorzystuje do przekazywania informacji (cyfrowe narzQdzia zapisu plus internet - ktos, kto pisze list do redakcji czasopisma z prosb^ o jego opublikowanie, nie jest dziennikarzem oddolnym) oraz jaki jest cel jego publikacji (dystrybucja informacji, a nie chQc zysku, czy droga
1 M. Sarjusz-Wolski, Dziennikarstwo.... Na temat idei dziennikarstwa obywatelskiego zob. takze: Obywatel redaktor, „Bez cenzury. Niezalezna gazeta internetowa”, www.bezcenzury.net; P. Fr^czak, Dziennikarstwo obywatelskie. Mi^dzy prawd^. a misj^?, [w:] Dziennikarz z naszych stron. Media Obywatelskie, (red.) M. Kozakowska-K^dzierska, Warszawa 2000, s. 20-25; H. Bortnowska, Pytania o dziennikarstwo obywatelskie, [w:] Tamze, s. 25-26; P. Toczyski, Do obywateli dziennikarzy, [w:] Tamze, s. 27.
do osi^gniçcia zatrudnienia). Przy tak skonstruowanej definicji do dziennikarza obywatelskiego zaliczymy zarówno kogos, kto pokazuje barbarzynsk^ wycinkç drzew w malym miasteczku na krancach Polski, jak równiez tego, kto udostçpni swoje fotografie wal^cych siç wiez WTC oraz tego, kto napisze, ze zwyciçzca konkursu dla piosenkarzy - amatorów wygral milion funtów, ale jurorzy tego show zarabiaj^ na kazdej edycji przedstawienia okolo 20 milionów. Kazdy z nich jest - w moim pojçciu - dziennikarzem oddolnym, przy czym uwazam, iz opisywanie mechanizmów rz^dz^cych swiatem wielkiego biznesu jest równie wazne, jak relacje na temat dziurawej ulicy we wsi. Przeciez - tak na prawdç - Bill Gates, czy inny McDonald, ma wplyw na zycie wiçkszej ilosci ludzi na swiecie, niz rada miejska któregokolwiek z polskich miast. Uwazam, ze lokalnosc dziennikarstwa oddolnego nie jest w niczym lepsza od globalnego aspektu tegoz dziennikarstwa”1.
Sceneri^ dla rozwoju mediów obywatelskich staje siç spoleczenstwo informacyjne. Dostçpnosc telefonów komórkowych, aparatów cyfrowych, laptopów, bezprzewodowego internetu, skypa itd. sprawia, ze dotychczasowi odbiorcy mediów, bçd^c uczestnikami okreslonych wydarzen, staj^ siç ich komentatorami, reporterami - amatorami, wysylaj^cymi przekazy do masowego odbiorcy. Zwykli ludzie pelni^ rolç zródel informacji - coraz czçsciej samodzielnie dokumentuj^ wydarzenia, przesylaj^ je do redakcji, umieszczaj^ w blogach2. Jak pisze Marek Staniewicz, w ci^gu godziny od wybuchu bomb w Londynie w lipcu 2005 roku, redakcja BBC otrzymala 50 zdjçc od bezposrednich uczestników tych wydarzen. Tego samego dnia do redakcji dotarlo az 20 tysiçcy e-maili z opisem wydarzenia3. Podobnie bylo w przypadku ataki tsunami w Tajlandii w grudniu 2004 roku. Pierwsze zdjçcie obrazuj^ce tragediç wykonane zostalo przez amatora - swiadka zdarzenia i umieszczone na prywatnym blogu4. Zdaniem F. Podgórskiego, te wydarzenia w wyrazny sposób pokazaly nowe oblicze dziennikarstwa, ktore przestalo byc zarezerwowane wyl^cznie dla profesjonalnych dziennikarzy, a zostalo udostçpnione kazdemu, kto chce wyrazic swoj^ opiniç i podzielic siç wrazeniami. To takze przyklad zaciesnienia wspólpracy miçdzy bezposrednimi uczestnikami, a profesjonalnymi dziennikarzami. Internet przelamal bariery spoleczenstwa informacyjnego, oslabil w znacznym stopniu informacyjny monopol mediów tradycyjnych, odebral im dominuj^c^ pozycjç w zakresie opiniowania faktów, wydarzen i zachowan5.
Sukces dziennikarstwa obywatelskiego nie bylby mozliwy bez dynamicznego rozwoju technik teleinformatycznych, infrastruktury komunikacyjnej niezbçdnej do szybkiego zdobywania i przesylania informacji. Fakt zycia w spoleczenstwie informacyjnym - takim, ktore nie tylko posiada rozwiniçte srodki przetwarzania informacji i komunikowania, lecz srodki te s^ podstaw^ tworzenia dochodu narodowego i dostarczaj^ zródla utrzymania wiçkszosci spoleczenstwa 6 - umozliwia zamianç tradycyjnych ról pomiçdzy nadawc^ i odbiorcy komunikatu masowego. W spoleczenstwie informacyjnym technologie gromadzenia i transmisji informacji czy danych s^ powszechnie dostçpne po niskich kosztach, a powszechnemu uzyciu informacji i danych towarzysz^ organizacyjne, komercyjne, spoleczne i prawne zmiany, które glçboko zmieniaj^ zycie, pracç i spoleczenstwo jako takie7. Zmiany te obejmuj^ równiez media, skracaj^c dystans pomiçdzy komunikatorami a publicznosciami srodków masowego przekazu oraz, a moze nawet przede wszystkim, odbieraj^c tradycyjnie rozumianym massmediom uprzywilejowan^ pozycjç w zakresie dostarczania spoleczenstwu informacji. Relacja media obywatelskie - spoleczenstwo informacyjne jest wszakze dwukierunkowa. Media obywatelskie sluz^ kreowaniu spoleczenstwa informacyjnego, bçd^c jednoczesnie jego pochodn^. Ich rozwój jest efektem dostçpnosci informacji oraz szerokiej uzytecznosci i osi^galnosci procesów wytwarzania, przetwarzania, przechowywania i wykorzystywania informacji i wiedzy. Media
1 M. Lewandowski, Dziennikarstwo obywatelskie czy oddolne?, www.wiadomosci24.pl
2 F. Podgorski, Dziennikarstwo obywatelskie: aktywnosc, która l^czy, „Biuletyn EBIBN” 2007, nr 7, www.ebib.info.
3 M. Stancewicz, Wplyw nowych mediów na kreowanie spoleczenstwa informacyjnego, www.dswe.pl.
4 F. Podgorski, Dziennikarstwo...
5 Tamze.
6 J. S. Nowak, Spoleczenstwo informacyjne - geneza i definicje, [w:] Spoleczenstwo informacyjne: doswiadczenie i przyszlosc, (red.) G. Blizniuk, J. S. Nowak, Katowice 2006, s. 26.
7 Tamze.
obywatelskie same staj^ siQ jednak elementem struktury tego spoleczenstwa, wl^czaj^c siQ we wskazane powyzej procesy, zwiQkszaj^c ich zasiQg i dynamikQ. W konsekwencji procesy te mog^ sprzyjac wywolaniu jeszcze jednego, poz^danego skutku, jeszcze jednej zmiany w strukturze spolecznej - zbudowaniu tzw. spoleczenstwa obywatelskiego. Jak zauwaza Mariusz Agnosiewicz, w dobie spoleczenstwa informacyjnego, w warunkach zalewu informacyjnego i stopnia komplikacji stosunkow spolecznych, budowanie podstaw spoleczenstwa wiedzy jest najwazniejsz^ przeslank^ dla uksztaltowania spoleczenstwa obywatelskiego. Uznaj^c, ze rozwoj spoleczenstwa wiedzy oznaczac bQdzie takze uksztaltowanie siQ spoleczenstwa obywatelskiego (spoleczenstwa udzialu i aktywnosci), rzec by mozna, iz spoleczenstwo wiedzy to spoleczenstwo obywatelskie w dobie spoleczenstwa informacyjnego1.
Media obywatelskie, bQd^ce elementem systemu komunikowania spolecznego, sluz^ budowaniu i umacnianiu spoleczenstwa obywatelskiego. poprzez kreowanie swiadomosci spolecznej i poczucia obywatelskosci, poprzez tworzenie odpowiednich wzorow postQpowania, akcentowanie znaczenia spolecznej aktywnosci i zaangazowania2. Spoleczenstwo obywatelskie rozumiane jako spoleczenstwo, w ktorym zespol instytucji oraz roznego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, zwi^zkow i stowarzyszen jest podstaw^ samodzielnego, wolnego od ingerencji panstwa rozwoju obywateli, a zarazem stanowi wyraz ich wlasnej aktywnosci3, nie powstaje i nie rozwija siQ w sposob naturalny i samoistny - musi byc i jest budowane za pomoc^ odpowiednich narzQdzi czy mechanizmow, moze powstac i istniec w okreslonych warunkach, ktore tworz^: infrastruktura spoleczna i swoisty „duch obywatelski” jego czlonkow. Jak zauwaza Marek Migalski, na infrastrukturQ spoleczenstwa obywatelskiego skladaj^ siQ takie elementy, jak poszanowanie wlasnosci prywatnej, decentralizacja systemu politycznego, rz^dy prawa, liberalne rozwi^zania w ekonomii, gwarancje wolnosci osobistych i politycznych, w tym wolnosc mediow, niezalezne s^downictwo, trojpodzial wladzy, wolne wybory do cial przedstawicielskich itp. Elementy te s^ jednak wyl^cznie polityczno-spoleczn^ konstrukj spoleczenstwa obywatelskiego, ktore nie moze istniec i funkcjonowac bez dopelniaj^cych je elementow, takich jak aktywnosc i prospoleczne nastawienie obywateli, obowi^zywanie zasady konsensusu w rozwi^zywaniu sporow miQdzy poszczegolnymi jednostkami i grupami spolecznymi oraz wiedza i racjonalnosc czlonkow owego spoleczenstwa4. Media s^ jednym z kluczowych elementow procesow politycznych i spolecznych w systemach demokratycznych - uczestnicz^ w przekazywaniu i interpretowaniu wydarzen, umozliwiaj^ ich subiektywne, krytyczne postrzeganie, pelni^ funkcjQ edukacyjn^ - analizuj^ wydarzenia, wyjasniaj^ meandry zjawisk i procesow politycznych, socjalizuj^ obywateli, funkcjQ kontroln^ - prowadz^ niezalezn^ analizQ poczynan wladzy i przekazuj^ odbiorcom krytyczne relacje na ich temat, s^ wreszcie platform^ debaty publicznej - umozliwiaj^ prezentacjQ opinii roznych srodowisk, ugrupowan politycznych, sprzyjaj^ informacyjnemu pluralizmowi5. Mog^ przez to odgrywac niebagateln^ rolQ zarowno w
1 M. Agnosiewicz, Spoleczenstwo informacyjne, www.racjonalista.pl.
2 P. Piotrowicz, Dziennikarstwo obywatelskie, [w:] Dziennikarz z naszych..., s.16.
3 K. Dziubka, Spoleczenstwo obywatelskie, [w:] Leksykon politologii, (red.) A. Antoszewski, R. Herbut, Wroclaw 2003, s. 414.
4 Marek Migalski formuluje ciekaw^. definicj? spoleczenstwa obywatelskiego, do której wielokrotnie b?d? si? odwolywal w niniejszym szkicu. Wydaje si?, ze zaproponowane przez badacza uj?cie problemu oddaje jego istot? i pozwala jednoznacznie odpowiedziec na pytanie czym jest spoleczenstwo obywatelskie. M. Migalski dowodzi, ze dla prawidlowego funkcjonowania spoleczenstwa obywatelskiego konieczne s^. dwa elementy -infrastruktura owego spoleczenstwa oraz „duch obywatelski” jego czlonków (aktywnosc i prospoleczne nastawienie obywateli, obowi^zywanie zasady konsensusu w rozwi^zywaniu sporów mi?dzy poszczególnymi jednostkami i grupami oraz wiedza i racjonalnosc czlonków owego spoleczenstwa. Takie uj?cie problemu jest interesuj^ce takze z punktu widzenia badan nad wplywem dziennikarstwa obywatelskiego na ksztaltowanie spoleczenstwa obywatelskiego, pozwala bowiem wskazac na te zadania mediów obywatelskich, które bezposredni^. l^cz^. si? z umacnianiem infrastruktury spolecznej oraz „ducha obywatelskiego”. Dzi?ki temu mozna wyraznie okreslic, jednoznacznie zdefiniowac i wyodr?bnic najwazniejsze obszary wplywu srodków masowego przekazu na tworzenie
i wlasciwe funkcjonowanie spoleczenstwa obywatelskiego. Zob. M. Migalski, Obywatel - Spoleczenstwo -Demokracja, Sosnowiec 2006, s. 22.
5 Por. B. Dobek - Ostrowska, Miejsce i rola mediow masowych w systemach demokratycznych, [w:] Media masowe w systemach demokratycznych. Teoretyczne problemy i praktyczny wymiar komunikowania politycznego, (red.) B. Dobek-Ostrowska, Wroclaw 2003, s. 23-28.
tworzeniu wlasciwej infrastruktury spolecznej, jak i w kreowaniu wartosci czy upowszechnianiu postaw nadaj^cych tresc pojQciu „ducha obywatelskiego”, a co za tym idzie sprzyjaj^cych budowaniu spoleczenstwa obywatelskiego. Odwoluj^c síq do zastrzezen sformulowanych na wstQpie niniejszego opracowania, trzeba jednak zwrócic uwagQ, ze stopien realizacji nakreslonych powyzej postulatów jest rózny w przypadku róznych mediów. Wspólczesne srodki masowego przekazu nie zawsze wlasciwie wywi^zuj^ síq z zadan, jakie stawia przed nimi demokracja, jakich oczekuje od nich ksztaltuj^ce síq spoleczenstwo obywatelskie. Media nie zawsze chc^ i potrafi^ w pelni realizowac swoje funkcje, szczególnie jesli te o charakterze informacyjnym czy edukacyjnym zostaj^ zdeprecjonowane przez rozrywkowe, a pogon za zyskiem i chQc podniesienia za wszelk^ cenQ slupków ogl^dalnosci wygrywa z rzetelnosci^, obiektywízmem i przywi^zaniem do wartosci profesjonalnego dziennikarskiego warsztatu. Dlatego tez, niejako w odpowiedzi na te negatywne zjawíska obserwowane w mediach, zasadne wydaje síq - o czym juz byla mowa - wspieranie sektora dziennikarstwa obywatelskiego jako tego, który najbardziej sprzyja realizacji zadan stawianych mediom w demokratycznych systemach politycznych oraz otwartych i obywatelskich spoleczenstwach.
BQdziemy wíqc rozumiec dziennikarstwo obywatelskie jako takie, które sluzy rozwojowi spoleczenstwa obywatelskiego, krzewieniu idei i wartosci lez^cych u podstaw takiego modelu systemu spolecznego. Chodzi tu przede wszystkim o dzialanie na rzecz aktywnosci obywatelskiej, promowanie inicjatyw spolecznych, dzialalnosci pro publico bono. Nie ulega bowiem w^tpliwosci, ze aktywnosc obywateli w sferze publicznej stanowi o trwalosci i determinuje rozwój spoleczenstwa obywatelskiego1.
„(...) Co znaczy, ze dziennikarstwo jest „obywatelskie”. Okazuje síq, ze to nic nowego, a prostota rozwi^zania zniewala: masz po prostu informowac. Ale nie tylko o tym, ze twój burmistrz (wojt, prezydent) „spotkal síq i wrQczyl”, ze dnia... o godzinie... odbylo síq uroczyste przekazanie”, a dwa tygodnie pózniej „míala miejsce debata na temat...” albo ze „przy ulicy... doszlo do kolejnego zabójstwa na tle”. Masz informowac o mozliwosciach! O tym, co mozna zrobic, aby z zyskiem zainwestowac pieni^dze. Jak síq zorganizowac, aby interwencje w obronie slusznych spraw nie byly waleniem glow^ w mur. Sk^d zdobyc srodki na dzialalnosc stowarzyszenia czy fundacji. (...) Zdobywasz informacje i upowszechniasz je. Wszystkie, a nie tylko niektóre. I wtedy jest to z pewnosci^ dziennikarstwo pro-obywatelskie, bo sluzy wszystkim zainteresowanym” - pisze Hanna Harasimowicz-Grodecka2.
Zadaniem, ale takze rysem charakterystycznym mediów obywatelskich i dziennikarstwa obywatelskiego jest wspieranie i promowanie niezaleznych inicjatyw grup obywateli czy organizacji pozarz^dowych, ksztaltowanie poczucia akceptacji i zrozumienia dla ich dzialan, ale i postaw zaangazowania w tego rodzaju przedsiQwziQcia. Media obywatelskie powinny d^zyc do szerokiego wl^czania swoich odbiorców w funkcjonowanie systemu politycznego. DziQki przyswajaniu tresci obywatelskich publicznosc medialna moze brac udzial w podejmowaniu decyzji politycznych, uczestniczyc w ich realizacji, co sprzyja budowaniu zaufania obywateli do panstwa, sprzyja legitymizacji systemu politycznego. Dziennikarstwo obywatelskie winno wíqc pelnic funkcjQ aktywizuj^c^, której jednak - co szczególnie warte podkreslenia - nie sposob oddzielic od edukacyjnej. Trudno wyobrazic sobie rozwiniQte spoleczenstwo obywatelskie zlozone z aktywnych, zaangazowanych w dzialania pro publico bono jednostek, które nie posiadaj^ wiedzy na temat funkcjonowania panstwa, jego instytucji, wlasnych praw i obowi^zków3. Nie wydaje síq wíqc zasadne traktowanie spoleczenstwa obywatelskiego w kategoriach opozycji wobec panstwa, przeciwstawianie sobie tych dwóch obszarów, oddzielanie spoleczenstwa obywatelskiego od sfery politycznosci. Spoleczenstwo obywatelskie jest swoist^ struktur^ samoorganizacji spoleczenstwa znajduj^c^ síq na zewn^trz, ale na pewno nie odseparowan^ od instytucjonalnych struktur panstwowych, a przez to i od procesów czy zjawisk
o charakterze politycznym4.
1 M. Migalski, Spoleczenstwo..., s. 14-15.
2 H. Harasimowicz-Grodecka, Dziennikarstwo jest obywatelskie?, [w:] Dziennikarz z naszych..., s. 46-47.
3 M. Kaczmarczyk, Kultura prawna a polityka (uj?tie funkcjonalne), „Pisma Humanistyczne” 2002, nr 4, s. 123-134..
4 C. G. A. Bryant, Obywatelski naród, obywatelskie spoleczenstwo, obywatelska religia., [w:] Ani ksi^z?, ani kupiec: obywatel, (red.) J. Szacki. Krakow 1997, s. 210.
„(...) naiwne i powierzchowne jest definiowanie spoleczenstwa obywatelskiego jako opozycji wobec panstwa. Ich wzajemne relacje s^ nieporownanie bardziej zniuansowane i skomplikowane. To pierwsze nie moze istniec bez ochrony ze strony panstwa, bez jego instytucji, bez calego oprzyrz^dowania, charakterystycznego dla wspolczesnego panstwa liberalno-demokratycznego. Z drugiej strony, nasze demokracje wymagaj^ istnienia spoleczenstwa obywatelskiego, bez ktorego s^ jedynie pustym szkieletem, proceduraln^ fasad^, niezdolnym do zycia i obrony przed zagrozeniami organizmem. Ich „dialektyczny” zwi^zek jest, byc moze, tajemnic^ trwalosci i sprawnosci panstw zachodnich i dysfunkcjonalnosci naszych systemow politycznych” - stwierdza Marek Migalski1.
Niezwykle istotna dla tworzenia, wlasciwego funkcjonowania i rozwoju spoleczenstwa obywatelskiego i jego instytucji jest zasada d^zenia do konsensusu 2 , poszukiwanie porozumienia, przede wszystkim w kwestiach spolecznych i politycznych mozliwego do osi^gniQcia w wyniku szerokiej debaty publicznej. Rol^ dziennikarstwa obywatelskiego bQdzie wiQc takze - o czym juz byla mowa - tworzenie plaszczyzn debaty publicznej, inicjowanie jej poprzez zadawanie istotnych z punktu widzenia interesow spolecznych pytan, stawianie problemow waznych dla okreslonej spolecznosci.
Dziennikarstwo obywatelskie winno najpelniej sluzyc realizacji tej funkcji massmediow, ktor^ Peter Glotz i Wolfgang R. Langenbucher okreslali jako pelnienie roli forum roznych pogl^dow i przekonan. Miala ona polegac przede wszystkim na uwzglQdnianiu, prezentowaniu w relacjach dziennikarskich opinii i interesow grup spolecznych zaniedbywanych, niedostrzeganych czy niedocenianych przez instytucje wladzy. Dziennikarze maj^ stac siQ dla tych grup „adwokatem dialogu”3. Dzialanie mediow obywatelskich na rzecz spolecznego konsensusu odbywa siQ takze - co nie mniej istotne - na poziomie upowszechniania wartosci i idei, bez ktorych nie sposob osi^gn^c konsensusu i trudno skutecznie prowadzic publiczn^ debatQ. Nalezy tu wymienic takie wartosci jak tolerancja, szacunek, solidarnosc, zrozumienie dla innych, otwartosc na roznorodne pogl^dy, opinie, postawy. Poprzez promowanie odpowiednich wartosci spolecznych i politycznych media kreuj^ poz^dane z punktu widzenia spoleczenstwa obywatelskiego postawy, ktore mozna by okreslic wspolnym mianem „postaw obywatelskich”. Najistotniejsze wydaj^ siQ tu postawy aktywnosci spolecznej i politycznej, poparcia wobec przemian demokratycznych, procesow budowania, a nastQpnie umacniania spoleczenstwa obywatelskiego, przy czym postawy te nie mog^ byc rozumiane i definiowane jako efekt indoktrynacji ideologicznej, lecz jako konsekwencja przyswojenia rzetelnej i funkcjonalnej wiedzy popartej racjonalnym uzasadnieniem oraz wzmocnionej przyjQciem i uznaniem wartosci konstytuuj^cych demokratyczne spoleczenstwo i panstwo.
Mozna by stwierdzic, ze misj^ dziennikarstwa obywatelskiego jest wspieranie procesow budowania i umacniania spoleczenstwa obywatelskiego i jego struktur. Realizacja tego zalozenia wymaga jednak od dziennikarzy uprawiaj^cych publicystykQ obywatelsk^ nie tylko rzetelnego opisywania rzeczywistosci spolecznej czy politycznej, sluz^cego realizowaniu wskazanych powyzej funkcji, ale takze roznych form zaangazowania siQ w sprawy bQd^ce przedmiotem publicystycznego zainteresowania. Dziennikarstwo obywatelskie i jego misyjnosc wymaga od osob uprawiaj^cych ten zawod nie tylko relacji, ale i uczestnictwa w dzialaniach prospolecznych, aktywnosci na rzecz dobra wspolnego. Monica Bowman i Lydia Bjornlund pisz^ na ten temat: „Tradycjonalisci upieraj^ siQ, ze zadaniem dziennikarstwa jest po prostu informowanie spoleczenstwa, lecz zwolennicy dziennikarstwa obywatelskiego argumentuj^, ze to za malo, ze nie wystarczy, by zachQcic ludzi do aktywnosci spolecznej. Dziennikarze obywatelscy twierdz^, ze sama informacja niewiele przyczynia siQ do rozwoju zycia obywatelskiego. Aktualne tendencje panuj^ce w sferze informacji i aktywnosci spolecznej zdaj^ siQ potwierdzac tQ tezQ. Ludzie bombardowani s^ informacjami z bardzo roznych zrodel. (...) Jednak ta mnogosc informacji nie rozwi^zala problemow spolecznych, ani nie przekonala obywateli, aby wl^czyli siQ w spoleczny proces podejmowania decyzji, i ze nie ma mechanizmow, ktore poddawalyby rozne sprawy pod
1 M. Migalski, Spoleczenstwo obywatelskie..., s. 15-16.
2
Tamze. Zob. tez: E. Shils, Co to jest spoleczenstwo obywatelskie? [w:] Europa i spoleczenstwo
obywatelskie. Rozmowy w Castel Gandolfo, Krakow 1994, s. 11-12.
3
Zob. Z. Oniszczuk, Ksztaltowanie si? polityki medialnej (Medienpolitik) rz^du RFN w latach 1949-1989,
Katowice 2002, s. 31.
spoleczn^ debatQ czy angazowaly spolecznosc lokaln^ w dzialania samorz^du. (...) Przy dochowaniu wiernosci tradycyjnym wartosciom dziennikarstwa - szczególowemu
relacjonowaniu zdarzen w odpowiednim terminie i precyzyjnej, bezstronne analizie - to nowe podejscie jeszcze szerzej realizuje misjQ dziennikarstwa, d^z^c do wl^czenia síq ludzi w debatQ publiczn^ nad sprawami, którym dana spolecznosc musi stawic czolo”1.
Zaangazowanie mediów nie moze byc tu traktowane jako indoktrynowanie, nachalne perswadowanie, przekonywanie do takiego czy innego stanowiska, pogl^du, opinii. Stanowi jedynie próbQ zainteresowania okreslon^ spraw^, ma zachQcac do dyskusji czy - id^c o krok dalej - dzialania na rzecz rozwiklania problemu, zwykle o charakterze spolecznym. Chodzi tu o aktywn^ postawQ dziennikarza, jego przekonanie co do slusznosci formulowanych tez, postulowanych rozwi^zan, sugerowanych form aktywnosci. Na tym wszak powinna polegac dziennikarska misja, dziennikarskie zaangazowanie w dzialalnosc na rzecz dobra wspólnego. Znaczenie i pozytywna rola dziennikarstwa obywatelskiego wynika m.in. z przekonania, zarowno dziennikarzy, jak i odbiorców srodków masowego przekazu, iz media mog^ i powinny byc aktywnym uczestnikiem zycia spolecznego, pomagaj^c ludziom w rozwi^zaniu ich problemów2. Dziennikarz staje síq reprezentantem opinii publicznej, a wlasciwie konkretnego czytelnika, telewidza, radiosluchacza, dziala w jego imieniu, dba o ínteres jednostki - swojego odbiorcy. Nie bez przyczyny dziennikarstwo interwencyjne, a zatem dziennikarstwo, ktore z definicji zorientowane jest na pomoc odbiorcy medium w rozwi^zaniu jego problemów - uznawane jest za jedn^ z wazniejszych form dziennikarstwa obywatelskiego. Interwencja prasowa stanowi gwarancje jednego z najstarszych praw obywatelskich - prawa do wystQpowania ze skargami i wnioskami3. Odwolanie síq do os^du opinii publicznej w tekscie interwencyjnym ma na celu zwalczanie patologicznych zjawisk obecnych w zyciu publicznym. Zakres przedmiotowy interwencji prasowej jest przy tym niezwykle szeroki, dotyczyc moze kazdej sprawy z obszaru zycia spolecznego czy politycznego, zwlaszcza dzialan instytucji publicznych4. Jak slusznie zauwaza Tadeusz Kononiuk, interwencja prasowa jest powszechn^ i najlatwiej dostQpn^ form^ obrony interesów jednostki. Przede wszystkim dlatego winna byc traktowana jako praktyczna, realna, namacalna forma realizacji obywatelskiej misji mediow.
Podejmuj^c próbQ zdefiniowania dziennikarstwa obywatelskiego, wskazania na jego cechy i wyrózniki, nalezy szczególnie mocno podkreslic, iz ten model publicystyki bQdzie realizowany najpelniej jedynie na poziomie mediów lokalnych. Mozna by nawet zaryzykowac tezQ, ze nie ma mediów obywatelskich poza mediami lokalnymi, a zatem takimi, które s^ adresowane do jednej lub wiQcej, ale bardzo bliskich sobie spolecznosci, a ich tresc najblizsza jest zyciu biez^cemu, przeszlosci i wspólczesnosci ludzi tworz^cych te spolecznosci, pozostaj^cych w szczególnego rodzaju wíqzí.5 Znaczenie mediów lokalnych we wspólczesnym systemie komunikowania spolecznego systematycznie rosnie. Ma to zwi^zek z bardziej zlozonym procesem spolecznym, jakim jest renesans idei lokalizmu i regionalizmu.6 Proces ten stanowi -mówi^c w uproszczeniu - swego rodzaju odpowiedz na uniwersalizacjQ postQpuj^c^ na poziomie spolecznym i wl^czaj^c^ zarówno jednostki, jak i spolecznosci lokalne w zjawiska zachodz^ce na szczeblu globalnym. W procesie tym istotn^ rolQ odgrywaj^ media, szczególnie drukowane, które s^ glównym srodkiem komunikacji w ramach lokalnych spolecznosci.
Media lokalne stanowi^ tQ czqsc systemu medialnego, któr^ mozna wydzielic z jego calosci na podstawie przewazaj^cej zawartosci zwi^zanej z zyciem i funkcjonowaniem spolecznosci lokalnych7. S3 one adresowane do jednej lub wiQcej, ale bardzo bliskich sobie
1 M. Bowman, L. Bjomlund, Dziennikarstwo obywatelskie a samorz^d lokalny, „Public Management” 1997, nr 3, s. 12.
2 Tamze.
3 T. Kononiuk, Interwencja prasowa, „Studia Medioznawcze” 2002, nr 2, s. 32-40.
4 Tamze.
5 M. Gierula, B. Grzonka, Prasa lokalna w latach 1989-1991 (na przykladzie województw: bielskiego, cz^stochowskiego, katowickiego i opolskiego), „Zeszyty Prasoznawcze” 1992, nr 1-2, s. 121-122.
6 WiQcej na ten temat zob.: M. Kaczmarczyk, Media lokalne w cieniu globalizacji?, [w:] System mi^dzynarodowy. Koncepcje, wyzwania, perspektywy, (red.) M. Kaczmarczyk. A. Wentkowska, Sosnowiec 2006, s. 45-63.
7 M. Gierula, Rola prasy lokalnej w integracji malych miast i wsi, [w:] Prasa lokalna w budowaniu
spolecznosci, a ich tresc najblizsza jest zyciu biez^cemu, przeszlosci i wspólczesnosci ludzi tworz^cych te spolecznosci, pozostaj^cych w szczególnego rodzaju wíqzí1. Spolecznosc lokalna jest zbiorowosci^, która wytwarza silne wíqzí wewnQtrzne spajaj^ce strukturQ spoleczn^. Charakteryzuje síq posiadaniem swoistej lokalnej tozsamosc, poczuciem odrQbnosci wzglQdem innych spolecznosci, a przez to identyfikowaniem sobie wlasciwych problemów, dylematów, oczekiwan. Takze i z tego powodu spolecznosci lokalne maj^ wlasne potrzeby komunikacyjne, zaspokajane przez media informuj^ce o sprawach dla nich waznych, bo dotycz^cych biez^cego zycia regionu czy - rzadziej - jego tradycji, przeszlosci, a zatem zródel lokalnej tozsamosci. Dla lokalnych spolecznosci istotne jest, by media, adresuj^ce do nich swoj^ ofertQ tematyczn^, nie tylko wypelnialy ich prawo do informacji, ale takze stanowily trwaly i w pelni identyfikowalny element gminnej czy powiatowej struktury spolecznej, uczestniczyly w zyciu „malej ojczyzny”, umozliwialy rozwój lokalnych srodowisk, pozwalaly ludziom lepiej orientowac síq w procesach zachodz^cych w ich najblizszym otoczeniu.2 Sylwester Dziki i Wlodzimierz Chor^zki wskazuj^ na jedenascie podstawowych funkcji prasy lokalnej. Wymieniaj^ wsród nich wszechstronn^, biez^ca informacjQ lokaln^, ksztaltowanie lokalnej opinii spolecznej, wspieranie lokalnej kultury, rozrywkQ, dzialalnosc reklamowo-ogloszeniow^, promocjQ „malej ojczyzny”, promocjQ inicjatyw lokalnych, integracje srodowiska lokalnego, pelnienie roli „trybuny spolecznosci lokalnej”, integracjQ spolecznosci, kontrolQ wladzy lokalnej.3
RealizacjQ kazdej z wymienionych funkcji, w szczególnosci zas piQciu ostatnich, umozliwia i ulatwia dziennikarstwo obywatelskie z jego misyjnosci^, zaangazowaniem w promowanie wartosci demokratycznych i rozbudzanie aktywnosci obywatelskiej, takze - a moze nawet przede wszystkim - na poziomie lokalnym. Mozna wíqc stwierdzic, ze dziennikarstwo obywatelskie sprzyja pelnemu realizowaniu funkcji mediów lokalnych, ale i media lokalne umozliwiaj^ implementacjQ zalozen obywatelskiego spojrzenia na dziennikarstwo.
Prasa lokalna posiada wiele specyficznych, sobie tylko wlasciwych cech, które w literaturze medioznawczej szczególowo omówiono.4 Trzeba jednak w tym miejscu zauwazyc, ze media lokalne, chc^c wlasciwe i efektywnie realizowac swoje zadania, musz^ wypracowac wlasny model funkcjonowania w ramach lokalnej spolecznosci, sprecyzowac cele, zdefiniowac funkcje, okreslic liniQ redakcyjn^. Model dziennikarstwa, który bQdzie uprawiany w mediach lokalnych, w ogromnej mierze wplywa na to, w jaki sposób media te b$d^ odbierane przez publicznosc srodków spolecznego przekazu, czy zdobQd^ zaufanie i szacunek czytelników, stan^ síq czynnikiem opiniotwórczym, zyskaj^ wiarygodnosc. Sposobem na budowanie pozycji gazety lokalnej w jej srodowisku, kreowanie wíqzí pomiQdzy pismem a czytelnikami, wzbudzanie i utrzymywanie zainteresowania ofert^ medium, umacnianie poczucia akceptacji dla jego tresci, moze byc zwrot w kierunku dziennikarstwa obywatelskiego, wszak specyfika prasy lokalnej sprzyja - o czym juz byla mowa - pelnej realizacji zalozen tego modelu publicystyki.
„W czasach, gdy spolecznosci lokalne nQkaj^ tysi^ce problemów spolecznych, które dawniej kojarzono tylko z zyciem w miescie, i gdy samorz^dy lokalne musz^ sprostac sytuacji, w której kurcz^ síq srodki, jakie mozna by skierowac na likwidacjQ tych problemów, dzialacze samorz^dowi zwracaj^ síq o pomoc do mieszkanców kierowanych przez siebie jednostek - pisze Magdalena Zelaszczyk. Wiele samorz^dów zaczQlo podawac procesy planowania strategicznego, rozwoju gospodarczego i planowania budzetu pod ocenQ ludnosci. Innym zalezy na poznaniu opinii spoleczenstwa, wobec czego organizuj^ badania ankietowe, badania zogniskowane w dyskusyjnych grupach s^siedzkich, w których badani dziel^ síq swoimi opiniami. Najnowsze inicjatywy próbuj^ przywrócic mieszkancom ich pozycjQ prawdziwych partnerow do
spoleczenstwa obywatelskiego. Materialy z konferencji zorganizowanej przez Komisj? Kultury i Srodkow Przekazu przy wspoludziale Izby Wydawcow Prasy pod patronatem Marszalka Sejmu RP Longina Pastusiaka 21 wrzesnia
2004, Warszawa 2005, s. 21.
1 M. Gierula, B. Grzonka, Prasa lokalna...
2 S. Michalczyk, Prasa samorz^dowa. Szkice prasoznawcze, Katowice 1996, s. 53.
3 S. Dziki, W. Chor^zki, Media lokalne i regionalne, [w:] Dziennikarstwo i swiat mediow, (red.) Z. Bauer, E. Chudzinski, Krakow 2000, s. 130-131.
4 Zob. m.in.: M. Gierula, Polska prasa lokalna 1989-2000. Typologia i spoleczne funkcjonowanie, Katowice 2005, s. 24-47; Encyklopedia wiedzy..., s. 174; W. Chor^zki, Prasa lokalna i sublokalna w Polsce 19891991, „Zeszyty Prasoznawcze” 1991, nr 3-4, s. 42-51;
rozwi^zywania problemow oraz wytyczania zadan i celow. Cennym sojusznikiem w aktywizacji zycia spolecznego i odbudowy poczucia odpowiedzialnosci obywatelskiej moze stac siQ wieloletni zagorzaly antagonista wielu samorz^dow, a mianowicie media”1.
Na poziomie samorz^dowym media sluz^ inicjowaniu i wspieraniu dialog w ramach spolecznosci lokalnej, pomagaj^ w kreowaniu porozumienia mi^dzy roznymi instytucjami i wladzami, sprzyjaj^ tworzeniu postaw odpowiedzialnych za najblizsze otoczenie, dzielnicQ, miasto. Dziennikarstwo obywatelskie to dziennikarstwo z definicji bliskie problemom zwyklych ludzi, staj^ce po ich stronie. Reporter obywatelski moze szybko dotrzec do badanych i opisywanych spraw oraz osob, ktorych one dotycz^, z bliskiej, bezposredniej perspektywy sledzic codziennosc okreslonych grup i srodowisk.2 Publicystyka obywatelska rezygnuje z badania i relacjonowania zdarzen na wysokim szczeblu uogolnienia, analizuje i opisuje zycie spolecznosci lokalnej, bo i jest jego cz^sci^, a dzi^ki temu znakomicie zna i rozumie specyfikQ lokalnych problemow, dylematow, oczekiwan. Dziennikarz obywatelski nie jest anonimowy dla swoich czytelnikow, kazdy moze zglosic siQ do niego ze swoim problemem, zasugerowac temat, poprosic
0 interwencjQ.3 Fundamentalny dla dziennikarstwa obywatelskiego postulat „zycia zyciem swojej publicznosci” moze byc w pelni zrealizowany tylko w mediach lokalnych. Chodzi tu przede wszystkim o przekazywanie lokalnej opinii spolecznej informacji z roznych obszarow aktywnosci publicznej miasta czy regionu (prasa relacjonuje wydarzenia o charakterze politycznym, kulturalnym, gospodarczym, kryminalnym itp)4. Ale istotne w wypelnianiu misji dziennikarstwa obywatelskiego, a zatem dziennikarstwa, ktore nie tylko informuje i dokonuje publicystycznej analizy rzeczywistosci spolecznej, ale takze mobilizuje do dzialania w imiQ ogolnego dobra, zbiorowych interesow i wartosci demokratycznych, b^dzie rowniez wl^czenie siQ medium w funkcjonowanie okreslonej spolecznosci. Szerokie mozliwosci w tym zakresie daje aktywnosc spolecznosci lokalnej, dlatego tak wazne jest, by gazeta czy rozglosnia, pozostaj^c elementem systemu komunikowania lokalnego, stanowila nie tylko kronikQ rzeczywistosci, ale byla osrodkiem nowych wartosciowych inicjatyw obywatelskich, wspieraj^cych budowanie spoleczenstwa obywatelskiego na poziomie gminy czy powiatu.5 Lokalne media obywatelskie powinny wspierac partycypacjQ czlonkow danej spolecznosci lokalnej w jej szeroko rozumianym zyciu publicznym.
Rol^ dziennikarstwa obywatelskiego w spolecznosci lokalnej b^dzie takze tworzenie platformy debaty publicznej na poziomie lokalnej struktury spolecznej, lokalnego systemu komunikowania. Wazne, by lokalne pisma umozliwialy czlonkom spolecznosci wypowiadanie siQ w waznych dla niej sprawach, komentowanie wydarzen, wymianQ pogl^dow, spostrzezen, opinii na temat problemow miasta czy regionu. W ten sposob media obywatelskie nie tylko zapewniaj^ swoim odbiorcom realizacjQ prawa do informacji, ale takze ekspresji czy krytyki, nie mniej waznego z punktu widzenia interesow demokratycznego systemu spolecznego czy politycznego. Dziennikarstwo lokalne w jego obywatelskim wariancie przyczyna siQ wi^c do rozwoju aktywnych spolecznosci lokalnych, a przez to budowy spoleczenstwa obywatelskiego. Stanislaw Michalczyk pisze na ten temat: „Trudno jest mowic o rozwoju demokracji lokalnej bez jawnosci zycia politycznego i gospodarczego w obr^bie - powiedzmy - gminy, bez wymiany pogl^dow i opinii, bez mozliwosci formulowania i publicznego wyrazania krytyki niektorych dzialan lokalnego establishmentu, bez mozliwosci publicznego formulowania i dyskutowania programow rozwojowych. Jawny i publiczny obieg informacji w tym wzgl^dzie powinien aktywizowac do uczestnictwa w tym procesie jak najszersze grupy zamieszkale na danym obszarze. Rozwoj komunikowania lokalnego powinien sprzyjac „wyjsciu” informacji z gabinetow
1 biur do mieszkan, przedsi^biorstw i ulic. Innymi slowy, rozwoj tego komunikowania powinien
1 M. Zelaszczyk, Media przeciwko przemocy. Wyst^pienie na konferencji „Przeciwdzialanie patologiom spolecznym i podnoszenie poziomu bezpieczenstwa publicznego”, Sl^ski Urz^d Wojewodzki, Katowice, luty 2001. Cyt. za: www.epr.pl.
2 P. Garbarczyk, Telewizyjne dziennikarstwo obywatelskie, [w:] Dziennikarz z naszych..., Warszawa 2000,
s. 34-35.
3 P. Piotrowicz, Dziennikarstwo., s. 16.
4 M. Jozko, Prasa lokalna i regionalna jako element spoleczenstwa obywatelskiego, [w:] Media lokalne a demokracja lokalna, (red.) J. Chlopecki, R. Polak, Rzeszow 2005, s. 105-118.
5 R. Kowalczyk, Prasa lokalna., s. 520.
przyczynic siQ do realizacji postulatu upodmiotowienia spolecznosci lokalnych. (...) Rozwoj komunikowania lokalnego moze spowodowac przelamanie biernosci polityczno-gospodarczej obywateli C..)”.1
Realizacji tych postulatow sluz^ przede wszystkim lokalne media obywatelskie. Trzeba bowiem podkreslic, ze nie kazda gazeta lokalna uprawia ten model dziennikarstwa, nie kazda stawia sobie za cel rozwoj i umacnianie demokracji, promowanie wartosci obywatelskich czy ksztaltowanie postaw aktywnosci publicznej w ramach spolecznosci gminy czy powiatu. Zdarza siQ, iz pismo lokalne, chc^c zwiQkszyc sprzedaz i stac siQ bardziej atrakcyjnym dla szerokiego krQgu czytelnikow, ewoluuje w kierunku gazety popularnej, stawiaj^cej na rozrywkQ, unikaj^cej tzw. ambitnych tematow. W tego rodzaju pismach, ktore mozna by nazwac lokalnymi tabloidami, brakuje publicystyki, rzadko pojawia siQ tematyka kulturalna, spoleczna, gospodarcza, dominuje za to plotka i sensacja.2 Gazety te probuj^ na poziomie lokalnym powielac sukces takich tytulow jak „Fakt”, „Super Ekspress” czy „Nie”, kieruj^c siQ glownie kryterium zysku i nie zwracaj^c uwagi na rzeczywiste potrzeby, problemy i oczekiwania lokalnych spolecznosci. Tego rodzaju pismom obce s^ wartosci dziennikarstwa obywatelskiego, tak jak obca jest troska o aktywizacjQ spolecznosci i wl^czanie jej w procesy publiczne. Trudno okreslic takze mianem mediow obywatelskich te gazety lokalne, ktore s^ w pelni uzaleznione od wladzy samorz^dowej, sluz^ jej jako trybuna prezentacji programow i dokonan, narzQdzie propagandy i politycznej walki. Nie moze byc mowy o lokalnym dziennikarstwie obywatelskim tam, gdzie prasa nie jest niezalezna, a model stosunkow miQdzy lokaln^ wladzy a medium ma charakter dyrektywno-cenzorski, czyli taki, w ktorym urzQdnicy samorz^dowi (dysponenci pism) staraj^ siQ wywierac bezposredni wplyw na tresc publikacji prasowych.3 W tym modelu dziennikarska swoboda jest mocno ograniczona, czQsto zdarza siQ stosowanie cenzury prewencyjnej, ingerowanie w teksty, sugerowanie tematow i „wydzwiQku” materialow.4 Podobne media nie s^ w stanie realizowac podstawowych funkcji dziennikarstwa obywatelskiego, nigdy nie stan^ siQ trybun^ debaty publicznej, nie bQdzie w nich miejsca na pluralizm informacyjny, pogl^dy i stanowiska przedstawicieli roznych opcji. Ich wiarygodnosc, a przez to wplyw na ksztaltowanie opinii i postaw czlonkow spolecznosci lokalnej jest niewielka. Podobne pisma, realizuj^c przede wszystkim zadania polityczne i propagandowe, nie maj^ ambicji funkcjonowania w ramach lokalnej struktury spolecznej jako jej aktywny element, nie staj^ siQ osrodkiem animacji obywatelskiej, kreowania czy promowania pozytywnych inicjatyw publicznych, integrowania grup obywateli wokol idei czy zadan cennych z punktu widzenia interesow srodowisk lokalnych. Warunkiem istnienia mediow obywatelskich na szczeblu lokalnym bQdzie wiQc ich niezaleznosc pozwalaj^ca - co bardzo wazne - skutecznie realizowac jedn^ z podstawowych funkcji srodkow spolecznego przekazu - funkcjQ kontroln^. Media obywatelskie musz^ wypelniac zadania zwi^zane z kontrolowaniem poczynan lokalnego establishmentu, analizowac i krytycznie oceniac lokalne zjawiska polityczne czy gospodarcze. Wolna, rzetelna prasa lokalna skutecznie nadzoruj^ca aparat samorz^dowy ma decyduj^ce znaczenie dla zapobiegania zjawiskom dyfuzji i deprawacji wladzy lokalnej.5
Magdalena Zelaszczyk diagnozuje postawy wspolczesnej prasy: „Konkurencja na wolnym rynku mediow owocuje czQsto negatywnymi skutkami: pogoni^ za sensacja, splyceniem
1 S. Michalczyk, Prasa., s. 8.
2 Przykladem podobnego czasopisma moze byc tygodnik „Nowe Wiadomosci Zagl?bia” wydawany w Sosnowcu od stycznia do kwietnia 2005 roku. Pismo, chc^c konkurowac z obecnym na rynku od blisko 50 lat tygodnikiem informacyjno-publicystycznym „Wiadomosci Zagl?bia”, staraj^cym si? realizowac model dziennikarstwa obywatelskiego, postawilo na sensacyjnosc przekazywanych na swoich lamach tresci. Poruszalo problemy kontrowersyjne, bulwersuj^ce, pisala o politycznych skandalach, lokalnych aferach, rzadko odnotowuj^c wydarzenia pozytywne, wartosciowe dla lokalnej spolecznosci. Zatracalo przy tym obiektywizm i dystans do relacjonowanych spraw, coraz cz?sciej uprawiaj^c polityczne propaganda, jawnie opowiadaj^c si? po stronie jednej opcji politycznej. Taki profil gazety nie zyskal akceptacji czytelnikow, a tygodnik znikn^l z rynku po ukazaniu si? zaledwie kilku numerow.
3 Wi?cej na ten temat zob. S. Michalczyk, Srodowisko dziennikarskie sl^skiej prasy samorz^dowej, „Sejmik Samorz^dowy” 1996, nr 3/4, s. 12.
4 Tamze.
5 S. Michalczyk, Prasa. Zob. tez: A. Piekara, Decentralizacja i samorz^dnosc spolecznosci lokalnych a lokalna jakosc zycia, „Samorz^d Terytorialny” 1995, nr 5, s. 58.
przekazu, manipulaj faktami. Rzadko siQga siQ do zrodel konfliktow, do refleksji moralnej i etycznej. Stacje telewizyjne przescigaj^ siQ w epatowaniu widza aktami przemocy, agresji. Modny staje siQ nieskrQpowany naturalizm - dla chorych emocji widzow wykorzystuje siQ tragedie ludzkie, korzysta z wulgarnosci i ekshibicjonizmu. Ostra konkurencja na wolnym rynku prasy i mediow elektronicznych z jednej strony zmusza je do szybkiej reakcji na zdarzenia i do wzrostu profesjonalizmu. Ale jednoczesnie tempo i chQc wygrania z konkurencja sprawia, ze czQsto materialy prezentowane w mediach staj^ siQ plytkie, bez refleksji i konfrontacji z wartosciami etycznymi i moralnymi. Trwa wieczna pogon za sensacj^. Pospieszne media nie wyjasniaj^, nie staraj^ siQ siQgac do zrodel konfliktow i zdarzen. Nie rownaj^ w gorQ, lecz odpowiadaj^ czQsto na prymitywne gusty i odruchy ludzkie. Programy informacyjne epatuj^ krwi^, doslownymi relacjami z wypadkow, zamachow, ludzkich tragedii. Pokazywanych z nachaln^ wscibskosci^ , bez taktu i szacunku dla ofiar, dla ludzkiego bolu”1.
Dziennikarstwo obywatelskie moze stac siQ realn^ alternatyw^ dla tego rodzaju oferty medialnej. Jego sukces w wielu krajach swiata, w tym rosn^ca popularnosc w Polsce, swiadczy o potrzebie spluralizowania mediow, uzupelnienia ich oferty o przekazy niekomercyjne, propubliczne, tworzone w poczuciu misyjnosci, z natury rzeczy pozytywne, konstruktywne i bliskie sprawom tzw. zwyklych ludzi. Budowaniu sektora dziennikarstwa obywatelskiego sprzyja renesans mediow lokalnych, zaangazowanie instytucji panstwowych i organizacji pozarz^dowych na rzecz kreowania spoleczenstwa obywatelskiego, wzrost swiadomosci obywatelskiej spoleczenstwa, ewolucja jego kultury prawnej i politycznej w kierunku modelu uczestnicz^cego. Publicystyka obywatelska stanowi alternatywQ zarowno dla dziennikarzy, jak i odbiorcow mediow nie akceptuj^cych postQpuj^cej komercjalizacji srodkow przekazu, ogolnego obnizenia poziomu tresci w nich przekazywanych, tworzenia dystansu pomiQdzy kieruj^cym siQ wyl^cznie kryterium zysku medium a jego publicznosci^ traktowan^ jako zrodlo dochodu dla wydawcy. Media obywatelskie adresuj^ wiQc swoj^ ofertQ do osob, ktore wierz^ w spoleczn^ misjQ masmediow, oczekuj^ od dziennikarzy nie tylko informacji czy rozrywki, ale takze zaangazowania, komentarza, wyjasnienia, poparcia dla okreslonej idei czy inicjatywy, slowem postawy aktywnej, zorientowanej na potrzeby spoleczne, stawiaj^cej ludzi i spoleczenstwo w centrum swojego zainteresowania. Dziennikarstwo obywatelskie to dziennikarstwo dobre -profesjonalne, ambitne, ciekawe, sluz^ce czytelnikom, rodz^ce siQ z obywatelskich motywacji, a przez to - jak zadne inne - umacniaj^ce demokracjQ i jej wartosci.
Literature
1) Dziennikarz z naszych stron. Media Obywatelskie, (red.) M. Kozakowska-KQdzierska, Warszawa 2000.
2) Media masowe w systemach demokratycznych. Teoretyczne problemy i praktyczny wymiar komunikowania politycznego, (red.) B. Dobek-Ostrowska, Wroclaw 2003.
3) M. Gierula, Polska prasa lokalna 1989-2000. Typologia i spoleczne funkcjonowanie, Katowice
2005.
4) Ani ksi^zQ, ani kupiec: obywatel, (red.) J. Szacki. Krakow 1997.
5) R. Kowlaczyk, Prasa lokalna w systemie komunikacji spolecznej, Poznan 2003.
6) S. Michalczyk, Media lokalne w systemie komunikowania: wspolczesne tendencje i uwarunkowania, Katowice 2000.
CIVIC JOURNALISM AND ITS CHARACTERISTICS
M. Kaczmarczyk
SilezskyUniversity
(Poland)
e-mail:
A new kind ofjournalism - civic - is gaining more and more significance in the times of the Internet and can obtain the key role in the social communiation in the society of future. In Poland the civicjournalism is going through intitial stages of its development. The article is a study of the phenomenon of civicjournalism.
Key words: Internet, portal, blog, journalism civic, local press, civic society.
1 M. Zelaszczyk, Media przeciwko.
