CC BY
9
УДК 323.2(438)"198"
R. Wiçckiewicz
OBRADY OKR4GLEGO STOLU W POLSCE JAKO PRZEJAW KONCYLIACYJNEGO SPOLECZEÑSTWA OBYWATELSKIEGO
Artykul dotyczy przeobrazen systemu politycznego w Polsce lat 80. poczqwszy od narodzin „ Solidarnosci ". Powstanie zwiqzku stworzylo nowq sytuacjç spoleczno-politycznq w kraju. W jego wyniku zaczçla funkcjonowac przestrzen autonomii tworzqca zrçby spoleczenstwa obywatelskiego. Podpisanie porozumien sierpniowo-wrzesniowych nie zostalo utrwalone zmianami o charakterze ustrojowym - nie przeprowadzono zmian w warstwie konstytucyjnej. Mialo ono jednak ogromny wplyw na ksztalt konstytucji rzeczywistej, opisujqcej faktyczny uklad sil w systemie politycznym. Podstawç teoretycznq artykulu stanowi koncepcja hiszpanskiego socjologa Victora Pereza-Diaza, który wprowadzil rozróznienie na spoleczenstwo obywatelskie sensu stricto oraz sensu largo. W sensie wqskim spoleczenstwo obywatelskie obejmuje instytucje spoleczne, w tym rynki i stowarzyszenia, jak równiez sferç publicznq. Wyklucza natomiast instytucje panstwa. Na spoleczenstwo obywatelskie w sensie szerokim skladajq siç elementy tworzqce spoleczenstwo obywatelskie sensu stricto, ale takze zbiór spoleczno-politycznych instytucji, do których nalezy ograniczona w swych prerogatywach wladza lub panstwo respektujqce rzqdy prawa. Proces transformacji systemowej moze byc postrzegany jako przejscie od spoleczenstwa obywatelskiego sensu stricto do spoleczenstwa obywatelskiego sensu largo, które tworzy podstawy panstwa demokratycznego. Autor proponuje kategoriç koncyliacyjnego spoleczenstwa obywatelskiego dla opisu przeobrazen, których finalnym efektem byly obrady Okrqglego Stolu w Polsce. Jego poczqtek wyznaczajq lata 1986-1987, w tym przeprowadzona wówczas amnestia oraz zgloszona przez „Solidarnosc" propozycja tzw. „paktu antykryzysowego". Dqzeniem obu stron, opozycyjnej oraz rzqdowej, bylo zawarcie porozumienia normalizujqcego sytuacjç w kraju. Celem wladzy bylo powolne otwarcie systemu oraz uzyskanie poparcia spolecznego dla proponowanego kierunku reform. Srodowiska opozycyjne dqzyly do uzyskania wplywu na procesy polityczne w panstwie. Ich postulatem bylo odbudowanie niezaleznej wobec wladzy przestrzeni spolecznej, która zostala zlikwidowana wraz z wprowadzeniem stanu wojennego w 1981 roku. Artykul ukazuje najistotniejsze wydarzenia, które doprowadzily do zawarcia porozumienia przy Okrqglym Stole. Jego postanowienia znaczqco przerosly oczekiwania strony opozycyjnej. Jednoczesnie realizacja zawartego kompromisu przyspieszyla proces przemian demokratycznych i upadek systemu autorytarnego, co stworzylo warunki dla rozwoju spoleczenstwa obywatelskiego sensu largo. W podsumowaniu autor zwraca uwagç na cztery komplementarne wymiary obrad Okrqglego Stolu kluczowe dla podejmowanej problematyki spoleczenstwa obywatelskiego.
Slowa kluczowe: Spoleczenstwo obywatelskie, Okrqgly Stól, system polityczny, transformacja systemowa
W XX wieku zauwazalny jest renesans idei spoleczenstwa obywatelskiego. Wielu autorów stoi na stanowisku, ze powrót przywolanej tutaj kategorii wi^zac nalezy z dzialalnosci^ opozycji demokratycznej w Europie Srodkowo-Wschodniej. Andrw Arato podkresla, ze „(...) dyskurs o spoleczenstwie obywatelskim zostal wynaleziony na nowo w Polsce lat siedemdziesi^tych" [1, s. 296]. Niew^tpliwie jednak kluczowe znaczenie dla ponownych „narodzin" spoleczenstwa obywatelskiego mialo powstanie „Solidarnosci". W
337
przekonaniu Inki Sklodkowskiej „wydarzenia Sierpnia '80 i dalsze dzieje «Solidarnosci» scisle l^cz^ siç z ukonstytuowaniem w Polsce spoleczenstwa obywatelskiego. W jego ramach Polacy prowadzili walkç z systemem komunistycznym przez cal^ dekadç lat osiemdziesi^tych po wybory w dniu 4 czerwca 1989 roku (...)" [2, s. 10]. Opinia ta staje siç podstaw^ rozwazan prezentowanych w artykule, ktôry podejmuje problem spoleczenstwa obywatelskiego u progu polskiej transformacji.
Podstawç teoretyczn^ analizy stanowi definicja zaprezentowana przez Victora Pereza-Diaza. Hiszpanski socjolog wprowadzil rozrôznienie na spoleczenstwo obywatelskie sensu largo oraz spoleczenstwo obywatelskie sensu stricto. W sensie szerokim spoleczenstwo obywatelskie to „zbiôr spoleczno-politycznych instytucji, do ktôrych nalezy takze ograniczona w swych prerogatywach wladza lub panstwo respektuj^ce rz^dy prawa; system instytucji spolecznych takich jak rynki (czy spontanicznie konstytuuj^ce siç porz^dki) i stowarzyszenia tworzone za spraw^ dobrowolnych porozumien autonomicznych podmiotôw, oraz sfera publiczna, w ktôrej podmioty te dyskutuj^ ze sob^ i z panstwem o sprawach publicznych i angazuj^ siç w dzialania publiczne" [3, s.70-71]. Spoleczenstwo obywatelskie w sensie w^skim wyklucza ze swego obszaru panstwo. Obejmuje instytucje spoleczne, w tym rynki i stowarzyszenia, a takze sferç publiczn^ [3, s. 72]. Spoleczenstwo obywatelskie sensu largo, funkcjonuj^ce w panstwie demokratycznym, wystçpujç tylko wtedy, gdy wspôltworz^ go elementy spoleczenstwa obywatelskiego sensu stricto. Spoleczenstwo obywatelskie w sensie w^skim moze natomiast wystçpowac bez spoleczenstwa obywatelskiego w sensie szerokim. Koncepcja ta pozwala na wykorzystanie kategorii spoleczenstwa obywatelskiego zarôwno do opisu rezimôw demokratycznych jak i autorytarnych.
W prezentowanym artykule stanowisko Pereza-Diaza stosowane jest dla opisu przeobrazen zachodz^cych w Polsce w okresie od powstania „Solidarnosci" do obrad Okr^glego Stolu. Glôwnym celem jest ukazanie znaczenia porozumien okr^glostolowych dla budowy spoleczenstwa obywatelskiego.
Opisanie ewolucji spoleczenstwa obywatelskiego w latach 80. mozliwe jest dziçki wprowadzeniu autorskiej typologizacji dziel^cej omawiany okres na trzy etapy. Pierwszy z nich, zapocz^tkowany podpisaniem porozumien sierponiowo-wrzesniowych, to czas legalistycznego spoleczenstwa obywatelskiego sensu stricto. Wraz z wprowadzeniem stanu wojennego w 1981 roku rozpocz^l siç etap spoleczenstwa obywatelskiego okresu „Solidarnosci podziemnej". Na lata 1986/1987-1989 przypada okres koncyliacyjnego spoleczenstwa obywatelskiego
Glôwn^ tez^ pracy jest zalozenie, zgodnie z ktôrym obrady Okr^glego Stolu uznac mozna za przejaw koncyliacyjnego spoleczenstwa obywatelskiego. Stanowily one rezultat dzialan podejmowanych przez srodowiska niezalezne wspôltworz^ce struktury spoleczenstwa obywatelskiego sensu stricto. Jednoczesnie Okr^gly Stôl umozliwil przeprowadzenie niezbçdnych reform koniecznych do budowy spoleczenstwa obywatelskiego sensu largo.
W 1980 roku wraz z powstaniem „Solidarnosci" zrodzila siç w Polsce nowa sytuacja spoleczno-polityczna. Podpisanie porozumien sierpniowo-wrzesniowych bylo wyrazem kompromisu zawartego pomiçdzy wladzy, a strong zwi^zkow^. W ramach istniej^cych rozwi^zan ustrojowych udalo siç stworzyc przestrzen autonomii spolecznej, w ktôrej to kontrola ze strony wladzy byla wzglçdnie ograniczona. Samo zawarcie porozumien legitymizowalo istniej^cy system polityczny oraz przewodni^ rolç Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej [4, s. 14-72]. Pocz^tkowo zglaszane postulaty nie mialy charakteru politycznego. Adam Michnik juz w latach 80. zwracal uwagç, ze NSZZ <<Solidarnosc>> byla wszystkim naraz: zwi^zkiem zawodowym, ktôry bronil interesôw ludzi pracy w zakladzie; urzçdem, ktôry scigal przestçpcôw w aparacie wladzy; obronc^ wiçzniôw politycznych, praworz^dnosci i niezaleznej kultury, swoist^ reprezentaj spoleczenstwa
338
wobec wladzy. Jednym tylko nie byla - parti^ polityczn^ d^z^c^ do objçcia wladzy (...)" [5, s. 73].
Jeden z polskich autorów slusznie zwraca uwagç, ze chwili zawierania porozumien sierpniowo-wrzesniowych obie strony - solidarnosciowa oraz rz^dowa - staly na gruncie Konstytucji lipcowej uchwalonej w 1952 roku. Zmienila siç jednak „konstytucja rzeczywista" opisuj^ca faktyczny uklad sil w systemie politycznym. Oto bowiem ustrojowy charakter porozumien zawartych w 1980 roku polegal nie tyle na umozliwieniu funkcjonowania autonomicznych zwi^zków zawodowych, ile na instytucjonalizacji posttotalitarnego autorytaryzmu. W jego ramach partia zachowala monopol wladzy politycznej, w zamian jednak wyrazila zgodç na funkcjonowanie pluralizmu spolecznego [6, s. 280].
Powstaj^ce spoleczenstwo obywatelskie funkcjonowalo wiçc w ramach kompromisu zawartego pomiçdzy wladzy a opozyj Z tego tez powodu nazwac je mozna legalistycznym spoleczenstwem obywatelskim sensu stricto. Jego symboliczny koniec wyznacza wprowadzenie w Polsce stanu wojennego, kiedy to legalnie dotychczas dzialaj^ce struktury zmuszone zostaly do zmiany strategii dzialania. Lata 1981 - 1986 wyznaczaj^ granice spoleczenstwa obywatelskiego okresu „Solidarnosci podziemnej". W drugiej polowie lat 80. nast^pila stopniowa liberalizacja systemu. Jej przejawem stalo siç uchwalenie przez Sejm ustawy o szczególnym postçpowaniu wobec sprawców niektórych przestçpstw [7]. Na jej podstawie przeprowadzono amnestiç, w wyniku której wiçzienia opuscilo wielu przetrzymywanych dzialaczy politycznych.
Celem opozycji stalo siç odbudowanie struktur spoleczenstwa obywatelskiego. Pojawily siç postulaty relegalizacji „Solidarnosci". D^zono do zawarcia „nowego kompromisu" z wladzy. Dojrzewala wizja stworzenia systemu politycznego opartego na nowych zasadach. Równiez ze strony wladzy pojawily siç gesty stanowi^ce odpowiedz na dzialania podejmowane przez srodowiska niezalezne. Starano siç ponownie zaangazowac spoleczenstwo w oficjalne struktury panstwowe i w ten sposób odbudowac zaufanie do partii. Przeprowadzano stopniow^ modernizacjç systemu. W takich wlasnie kategoriach nalezy oceniac powolanie Rady Konsultacyjnej przy Przewodnicz^cym Rady Panstwa Wojciechu Jaruzelskim, które mialo miejsce 6 grudnia 1986 roku. Cialo to mialo charakter wyl^cznie doradczy i nie posiadalo realnych uprawnien. W jego sklad weszly jednak osoby otwarcie krytykuj^ce poczynania ówczesnej wladzy. Oprócz dzialaczy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego oraz Stronnictwa Demokratycznego Radç tworzyli przedstawiciele srodowisk naukowych, katolickich oraz dzialacze spoleczni. Jej czlonkami byli m.in. doradca „Solidarnosci" Wladyslaw Sila-Nowicki oraz pierwszy przewodnicz^cy Niezaleznego Samorz^dnego Zwi^zku Zawodowego Rolników Indywidualnych „Solidarnosc" Jan Kulaj [8, s. 439]. Zespól Analiz Ministerstwa Spraw Wewnçtrznych w przygotowanej notatce stwierdzal, ze powolanie Rady „stalo siç w odczuciu czçsci spoleczenstwa kolejnym faktem potwierdzaj^cym wolç wladz prowadzenia polityki dialogu ze wszystkimi krçgami spoleczenstwa, stoj^cymi na gruncie poszanowania Konstytucji PRL" [9, s. 68]. Faktycznie mialo ono sluzyc poszerzeniu bazy spolecznej, na której opierala siç wladza. Ze wzglçdu na ograniczony charakter i brak szerszego udzialu przedstawicieli „Solidarnosci" Rada Konsultacyjna przy Przewodnicz^cym Rady Panstwa nie spelnila pokladanych w niej nadziei.
Kolejnym krokiem w kierunku modernizacji systemu bylo uchwalenie przez Sejm PRL ustawy o konsultacjach spolecznych i referendum [10]. Na jej podstawie 29 listopada 1987 roku zostalo przeprowadzone referendum w sprawie drugiego etapu reform gospodarczych. Wladza liczyla, iz uzyska wysokie poparcie spoleczne, co dawaloby jej legitymizacjç do dalszego prowadzenia przyjçtej przez siebie polityki. Referendum zakonczylo siç jednak spektakularn^ porazk^ obozu rz^dz^cego. Nie spelniono bowiem ustawowego wymogu
339
uzyskania 50% sposród wszystkich uprawnionych do glosowania w celu podjçcia decyzji pozytywnej w kwestii poddanej referendum [11]. Wladza musiala zmierzyc siç z konsekwencjami kryzysu gospodarczego oraz spadaj^cym poparciem spolecznym.
Z tego wlasnie powodu zawarcie kompromisu z opozyj stawalo siç bardziej realne niz dotychczas. Nieprzypadkowo juz 5 grudnia 1987 roku, a wiçc w kilka dni po przegranym przez wladzç referendum, Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ „Solidarnosc" oglosila propozycjç podpisania „paktu antykryzysowego", w ramach którego mialy zostac wypracowane reformy systemu gospodarczego. Warunkiem rozpoczçcia rozmów byla realizacja okreslonych postulatów tycz^cych siç organizacji zycia publicznego. Po pierwsze, z^dano uchylenia ustawodawstwa specjalnego wprowadzonego po 13 grudnia 1981 r. Po drugie, co kluczowe dla podejmowanej problematyki, warunkiem stawala siç „legalizacja spoleczenstwa obywatelskiego, w którym respektowane i realizowane s^ prawa podmiotowe czlowieka, a zwlaszcza swoboda formowania i rejestracji stowarzyszen". Po trzecie, nast^pic mialo przywrócenie faktycznego pluralizmu zwi^zkowego, w tym relegalizacja „Solidarnosci" [12, s. 1-2].
Powstanie Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarnosci" [13, s. 172-176] oraz zlozenie propozycji zawarcia nowego porozumienia uznac mozna za cezurç rozpoczynaj^c^ okres tzw. koncyliacyjnego spoleczenstwa obywatelskiego (lac. conciliatio „porozumienie" od conciliare „jednoczyc; pojednac"). Jego najpelniejszym wyrazem staly siç obrady Okr^glego Stolu. Wladza zdecydowala siç na rozmowy z opozyj nie tylko pod wplywem przegranego referendum. W lutym 1988 roku na skutek pogarszaj^cej siç sytuacji gospodarczej zostala podjçta decyzja o wprowadzeniu drastycznych podwyzek cen. Doprowadzilo to do wybuchu pierwszej fali strajków. Druga fala przetoczyla siç przez kraj latem i objçla swoim zasiçgiem m.in. kopalnie na Sl^sku, hutç Stalowa Wola, a takze zaklady przemyslowe oraz stocznie zlokalizowane na wybrzezu [8, s. 444 - 445]. Postçpuj^cy proces delegitymizacji wladzy potwierdzaj^ wyniki wyborów do rad narodowych przeprowadzone w czerwcu 1988 roku, do których bojkotu nawolywala „Solidarnosc". Jak na ówczesne polskie warunki frekwencja okazala siç niska - w 6 województwach nie przekroczyla 50 % [14, s. 77].
Idea Okr^glego Stolu, choc nie wyrazona expressis verbis, narodzila siç wraz z pierwszymi propozycjami zawarcia porozumienia zglaszanymi przez „Solidarnosc". Pod wplywem pogarszaj^cej siç sytuacji spolecznej równiez strona rz^dowa wyrazala chçc wypracowania nowej ugody. Juz w maju 1988 roku doszlo do nawi^zania kontaktu pomiçdzy Stanislawem Cioskiem, jednym z najblizszych wspólpracowników generala Wojciecha Jaruzelskiego, a ksiçdzem Alojzym Orszulikiem, dyrektorem Biura Prasowego Episkopatu Polski. Oferta wladz obejmowala wprowadzenie ograniczonego pluralizmu politycznego oraz dopuszczenie przedstawicieli opozycji do organów panstwa. Ciosek proponowal m.in. stworzenie dwuizbowego parlamentu, w którym wiçkszosc mialaby zagwarantowana dotychczasowa wladza. Przewidywal takze istnienie rz^du koalicyjnego. Ze wzglçdu na brak zgody na legalizacjç „Solidarnosci" srodowiska opozycyjne nie byly sklonne przystac na propozycje [15, s. 25].
O potrzebie przeprowadzenia obrad Okr^glego Stolu mówil w trakcie VII Plenum KC PZPR, które odbylo siç w dniach 13-14 czerwca 1988 roku, ówczesny I sekretarz partii oraz Przewodnicz^cy Rady Panstwa Wojciech Jaruzelski. Nadal jednak nie wyrazano zgody na ponown^ legalizacjç „Solidarnosci". Co wiçcej, w rozmowach miala uczestniczyc jednie umiarkowana opozycja [14, s. 81]. Wszystko to powodowalo, ze az do sierpnia nie podjçto konkretnych dzialan, które mialby doprowadzic do rozpoczçcia oficjalnych rozmów. Zmiana nast^pila w obliczu drugiej fali. 21 sierpnia Biuro Polityczne wydalo zgodç na podjçcie rozmów z Lechem Walçs^. 31 sierpnia, w rocznicç podpisania porozumien w Stoczni
340
Gdanskiej, doszlo do spotkania Walçsy z szefem Ministerstwa Spraw Wewnçtrznych Czeslawem Kiszczakiem [15, s. 27]. W trakcie rozmowy Kiszczak i Ciosek wystosowali zaproszenie do udzialu przedstawicieli „Solidarnosci" w obradach „Okr^glego Stolu" [16, s. 6]. Preludium do nich stanowily rozmowy w podwarszawskiej Magdalence. Pierwsze spotkanie odbylo siç juz 16 wrzesnia, jednak nie przynioslo zblizenia stanowisk w kluczowych sprawach [17, s. 68 - 82]. Z tego wlasnie powodu obrady Okr^glego Stolu nie rozpoczçly siç tak jak pocz^tkowo planowano juz na jesieni 1988 roku [18, s. 186]. Ostatecznie drogç do nich otworzylo dopiero X Plenum Komitetu Centralnego PZPR, ktore mialo miejsce w dniach 20-21 grudnia 1988 oraz 16-18 stycznia 1989 roku.
W tezach przygotowanych przez Biuro Polityczne stwierdzano funkcjonowanie spoleczenstwa obywatelskiego - „system polityczny nie wypelnia calej przestrzeni spolecznej egzystencji wspolnoty narodowej. Znaczna czçsc tej aktywnosci wyraza siç tym, co Marks nazwal spoleczenstwem obywatelskim. Jego kontury s^ wyraznie zarysowane. Wyznaczaj^ je m.in. odchodzenie od modelu spoleczenstwa zorganizowanego centralistycznie, od filozofii wszechpotçgi panstwa i jego organow ku podmiotowosci kazdego obywatela, grup spolecznych i lokalnych, od praktyki reglamentowania i zarz^dzania zyciem spolecznym we wszystkich jego przejawach ku systemowi politycznemu otwieraj^cemu przestrzen dla samorz^dnosci, obywatelskiej inicjatywy i odpowiedzialnosci (...)" [19, s. 51]. Spoleczenstwo obywatelskie stalo siç jednym z hasel programowych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, czego potwierdzeniem jest uchwala przyjçta na zakonczenie plenum. Podkreslano w niej, ze partia „d^zy (...) do uksztaltowania w Polsce systemu spoleczno-politycznego, ktorego podstaw^ jest panstwo socjalistycznej demokracji parlamentarnej oraz spoleczenstwo obywatelskie" [20, s. 163].
W trakcie drugiej czçsci X Plenum podjçta zostala ostateczna decyzja o rozpoczçciu obrad Okr^glego Stolu. Co wazniejsze, dzialacze wyrazili zgodç na zaproponowane przez wladzç partii ramy nowego kompromisu, w tym legalizacjç „Solidarnosci" [21, s. 173 - 174].
W tym takze okresie sam termin „spoleczenstwo obywatelskie" cieszyl siç niezwykl^ popularnosci^ wsrod przedstawicieli wladzy. Bylo to szczegolnie widoczne w okresie poprzedzaj^cy rozpoczçcie obrad Okr^glego Stolu, jak rowniez wkrotce po ich zakonczeniu. Zdaniem polskiego autora wprowadzenie przez rz^dz^cych koncepcji spoleczenstwa obywatelskiego do dyskurs publicznego bylo narzçdziem propagandy komunistycznej wykorzystanym w celu legitymizacji zachodz^cych procesow transformacyjnych [22, s. 50]. Nie zmienia to jednak faktu, iz Okr^gly Stol byl przejawem d^zenia do zawarcia kompromisu i rozwi^zania nawarstwiaj^cych siç problemow w sposob pokojowy, co uznac nalezy za cechç charakterystyczn^ dla spoleczenstwa obywatelskiego.
Obrady Okr^glego Stolu trwaly od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku. Opozycja zasiadala do negocjacji z z^daniem „legalizacji <<Solidarnosci>> oraz wprowadzenia (...) pluralizmu (...)"[23, s. 29]. Celem strony rz^dowej bylo ratowanie systemu Polski Ludowej, po przez czçsciowe otwarcie systemu. Nikt jednak nie spodziewal siç jakie skutki poci^gnie za sob^ ostateczne porozumienie.
W trakcie przemowien inauguruj^cych Okr^gly Stol nie pojawilo siç bezposrednie nawi^zanie do koncepcji spoleczenstwa obywatelskiego. Czçsc mowcow podkreslala jednak znaczenie tych aspektow, ktore zgodnie z zaproponowan^ na wstçpie definij mozna uznac za kluczowe dla jego funkcjonowania. Tak na przyklad Lech Walçsa zwracal uwagç, iz Okr^gly Stol jest pocz^tkiem dlugiego etapu reform. Podkreslal, ze negocjowane porozumienie ma otwierac okres przebudowy a tym samym stanowic kres panstwa opartego na monopolu spolecznym i politycznym - celem bylo, aby „panstwo jednej partii uczyni (c) panstwem narodu i spoleczenstwa" [24, s. 221]. Czeslaw Kiszczak podniosl natomiast problem funkcjonowania niezaleznych organizacji takich jak stowarzyszenia, kluby oraz
341
towarzystwa, których celem mialo byc tworzenie przestrzeni dla legalnej dzialalnosci grup i jednostek o zróznicowanych orientacjach w sferze zycia spoleczno-politycznego [25, s. 219].
Tak zatem idea spoleczenstwa obywatelskiego obecna byla w trakcie obrad, choc nie wyrazono jej expressis verbis. Id^c dalej zgodzic siç nalezy ze Zbigniewem Wozniakiem, który podkresla, ze uczestnicy Okr^glego Stolu wyrazali nadziejç odnosnie otwarcia przestrzeni dla spoleczenstwa obywatelskiego. Owa przestrzen rozumiana jest jako „(...) obszar zmagan i zabiegów o prawo do informacji, negocjacji i dialogu w poszukiwaniu spolecznego konsensusu w interesie dobra wspólnego, w której uczestniczy bardzo szerokie spektrum aktywnych spolecznie, samorz^dnych podmiotów dzialaj^cych dobrowolnie i nie dla zysku, lokuj^cych siç miçdzy rodzin^, panstwem i rynkiem" [26, s. 364]. Zbigniew Wozniak dochodzi do takich wniosków na podstawie przeprowadzonej przez siebie wtórnej analizy wypowiedzi osób, które w 1989 roku zdecydowaly siç na udzial w okr^glostolowych negocjacjach po stronie opozycyjnej. Jak wynika z przeprowadzonych przez niego badan, az 19,8 proc. osób wyrazalo nadziejç, ze efektem porozumien Okr^glego Stolu bçdzie wlasnie stworzenie przestrzeni dla budowy spoleczenstwa obywatelskiego. 20,3 proc. - najwiçcej -dostrzegalo natomiast szansç na demokratyzacjç zycia spolecznego i politycznego, odzyskanie podmiotowosci przez obywateli i budowç panstwa prawnego [27, s. 362]. W swietle zaprezentowanej na wstçpie definicji zauwazyc nalezy, iz druga ze wskazanych kategorii równiez stanowi element spoleczenstwa obywatelskiego. O ile jednak w przypadku pierwszej mamy do czynienia z odniesieniem do spoleczenstwa obywatelskiego sensu stricto, tj. zwi^zanego ze sferç wolnosci zrzeszania siç i funkcjonowania sfery spolecznej, o tyle demokratyzacja i postulat przywrócenia podmiotowosci dotyczy spoleczenstwa obywatelskiego sensu largo.
Trzon porozumienia zawartego przy Okr^glym Stole tworzyly trzy dokumenty (1) Stanowiska ws. Reform politycznych, (2) Stanowiska ws. polityki spolecznej i gospodarczej oraz reform systemowych, jak równiez (3) Stanowiska ws. pluralizmu zwi^zkowego. Kluczowe znaczenie mialy reformy o charakterze politycznym. Przewidziano przeprowadzenie niekonfrontacyjnych wyborów do Sejmu. Kandydaci bezpartyjni, mieli siç ubiegac o 35 % mandatów. Pozostala pula miejsc miala zostac rozdzielona pomiçdzy partie rz^dz^ce oraz ugrupowania katolickie. Postanowiono takze o stworzeniu drugiej izby parlamentu - Senatu, który mial zostac wyloniony w wolnych wyborach. Prezydent, zastçpuj^cy dotychczasow^ kolegialn^ glowç panstwa w postaci Rady Panstwa, mial zostac wyloniony przez obie izby parlamentu dzialaj^ce jako Zgromadzenie Narodowe.
Porozumienie okr^glostolowe stwarzalo warunki dla legalnego funkcjonowania „Solidarnosci" oraz innych struktur spoleczenstwa obywatelskiego. Ksztalt nowego systemu politycznego mial zostac kreowany w oparciu o pluralizm polityczny, wolnosc slowa, demokratyczny tryb powolywania wszystkich przedstawicielskich organów wladzy panstwowej a takze silny i swobodnie wybrany samorz^d terytorialny [27, s. 554-558]. Wszystkie wskazane wartosci i zasady s^ konstytutywne dla spoleczenstwa obywatelskiego sensu largo - dziçki postanowieniom Okr^glego Stolu mozliwym stalo siç przejscie od systemu autorytarnego do panstwa demokratycznego.
Nieprzypadkowo zatem na zakonczenie obrad Czeslaw Kiszczak mówil, iz udalo siç zarysowac wizjç zreformowanego systemu politycznego, „którego podstaw^ jest spoleczenstwo obywatelskie, panstwo socjalistycznej demokracji parlamentarnej" [28, s. 469]. Kluczowe znaczenie dla dalszego kierunku reform mialy jednak wybory kontraktowe, których pierwsza tura odbyla siç 4 czerwca 1989 roku. Zakonczyly siç one jednoznacznym zwyciçstwem opozycji, co wplynçlo na tempo transformacji [29, s. 116].
Konsekwencje Okr^glego Stolu bylo daleko id^ce i znacz^co wykraczaly poza ramy wypracowanego konsensusu. Wbrew wszelkim w^tpliwosciom i glosom krytycznym
342
oceniaj^cym to wydarzenie jako porozumienie elit ponad glowami spoleczeñstwa (w odniesieniu do nieoficjalnych negocjacji w Magdalence), rozpocz^l siç proces demokratyzacji systemu i budowania spoleczeñstwa obywatelskiego sensu largo. Stronie opozycyjnej udalo siç osi^gn^c wiçcej niz pocz^tkowo zamierzala. Jednoczesnie wladza zaakceptowala glówne postulaty zglaszane przez uczestników obrad [14, s. 116]. Zatrzymanie reform bylo juz niemozliwe.
Warto w tym miejscu wskazac na cztery komplementarne wymiary obrad Okrçglego Stolu i ich znaczenia dla spoleczeñstwa obywatelskiego. Po pierwsze, wypracowane porozumienie stanowi zwieñczenie okresu koncyliacyjnego spoleczeñstwa obywatelskiego lat 1986 - 1989. Jego powstanie bylo efektem postçpuj^cej normalizacji po okresie stanu wojennego. Zdelegalizowane struktury opozycyjne, w tym „Solidarnosc", d^zyly do zawarcia nowego porozumienia oraz stworzenia sfery niezaleznej wobec wladzy. Glównym postulatem stawala siç ponowna legalizacja zwi^zku. Po drugie, koncyliacyjne spoleczeñstwo obywatelskie ma charakter pokojowy. W taki tez sposób zostaly zapocz^tkowane przemiany w Polsce. Pomimo rosn^cego spolecznego niezadowolenia oraz róznych form nacisku, odejscie od systemu autorytarnego juz u swoich zródel oparte zostalo na wypracowanym kompromisie. Wykluczenie przemocy jako sposobu rozwi^zywania konfliktów staje siç warunkiem sine qua non funkcjonowania spoleczeñstwa obywatelskiego, dla którego charakterystyczna jest postawa konsensualna, czy jak stwierdza Wieslaw Bokajlo i Aldona Wiktorska-Swiçcka „(...)owa civility, która pozwala na partnerski dyskurs obywatelski, [czyli - przyp. autora] sklonnosc do relacji miçdzyludzkich na zasadzie zaufania, a nie agresywnego wyszukiwania <<wroga>> (...)" [30, s. 11]. Po trzecie, Okr^gly Stól stworzyl dogodne mozliwosci dla rozwoju instytucji spoleczeñstwa obywatelskiego sensu stricto. Mozliwym stala siç relegalizacja Solidarnosci, Niezaleznego Zrzeszenia Studentów, czy Solidarnosci Rolników Indywidualnych (choc nie bez problemów). Ponadto uchwalono ustawç prawo o stowarzyszeniach, która umozliwiala tworzenie innych organizacji niezaleznych wobec wladzy [31]. Otwarta zostala takze droga do ponownego upodmiotowienia obywateli oraz stworzenia spoleczeñstwa obywatelskiego sensu largo funkcjonuj^cego w ramach pañstwa demokratycznego. W tego typu wspólnocie jednostka realizuje siç zarówno w przestrzeni spolecznej jaki politycznej, dziçki ograniczeniu omnipotencji wladzy pañstwowej, wprowadzeniu zasady pañstwa prawnego oraz respektowaniu przyrodzonych praw i wolnosci obywatelskich. Po czwarte wreszcie, idea spoleczeñstwa obywatelskiego byla obecna w trakcie obrad Okr^glego Stolu w warstwie aksjologicznej. Opozycja odwolywala siç bowiem do kanonu wartosci demokratycznych, takich jak chociazby dobro wspólne, poczucie godnosci ludzkie, podmiotowosc spoleczna, prawa czlowieka - wszystkie one tworz^ podstawy funkcjonowania spoleczeñstwa obywatelskiego.
Okr^gly Stól otworzyl czas przebudowy systemu spoleczno-politycznego pañstwa. Trudno w tym miejscu oceniac, czy mozliwym bylo wypracowanie bardziej korzystnych i dalej id^cych rozwi^zañ. O czym byla juz mowa, najwazniejsz^ jego konsekwenj byly tzw. wybory czerwcowe, które przyspieszyly proces reform. W swietle powyzszych rozwazañ, transformacja systemowa w Polsce moze byc opisywana jako przejscie od spoleczeñstwa obywatelskiego sensu stricto, które zrodzilo siç wraz z powstaniem „Solidarnosci", do spoleczeñstwa obywatelskiego sensu largo, w którego ramach miesci siç takze ograniczona w swych prerogatywach wladza lub pañstwo. W tym sensie, nawi^zuj^c jeszcze raz do Pereza-Diaza, spoleczeñstwo obywatelskie w sensie w^skim tworzy warunki do wprowadzenia demokracji liberalnej oraz gospodarki rynkowej, a co za tym idzie ustanowienia spoleczeñstwa obywatelskiego w sensie szerokim [3, s. 72].
Referencje
1. Arato A. From Neo-Marxism to Democratic Theory. Essays on the Critical Theory of Soviet / A. Arato - New-York - London, 1993. - 284 p.
2. Slodkowska I. Spoleczenstwo obywatelskie na tle historycznego przelomu. Polska 1980-1989 / I. Slodkowska - Warszawa, 2006. - 330 s.
3. Perez-Diaz V. Powrot spoleczenstwa obywatelskiego w Hiszpanii / V. Perez-Dias. -Krakow, 1996. - 357 s.
4. Protokol porozumienia w Stoczni Gdanskiej zawartego przez Komisj^ Rz^dow^ i Mi^dzyzakladowy Komitet Strajkowy, 31.08.1980 [Resurs elekroniczny]. - Rezym dostepu : http://www.solidarnosc.uni.wroc.pl/dokumenty/proto-porozumienia.pdf
5. Michnik A. Min^l rok / A. Michnik // Niezaleznosc - 1981. - № 109. - S. 2-3.
6. Mazewski L. Dluga dekada lat siedemdziesi^tych (1968 - 1981). Rola nowelizacji z 10 lutego 1976 r. Konstytucji PRL z 1952 r. w ewolucji ustroju PRL na tle konstytucji europejskich panstw socjalistycznych / L. Mazewski. - Torun, 2011. - 367 s.
7. Ustawa z dnia 17 lipca 1986 r., o szczegolnym post^powaniu wobec sprawcow niektorych przest^pstw // Dziennik Ustaw. - 1986. - Nr. 26. - Poz. 126.
8. Friszke A. Polska. Losy panstwa i narodu 1939-1989 / A. Friszke. - Warszawa, 2003. - 439 s.
9. 1986 grudzien 10, Warszawa - Notatka Zespolu Analiz MSW na temat opinii o Radzie Konsultacyjnej przy Przewodnicz^cym Rady Panstwa PRL, tajne // Zmierzch dyktatury. Polska lat 1986 - 1989 w swietle dokumentow. Tom I (Lipiec 1986 - maj 1989). -Warszawa, 2013. - S. 68-72.
10. Ustawa z dnia 6 maja 1987 r., o konsultacjach spolecznych i referendum // Dziennik Ustaw. - 1987. - № 14. - Poz. 83.
11. Obwieszczenie Centralnej Komisji do Spraw Referendum z dnia 30 listopada 1987 r. o wyniku referendum ogolnokrajowego przeprowadzonego dnia 29 listopada 1987 r. // Monitor Polski. - 1987. - № 34. - Poz. 294.
12. Oswiadczenie KKW // Tygodnik Mazowsze. - 1987. - Nr 231. - S. 1-2.
13. Friszke A. Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarnosc" (1982-1987) / A. Friszke // Solidarnosc podziemna 1981-1989. - Warszawa, 2006. - S. 17-182.
14. Friszke A. Okr^gly stol. Geneza i przebieg / A. Friszke // Polska 1986 -1989: koniec systemu : materialy mi^dzynarodowej konferencji (Miedzeszyn, 21-23 pazdziernika 1999).-Warszawa, 2002. - Tom 1 : Referaty. - S. 74-117.
15. Skorzynski J. „Solidarnosc" i wladze PRL w drodze do „Okr^glego Stolu / J. Skorzynski // Polski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porazki, cz^sc 1. - Warszawa, 2009.
16. Dubinski K. Magdalenka. Transakcja epoki. Notatki z poufnych spotkan Kiszczak-Wal^sa / K. Dubinski. - Warszawa, 1990. - 220 s.
17. Spotkanie robocze w Magdalence - 16 wrzesnia 1988, godz. 15.15-19.00 // Okr^gly Stol. - Warszawa, 1999
18. Przemowienie Tadeusza Mazowieckiego na zebraniu konstytuuj^cym powstanie Komitetu Obywatelskiego przy Przewodnicz^cym NSZZ „Solidarnosc" 18 grudnia 1988 // Polska 1986-1989: koniec systemu : materialy mi^dzynarodowej konferencji (Miedzeszyn, 21-23 pazdziernika 1999). - Warszawa, 2002. - T. 3 : Dokumenty
19. Tezy Biura Politycznego Komitetu Centralnego // X Plenum KC PZPR. 20-21 grudnia 1988 r., 16 - 18 stycznia 1989. Podstawowe dokumenty i materialy. Partia w przemianach - przemiany w partii. - Warszawa, 1989.
20. Uchwala X Plenum KC PZPR // X Plenum KC PZPR. 20 - 21 grudnia 1988 r., 16 -18 stycznia 1989. Podstawowe dokumenty i materialy. Partia w przemianach - przemiany w partii. - Warszawa, 1989.
21. Stanowisko Komitetu Centralnego PZPR w sprawie pluralizmu politycznego i zwi^zkowego // X Plenum KC PZPR. 20 - 21 grudnia 1988 r., 16 - 18 stycznia 1989. Podstawowe dokumenty i materialy. Partia w przemianach - przemiany w partii. - Warszawa, 1989.
22. Zal^ski P. Propaganda spoleczeñstwa obywatelskiego / P. Zal^ski // Zeszyty Prasoznawcze. - 2007. - Nr 3-4. - S. 41-51.
23. Oswiadczenie i uchwala osób zebranych na zaproszenie Lecha Wal^sy w sprawie pluralizmu politycznego i sytuacji w kraju, 11.09.1988, Polski rok 1989. Sukcesy, zaniechania, porazki, cz^sc 2. - Warszawa, 2009.
24. Wyst^pienie Lecha Wal^sy na pierwszym plenarnym posiedzeniu Okr^glego Stolu [Resurs elekroniczny]. - Rezym dostepu : http://naszahistoria.fm.interiowo.pl/VII_39.htm.
25. Wyst^pienie Czeslawa Kiszczaka na pierwszym plenarnym posiedzeniu Okr^glego Stolu // Okr^gly Stól. - Warszawa, 1999.
26. Wozniak Z. Poklosie Okr^glego Stolu. Przeszlosc dla przyszlosci / Z. Wozniak // Ruch Prawniczy, Socjologiczny i Ekonomiczny. - 2009. - № 2. - S. 349-380.
27. Stanowisko w sprawie reform politycznych // Okr^gly Stól. - Warszawa 1999.
28. Wyst^pienie Czeslawa Kiszczaka na koñcowym posiedzeniu Okr^glego Stolu // Okr^gly Stól. - Warszawa, 1999.
29. Chrusciak R. System wyborczy i wybory w Polsce 1989-1998. Parlamentarne spory i dyskusje / R. Chrusciak. - Warszawa, 1999. - 233 s.
30. Europa obywateli. Polskie spoleczeñstwo obywatelskie in actu. - Wroclaw, 2007. -
364 s.
31. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r., prawo o stowarzyszeniach // Dziennik Ustaw. -1989. - Nr 20. - Poz. 104.
OraTTA Hagiñm^a go pega^ii 15.05.2015 p.
R. Wieckiewicz
ROUND TABLE IN POLAND AS A SIGN OF CONCILIATION CIVIL SOCIETY
The article concerns the transformation of the political system in Poland in the 1980s from the birth of "Solidarity", this uprising lead to the creation of a new socio-political situation within the country. As a consequence of this political change the country changed, gaining autonomy needed to form the foundations of civil society. The signing of the AugustSeptember agreements, not being fixed changes of systemic character - was not carried out in a layer of constitutional changes. However it had a huge impact on the shape of the constitution, which in itself describes the actual balance of power in the political system. The basis of the theoretical article on the concept of Spanish sociologist Victor Perez-Diaz, who introduced the distinction between civil society in the sensu largo and sensu stricto. In a narrow sense, civil society includes social institutions, including markets and associations as well as the public sphere, whislt excluding state institutions. Civil society in a broad sense consists of elements forming the civil society in a strict sense, but also a set of socio-political institutions, which should be limited in their authority or state prerogatives following the rule of law. The process of systemic transformation can be seen as the transition from civil society in the strict sense of civil society in the broad sense, which forms the basis of a democratic state. The author proposes a category of conciliation civil society to describe transformations, which resulted in the final Round Table in Poland. Its beginning designate the years 19861987, including the amnesty carried out and reported by the "Solidarity" proposal called "Anti-crisis pact". The desire of both parties the opposition and the government, there was an agreement normalizing the situation in the country. The aim of the government was slow to open the system and gain public support for the proposed direction of reform. Environment opposition sought to gain influence on political processes in the country. Their aim was to
345
rebuild an independent to the power of social space that was abolished with the introduction of martial law in 1981. The article presents the most important events that led to agreement at the Round Table. It's provisions significantly exceeded expectation on the part of the opposition at the same time the implementation of the compromise included accelerated the process of democratic transition and the collapse of the authoritarian system, creating conditions for the development of civil society in the sense of the largo.
Key words: Civil society, Round Table, Political system, political transformation
Р. Вецкев1ч
ЗАС1ДАННЯ КРУГЛОГО СТОЛУ В ПОЛЬЩ1 ЯК ПРОЯВ ПРИМИРЛИВОГО
ГРОМАДЯНСЬКОГО СУСШЛЬСТВА
Стаття стосуеться перетворень у полтичнт cucmeMi Польщi 80-х рр. ХХ ст., починаючи з утворення «Солiдарноcmi». Виникнення профстлки створило нову сустльно-полтичну ситуащю в крагт. В рeзульmаmi почав функцюнувати проcmiр автономи, що створив основи громадянського сустльства. Шдписання серпнево-вересневих угод не було закртлено змтами ладу - не введено змт до конституции Однак, це зробило величезний вплив на форму реальной конституци, яка описуе розподш сил у полтичнт cucmeмi. Теоретичною основою cmаmmi е концепщя icпанського соцюлога Вттора Переза^аза, який ввiв поняття громадянського сустльства sensu stricto i sensu largo. У вузькому сенс громадянське сустльство включае громадськ установи, у тому чи^i ринки та об'еднання, а також публiчну сферу. У той же час виключае держустанови. У широкому сенЫ громадянське сустльство складаеться з eлeмeнmiв, що створюють громадянське сустльство sensu stricto, але також ряду сустльно-державних установ, до яких вiдноcumьcя обмежена в своих прерогативах влада, або держава, яка поважае юридичт норми. Процес системной трансформации може розглядатися як neрeхiд вiд громадянського сустльства sensu stricto до громадянського сустльства sensu largo, яке створюе основи демократичной держави. Автор пропонуе категорю примирливого сустльства для опису змт, як зактчилися переговорами за круглим столом в Польщi. Його початок вiдноcяmь джо 1986-1987рр., у тому чи^i оголошена в той час амнicmiя i запропонований «Солiдарнicmю» так званий «антикризовий пакет». Стараннями обох сторт, опозицтног та урядовог, було укладено угоду, яка нормалiзувала ситуащю в крагт. Мета влади полягала в повшьному вiдкрummi системи та отриманш тдтримки сустльства для пропонованого напрямки реформ. Опозицтне середовище прагнуло отримати вплив на полтичн процеси в дeржавi. ¡хн вимоги полягали у створены незалежного вiд влади сустльного простору, яке було знищене введенням военного стану 1981 р. Стаття шюструе основн поди, як призвели до укладення угоди за круглим столом. Його положення значно перевершили вЫ оч^вання опозици. У той же час рeалiзацiя укладеного компромс прискорила процес демократичних змт i падтня авторитарного режиму, що створило умови для розвитку громадянського сустльства sensu largo.
Ключовi слова: Громадянське сустльство, Круглий Стш, полтична система, системна трансформащя.
РЕЦЕНЗЕНТИ: Трофименко М.В., к.полт.н, доц.; Хома Н.М., д.полт.н, проф.
