CC BY
2414. Спенсер Г. ...Целомудрие, брак и родительство: (Этика половых отношений) / Пер. и изд. Л.А. Золотарева. М., 1898. 64 с.
15. Страхов Н.Н. Женский вопрос: Разбор сочинения Джона Стюарта Милля "О подчинении женщины" / [Соч.] Н. Страхова. Санкт-Петербург: тип. Майкова, 1871. 107-149 с.
16. Страхов Н.Н. Христианское учение о браке и противники этого учения / Н. Страхова. Харьков: тип. Губ. правл., 1895. 372 с.
17. Тишкин Г.А. Женский вопрос в России, 50-60-е гг. XIX в.. Л.: Изд-во ЛГУ, 1984. 239 с.
18. Шкляревский А.С. Об отличительных свойствах мужского и женского типов в приложении к вопросу о высшем образовании женщин: Речь, произнес. на торжеств. акте Ун-та св. Владимира 9 янв. 1874 г. проф. мед. физики А. Шкляревским. Киев: Унив. тип., 1874. 47 с.
Феномен св. Хильдегарды из Бинген в культуре Европы средних веков
А. Щап
В статье представлена история бенедиктианки XII века, св. Хильдегарде, которая была необыкновенным человеком. Это определяет масштабы наших интересов к эпохе, в которой она жила. Ее работу сравнивают с великим философом Авиценной. Она была единственной женщиной средневековья, которая публично преподавала, и первой получила разрешение папства на создание богословских произведений. У нее были лидерские качества, настойчивость, решительность в достижении выбранной цели. Она выбрала для себя роль исполнения миссии служения Богу. Хильдегарда была крупнейшим немецким мистиком, которую современники звали Си-била из Райна (Sybil of the Rhine). Она давала указания правителям, поучала пап и это в самый неблагоприятный период для женщин. По случаю восьмисотлетия со дня смерти Хильдегарды, Иоанн Павел II назвал её светом для людей, которые сегодня сияет еще ярче, чем когда-либо. В 2012 году Хильдегарда был провозглашена святой и доктором Костёла. По сей день ее личность очаровывает как верующих, так и мирян. Создаются многочисленные руководства, которые, основываясь на ее трудах, способствуют здоровому образу жизни.
Ключевые слова: мистицизм, феномен св. Хильдегарды, культура Европы, средневековье, женщина, наука, теология
St. Hildegarda's from Bingen phenomenon in culture of Europe of the Middle Ages
Agnieszka Szczap
This article presents a twelfth-century Benedictine, Hildegard, who was an extraordinary person. We are fascinated by the scale of our interests growing above the epoch in which she lived. Her work is compared to the great philosopher Avicenna. She was the only woman of the Middle Ages to publicly teach and the first to obtain papal permission to write theological works. She had leadership qualities, persistence, determination in pursuing her chosen goal. She assigned herself to the role of a maid carrying out a mission entrusted by God. She was the largest German mystic, called the Sybill of the Rhine. She instructed the rulers and chastised the popes, and this in the most reluctant period of women. On the occasion of the eight hundredth anniversary of her death, John Paul II called it a light for people who today shine even brighter than ever. In 2012, Hildegard was proclaimed a saint and a doctor of the Church. To this day, her figure fascinates both believers and lay people. Numerous guides are created, which, based on her writings, promote a healthy lifestyle.
Keywords: Mysticism, St. Hildegarda's Phenomenon, culture of Europe, Middle Ages, woman, science, theology
Fenomen sw. Hildegardy z Bingen w kulturze sredniowiecznej Europy
Hildegarda byla osobg, niezwyklg. Fascynuje nas rozmachem swoich zainteresowan wyrastajgcych ponad epok^, w ktorej zyla. Jej tworczosc bywa porownywana do wielkiego filozofa Awicenny. Byla jedyng kobietg sredniowiecza, ktora publicznie nauczala i pierwszg, ktora uzyskala papieskg zgod^ na pisanie dziel teologicznych. Odznaczala si§ cechami przywodczymi, uporem, determinacjg w dgzeniu do wybranego celu. Przypisala sobie rol^ wasala wykonujgcego misje powierzong przez Boga. Byla najwi^kszg niemieckg mistyczkg, zwan^ Sybill^ Renu. Pouczala
wladców i karcila papiezy i to w najbardziej mizoginicznej z epok. Z okazji osiemsetlecia jej smierci Jan Pawel II nazwal j^ swiatlem dla ludzi, które swieci dzis jeszcze jasniej niz kiedykolwiek.
Sredniowieczne poglgdy na temat kobiet
Na uksztaltowanie sie sredniowiecznego wizerunku kobiety wplyw miala recepcja filozofii starozytnej oraz rozwój i legalizacja chrzescijañstwa. Szczególne znaczenie mialy poglgdy Arystotelesa, który podkreslal biologiczng, wyzszosC mezczyzny, przejawiajgrg, sie w procesie zaplodnienia. Nowo powstajgcy czlowiek otrzymuje od ojca sw^ gatunkowg, forme, czyli dusze, od matki zas materie (forma jest w tym zwi^zku czyms bez porównania wyzszym). Mezczyznie zatem przypada funkcja aktywna w procesie zaplodnienia, kobiecie zas bierna - materii przyjmuj^cej forme. Tak wiec „kobieta jest jak gdyby nieplodnym mezczyzny. Jest bowiem kobiety dzieki swej szczególnej niezdolnosci produkowania nasienia z pokarmu w ostatniej jego formie" [1, s. 48]. Jezeli nasienie pochodzgce od mezczyzny jest zdrowe, pelnowartosciowe, to wówczas rodzi sie chlopiec, natomiast jesli posiada jakies wady, to na swiat przychodzi dziewczynka. Dlatego Arystoteles twierdzi, ze „odchylenie od normy ma miejsce wtedy, gdy zamiast mezczyzny przychodzi na swiat kobieta, chociaz jest to koniecznosci^ natury, bo chodzi o zachowanie przy istnieniu rodzaju podzielonego na mezczyzne i kobiete" [1, s. 174]. A zatem „nalezy uwazac kobiecosc za rodzaj naturalnej deformacji" [1, s. 199-200]. Z takiego twierdzenia mozna wyci^gngr wniosek, ze kobieta jest niepelnowartosciowym mezczyzny, istot^ gorszego rodzaju.
Rewolucyjng, zmiane w postrzeganiu kobiet przyniosla nauka Chrystusa akcentujgca swietosc ludzkiego zycia i godnosc kazdej osoby ludzkiej. Byla religi^ milosci i nadziei, obiecuj^c^ za uczciwe zycie nie tylko satysfakcje moraln^ (to zapewnialy juz wczesniej rózne nurty filozoficzne np. stoicy), ale rzeczywistg, choc pozaziemskg, nagrode. Totez slowa sw. Pawla, ze wsród ludzi ochrzczonych nie ma juz Zyda ani poganina, nie ma juz niewolnika ani czlowieka wolnego, nie ma juz mezczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jestesmy kims jednym w Chrystusie Jezusie, mialy znaczenie nie tylko w perspektywie zbawienia, ale takze oznaczaly zmiane stosunków spolecznych.
Kobiety towarzyszyly Chrystusowi od narodzin po krzyz, czesto doznajgc od Niego wielu lask. O Jego zmartwychwstaniu pierwsze dowiedzialy sie kobiety i kobieta byla pierwsz^ osobg, której dane bylo rozpoznac Go po zmartwychwstaniu. Kobiety braly tez
czynny udzial w rozwoju Kosciolów czy tez odlamów chrzescijanstwa, uznanych ostatecznie za heretyckie (np. w montanizmie i gnostycyzmie), gdzie nauczaly, pisaly komentarze do Pisma Swietego, prorokowaly, pelnily role przywódcze i apostolskie, w tym takze kaplanskie. Niektórzy badacze uwazajg, ze bye moze wlasnie z tym licznym udzialem kobiet w ruchach heretyckich wigze sie ograniczenie ich instytucjonalnej roli w Kosciele katolickim [20, s. 57].
Z czasem zaczeto coraz powszechniej utozsamiae kobiete z pramatkg Ewq, jako tg, która doprowadzila do upadku czlowieka. Ojcowie Kosciola w licznych tekstach opisujgcych nature kobiety przypisywali jej nizszg pozycje niz mezczyznie. W wiekszosci prac poswieconych zagadnieniom plci odwolywano sie do fragmentu z pierwszej ksiegi De cultu feminarum autorstwa Tertuliana: „Kobieto, rodzisz w bólu i cierpieniu. Ty podlegasz swemu mezowi, on jest twoim panem. Zapomnialas, ze jestes Ewg? Trwa ciggle jeszcze na tym swiecie wyrok Boga przeciwko twojej plci. A wiec z koniecznosci zyjesz jako oskarzona. Ty jestes bramg diabla. Ty zlamalas pieczee Chrystusa! Ty jako pierwsza opuscilas prawo Boze! Ty ogarnelas tego, którego diabel nie mógl tknge! Ty tak sprawnie zwyciezylas mezczyzne, obraz Boga! Twoja cena, smiere, kosztowala smiere Syna Bozego" [20, s. 61].
Sw. Augustyn przejgl starozytne poglgdy dotyczgce roli kobiety i mezczyzny w przekazywaniu zycia, wedlug których kobieta jest naczyniem sluzgcym do wyhodowania meskiego nasienia. Kobieta i mezczyzna sg sobie równi na poziomie duszy, ale nie ciala. Czlowiek jest istotg plciowg z woli Boga i kazda plee ma wlasciwg sobie godnose i prawo do nadziei na zbawienie. W XIII w. te poglgdy rozwijal sw. Tomasz z Akwinu, dla którego obraz Boga zawarty jest w mezczyznie, Bóg jest poczgtkiem i celem mezczyzny, natomiast poczgtkiem i celem kobiety jest mezczyzna.
Teksty wspomnianych autorów postrzegane sg dzis jako skrajnie mizoginiczne, mimo ze byly to czesto teksty dydaktyczne, poslugujgce sie swoistymi figurami retorycznymi i w zwigzku z tym nie roszczgce sobie pretensji do formowania kategorycznych twierdzen teologicznych bgdz filozoficznych. Jednakze ich recepcja, zgodna z intencjg autorów lub czesto opaczna, przyczynila sie do postrzegania kobiety jako symbolu wszelkiego zla, podstepnej kusicielki, nad którg mezczyzna powinien panowae.
Z tym negatywnym wizerunkiem kobiety jako córki Ewy rywalizowal wizerunek Bozej Rodzicielki. Sw. Hieronim pisal:
„Smierc przez Ewç, zycie przez Mariç" [18, s. 133]. Kobieta jako istota ze swej natury (i woli Bozej) gorsza od mçzczyzny powinna przez cale swoje zycie podlegac jego wladzy. W dziecinstwie miala byc posluszna woli ojca, a gdy dorosla musiala podporzgdkowac siç woli mçza. Kobiety pozbawione rodziny staly poza naturalnym miejscem wyznaczonym slabej plci w sredniowieczu, burzyly ustalony porzgdek i stanowily zagrozenie dla ladu spolecznego. Osamotnione wdowy, kobiety ubogie, które przçdzeniem zarabialy na zycie, sluzgce, zyjgce poza obrçbem religijnej instytucji pustelnice - podejrzewano o zle prowadzenie siç i latwo oskarzano o prostytucjç, a w pózniejszych wiekach takze o czary [9, s. 386].
Wyjgtek stanowily kobiety calkowicie oddane Bogu, czyli zakonnice. Sw. Hieronim w Listach podkreslal szczególng laskç dotyczgcg daru dziewictwa, która splynçla na kobiety dziçki wstawiennictwu Marii. Dar ten cenniejszy byl dla kobiet, poniewaz pochodzil od niewiasty. Ponadto uwazano, ze kobiety bardziej ulegajg pokusom ciala, trudniej im zapanowac nad swoimi zgdzami i przez to stajg siç latwym lupem szatana. A zatem dziewictwo kobiet okazywalo siç cenniejsze od czystosci mçzczyzn i zrównywalo obie plcie w zyciu klasztornym. Widoczne to bylo przede wszystkim w klasztorach benedyktyñskich, gdzie czas uplywal na modlitwie, nauce i pracy, dziçki temu powstawaly manuskrypty ze wspanialymi iluminacjami, traktaty teologiczne i filozoficzne oraz medyczne. Ruch benedyktyñski wytworzyl jedyny w swoim rodzaju tzw. klasztor podwójny. W praktyce oznaczalo to, ze w jednej miejscowosci powstawaly zgromadzenia mçskie i zenskie kierowane przez jednego opata. Klasztory te mialy wspólng gospodarkç oraz, co szczególnie istotne, wspólng bibliotekç [14, s. 121].
Zycie Hildegardy
Hildegarda przyszla na swiat latem 1098 r. w Bermersheim, okolo dwudziestu kilometrów od Moguncji. Jej rodzice, Mechtylda i Hildeberd, nalezeli do sredniozamoznej szlachty. Hildegarda byla ich dziesigtym dzieckiem i zgodnie z tradycjg zostala przeznaczona do klasztoru, choc zapewne wzglçdy ekonomiczne mialy takze znaczenie, gdyz odpowiednie wyposazenie licznego potomstwa musialo byc wielkim ciçzarem dla rodziców.
Informacje o zyciu Hildegardy czerpiemy z kilku zródel. Do najwazniejszych nalezy zaliczyc, w duzej mierze autobiograficzny, Zywot Swiçtej Hildegardy (Vitae Sanctae Hildegardis) spisany przez Gofryda, mnicha z Disibodenbergu, który byl sekretarzem Hildegardy i przelozonym mniszek w Rupertsbergu. Dziela tego
jednak nie ukonczyl, po jego smierci zadania tego podjgl sie Teodoryk z klasztoru w Echternach w diecezji trewirskiej, ktory dopisal ksi^ge drugg i trzecig oraz przedmowy. Zachowal sie takze niedokonczony zyciorys Hildegardy autorstwa ostatniego jej sekretarza Gwilberta z Gembloux. Innym waznym zrodlem biograficznym sg listy Hildegardy, przedmowy do pisanych przez nig dziel, w ktorych przedstawia okolicznosci ich powstania. Ponadto niedawno odnaleziono powstaly okolo 1140 r. z inicjatywy opata z Disibodenbergu Zywot Jutty ze Sponheim, mentorki Hildegardy.
O zyciu, dzialalnosci i cudach dokonanych przez Hildegard^ mozemy przeczytac w Acta Inquisitions, dokumencie przedlozonym w Rzymie przez mniszki z Rupertsbergu. Dodatkowych informacji dostarczajg kroniki, archiwa, akty nadania przywilejow i ofiarowanych dobr klasztorom prowadzonym przez Hildegard^.
Niewiele wiemy o dziecinstwie Hildegardy. Jej biografowie wspominajg, ze jako dziecko charakteryzowala sie niezwyklg czystoscig i dojrzaloscig. Jest to stwierdzenie, ktore bardzo czesto wystepuje w zyciorysach swietych, wiec mozna je traktowac jako stereotypowe sformulowanie. Jednakze sama Hildegarda przyznaje w Zywocie, ze pierwszg wizje miala przed ukonczeniem pigtego roku zycia [16, s. 138]. Prawdopodobnie chodzi tu o opisang w Acta Inquisitions historie, kiedy to mala Hildegarda bedgc na spacerze z opiekunkg wskazala na ciezarng krowe i opisala wyglgd nienarodzonego cielaka. Nowonarodzone ciele wyglgdalo dokladnie tak, jak opisala je dziewczynka [16, s. 267].
W przedmowie do Scivias Hildegarda takze potwierdza, ze od wczesnych lat miala wizje: „Jak zas od dziecinstwa - to znaczy od pigtego roku zycia az do dzisiaj - tak tez i dotgd w niezwykly sposob odczuwalam w sobie moc i poznanie tajemnych i godnych podziwu widzen" [6, 106]. Hildegarda byla chorowitym dzieckiem, duzo czasu spedzala w lozku co, jak wspomina w Zywocie, utrudnialo jej poznanie swiata. Jako mala dziewczynka probowala ze strachu i wstydu ukryc charakter swoich przezyc, jednak podczas widzenia mowila rzeczy, ktore dla otoczenia byly niezrozumiale i jej zachowanie budzilo niepokoj u bliskich1. Z
1 W 1951 r. Charles Singer wysun^l hipotezç, ze Hildegarda cierpiala na migrenç, a wizje, ktorych doswiadczala, miaiy zrodlo fizjologiczne, a nie nadprzyrodzone. Jednakze powoluj^c siç na autorytety koscielne ks. Jerzy Misiurek przedstawiaj^c stanowisko Kosciola odnosnie wizji
pewnoscig, utwierdzilo to rodziców w przekonaniu, ze podjeta przed laty decyzja o oddaniu córki Kosciolowi byla sluszna.
W wieku 8 lat Hildegarda zostala oddana do pobliskiego klasztoru pod opieke rekluzy, czyli zyjgcej samotnie mniszki, Jutty. W kaplicy sw. Rocha w Bingen zachowal sie oltarz przedstawiajgcy rodziców oddajgcych mal^ Hildegarde trzem benedyktynkom. W kosciele opactwa w Eibingen znajduje sie fresk upamietniaj^cy to wydarzenie. Z punktu widzenia wspólczesnego czlowieka taka decyzja wydaje sie niezwykle dramatyczna, jednakze musimy uswiadomic sobie, ze stosunek do dzieci w sredniowieczu róznil sie zasadniczo od dzisiejszego. Funkcja prokreacyjna byla czesto oddzielona od opiekunczej. Smiertelnosc kobiet przy porodach byla duza, liczne porody dzielily tak krótkie odstepy czasu, ze kobieta nie byla w stanie opiekowac sie wszystkimi dziecmi, które urodzila. Ówczesna srednia dlugosc zycia sprawiala, ze matka rzadko dozywala doroslosci wszystkich swoich dzieci. Powszechn^ praktykg, poza ubogimi rodzinami, bylo oddawanie dziecka mamce do wykarmienia. Dzieci rodzilo sie duzo, ale ich smiertelnosc w Europie Zachodniej w pierwszym roku zycia wynosila 20% do 40%. Do dwudziestego roku zycia dozywalo jedynie 50% urodzonych dzieci.
Kilkuletnie dzieci wysylano do obcych domów, aby zdobyly oglade i poznaly wplywowych ludzi. Dzieci mieszczanskie oddawano do terminu w celu nauczenia ich zawodu, a ubogie rodziny oddawaly dzieci ze wzgledu na trudnosci z wyzywieniem. Dzieci byly cenione jako sila robocza i zabezpieczenie rodziców na starosc. Po ukonczeniu siedmiu lat mogly byc uznane za dorosle. Wiek, w którym dziecko uznawano za dorosle, zalezal od spolecznego i ekonomicznego usytuowania rodziny, a takze od regionalnych zwyczajów. W przypadku Hildegardy, któr^ obowi^zywalo prawo frankoñskie, byl to wiek 14 lat [13, s. 16]. Przy czym doroslosc oznaczala obci^zenie obowi^zkami, a nie wyzwolenie spod wladzy ojcowskiej. Ponadto panowalo powszechne przekonanie, ze terazniejszosc jest zaledwie chwil^ w wiecznosci, a zywot w ascezie jest najpewniejszym sposobem osiggniecia zbawienia. Te wszystkie okolicznosci powodujg, ze mozemy z duzym prawdopodobieñstwem zalozyc, ze decyzja
Hildegardy pisze: „Bior^c pod uwage fakt aprobaty wizji Hildegardy ze strony papieza Benedykta XIV, nalezy uznac je jako autentyczne i zasluguj^ce na wiare"[11, s. 19].
powierzenia chorowitej, wykazujgcej nadprzyrodzone zdolnosci, które bardziej przystajg zakonnicy niz zonie i matce, nie byla tak trudna i dramatyczna, jak nam siç dzis moze wydawac. Ponadto nalezy pamiçtac, ze jedynie w klasztorze kobieta mogla zdobyc wyksztalcenie, oczywiscie nieporównywalne z tym, które mógl otrzymac mçzczyzna, ale i tak najwyzsze, na jakie mogla ówczesnie liczyc.
Jutta ze Sponheim, pod opiekç której zostala oddana Hildegarda wraz z jeszcze jedng podopieczng, byla mlodg, piçkng hrabiankg. Zyla w odosobnieniu w pomieszczeniu przy nadrenskim klasztorze benedyktyñskim pod wezwaniem celtyckiego swiçtego Disiboda. Jutta rozpoczçla ksztalcenie Hildegardy od uczenia jej psalterza. Dziewczynka opanowala lacinç, doskonale znala Pismo Swiçte, teksty liturgiczne, niektóre dziela íilozoíiczne - dzielo Boecjusza O pocieszeniu jakie daje filozofia potrafila zacytowac z pamiçci [2, s. 27]. Hildegarda miala dostçp do bogato wyposazonej biblioteki klasztornej i z pewnoscig z niej korzystala.
Hildegarda niejednokrotnie w swoich dzielach wskazywala na wlasng niewiedzç, brak wyksztalcenia, jednakze nie nalezy przyjmowac tego doslownie, gdyz takie oswiadczenia czçsto mozna znalezc w sredniowiecznych pismach. Sluzyly one temu, by bardziej podkreslic prostotç autora, a uwypuklic dzialanie sil nadprzyrodzonych. Stgd tez niektórzy badacze uwazajg, ze Hildegarda jedynie dyktowala swoje wizje, bgdz spisywala je, ale przepisywal je i poprawial jej sekretarza Wolmar. Jednakze zachowal siç list pisany przez Hildegardç juz po smierci mnicha a jego kunsztowny i wykwintny styl rozwiewa wszelkie wgtpliwosci co do autorstwa. tacina Hildegardy czçsto nie jest formalnie poprawna, ale potraíila oddac wszelkie odcienie stanów duchowych [17, s. 249.
W wieku 14 lat Hildegarda zlozyla wieczyste sluby zakonne i przyjçla welon z rgk biskupa bamberskiego Ottona. W ciggu dwudziestu lat pustelnia przeksztalcila siç w regularny klasztor zenski, na czele którego stala Jutta, której slyngce z cnoty i ascezy zycie przyciggnçlo wiele dziewczgt. Wraz ze wzrostem wspólnoty pojawila siç mozliwosc, by mniszki same odprawialy Opus Dei, zamiast biernie uczestniczyc w nabozenstwach mnichów. Prawdopodobnie Hildegarda sama komponowala muzykç, ukladala piesni. Innym zajçciem byly poslugi medyczne, opieka nad siostrami, a czasem okoliczng ludnoscig
(tlumaczyloby to obeznanie Hildegardy z ginekologig i poloznictwem).
W 113б r. zmarla Jutta i liczgca wówczas 38 lat Hildegarda zostala jej nastçpczynig. Nadal miewala wizje, z których do tej pory zwierzala siç tylko Juttcie oraz swojemu spowiednikowi Wolmarowi. Jednak sytuacja ta miala ulec zmianie, jak pisze Hildegarda w Scivias: „I tak oto w czterdziestym trzecim roku mego doczesnego biegu, gdy z wielkim strachem i drzgc z napiçcia doswiadczylam niebianskiej wizji, ujrzalam bardzo wielkg jasnosc, w której dal siç slyszec glos z niebios, mówigcy do mnie te slowa: <<O czlowiecze mizerny, pyle z pylu, zgnilizno zepsucia, mów i spisz wszystko, co widzisz i slyszysz>>" [б, s. 10S].
Hildegarda nie od razu zaczçla spisywac swoje wizje, by udostçpnic je szerszej publicznosci. Targaly nig wgtpliwosci, co wydaje siç w pelni zrozumiale, biorgc pod uwagç, ze Kosciól zabranial kobietom nauczac i wypowiadac siç w kwestii wiary. Potrzebna byla boska interwencja w postaci ciçzkiej i dlugotrwalej choroby, swoistej kary, za brak posluszenstwa, by przekonac Hildegardç do spisywania swoich wizji.
Opat Kuno z Disibodenbergu przychylnie odniósl siç do spisywania wizji, swoje poparcie wyrazil takze arcybiskup Moguncji Henryk I. Hildegarda potrzebowala jeszcze jednak dodatkowego zapewnienia i w zwigzku z tym napisala list do Bernarda z Clairvaux, który niewgtpliwie byl uznawany za najwiçkszy autorytet teologiczny tamtych czasów. Bernard byl pod wielkim wrazeniem wizji Hildegardy i prosil by modlila siç za niego i jego zgromadzenie [5, s. 180]. Dziçki jego poparciu przebywajgcy na synodzie w Trewirze papiez Eugeniusz III wyslal komisjç do zbadania autentycznosci objawien. Nastçpnie odczytal zgromadzonym dostojnikom fragmenty spisanego traktatu, udzielil mu imprimatur oraz uznal go za dzielo natchnione przez Boga i wyrazil zgodç na upowszechnianie go wsród wiernych. To z pewnoscig przekonalo Hildegardç i dodalo jej pewnosci siebie, chociaz nadal podkreslala, ze jest tylko biedng kobietg, ubogg sluzkg, którg Bóg wybral na swoje narzçdzie, by zawstydzic moznych[12, s. 3-4] i ze wszystko, co spisuje, pochodzi wylgcznie od Boga.
W 1148 r. Hildegarda w kolejnym objawieniu otrzymala polecenie przeniesienia swojego zgromadzenia i zalozenia nowego domu zakonnego w Rupertsbergu kolo Bingen. Planom tym sprzeciwil siç opat Kuno, który byl bezposrednim zwierzchnikiem
Hildegardy i któremu winna byla bezwzgledne posluszenstwo. Mozemy sie domyslac, ze negatywna opina byla motywowana tym, ze odejscie mniszek pochodzgrych ze szlachetnych rodów oznaczalo utracenie kontroli nad nimi oraz nad ich majgtkami, które wnosily w postaci posagu. Takze lokalizacja wskazana przez Hildegard^ wydawala sie niewlasciwa, bylo to pustkowie, na dodatek cierpigce na niedostatek wody.
Hildegarda jednak nie zamierzala zrezygnowac ze swoich planów, tym bardziej, ze odwlekanie wykonania polecenia otrzymanego w wizji znów sciggnelo na ni^ ciezkg, chorobe. Zadbala tez o poparcie dla swojego pomyslu margrabiny von Stade i arcybiskupa Moguncji Henryka I. Wobec takich argumentów Kuno musial wydac zgode na odlgrzenie sie konwentu zenskiego i w 1150 r. Hildegarda ze swoimi wspóltowarzyszkami (zródla podajg, ze bylo ich od 18 do 20) przeniosla sie do Rupertsbergu.
Poczgtki byly bardzo trudne, niektóre mniszki nieprzywykle do takich spartanskich warunków buntowaly sie, a nawet opuszczaly klasztor. W tych trudnych momentach wsparciem dla Hildegardy byla Ryszarda von Stade, która byla jej sekretark^ i któr^ traktowala jak córke.
Z perspektywy czasu okazalo sie, ze wybór miejsca na nowy klasztor byl niezwykle trafny. W polowie XII w. Bingen stalo sie glównym osrodkiem miejskim w dorzeczu srodkowego Renu, Nahe i dolnego Menu. O jego znaczeniu swiadczy chocby fakt, ze cesarz Fryderyk I w latach 1152-1179, czyli podczas zycia Hildegardy, przebywal w nim ponad 12 razy, a w pobliskim Ingelheimie znajdowala sie od czasów karolinskich jedna z najwazniejszych rezydencji monarszych [17, s. 203]. Oznaczalo to, ze Hildegarda wraz ze swoimi mniszkami znalazla sie w centrum wydarzen. Sytuacja zakonu stopniowo sie polepszala, zaczely naplywac do niego dary i akty nadania ze strony okolicznych mieszkanców, co zabezpieczylo wspólnocie byt. Na wlasnosc klasztoru przeszedl tez rodzinny majgtek Hildegardy -Bermersheim.
Zatarg z macierzystym zakonem zakonczyl sie w 1158 r., kiedy to arcybiskup moguncki Arnold oficjalnie zatwierdzil wszystkie posiadane przez klasztor dobra oraz uregulowal jego stosunki z opactwem sw. Disiboda. W 1163 r. udalo sie nawet uzyskac list ochronny od cesarza Fryderyka Barbarossy. Zenski klasztor, którego opatk^ byla Hildegarda, od tej pory podlegal wyl^cznie arcybiskupowi, opatowi z Disibodenbergu pozostalo jedynie prawo i
obowigzek wyznaczania dla niego kapelana. Hildegarda, która do tego czasu pozostawala w cieniu Jutty, a pózniej jako jej nastçpczyni musiala podporzgdkowywac siç opatowi mçskiego zgromadzenia, zaczçla cieszyc siç wielkim uznaniem i szacunkiem2.
Wspólnota rozwijala siç dynamicznie, liczyla 50 mniszek oraz sluzgcych obojga plci. W klasztorze znajdowaly siç pokoje goscinne dla podrózujgcych. W 11б5 r. wspólnota Hildegardy przejçla jeszcze dawny klasztor augustianów w pobliskim Eibingen, gdzie Hildegarda regularnie przeprawiala siç lodzig, by doglgdac funkcjonowania zakonu.
Mimo ze Hildegarda wprowadzila surowe reguly w swoim klasztorze, nie byla zwolenniczkg skrajnej ascezy, którg propagowala Jutta. Hildegarda postrzegala swiat harmonijnie i nie traktowala ciala jako wroga duszy, lecz jako jej slugç. Stgd tez ostrzegala przed zbytnim umartwianiem, które moze byc wynikiem podszeptów Szatana i prowadzic bardziej do pychy niz cnoty.
Zwyczaje panujgce w klasztorze nie wszystkim siç podobaly i dlatego przelozona klasztoru kanoniczek w Andernach Tenxwinda napisala do Hildegardy list, by ta wyjasnila jej dlaczego mniszki w jej zakonie w swigteczne dni sg ubrane z wielkim przepychem, noszg biale jedwabne szaty, na glowach zlote tiary, na palcach pierscienie, a ich dlugie wlosy sg rozpuszczone. Ponadto zarzucila Hildegardzie przyjmowanie do wspólnoty jedynie panien z dobrych, bogatych domów. Hildegarda odpowiedziala, ze dziewicom przystajg piçkne szaty, gdyz jest to znak zaslubin z Chrystusem. Jezeli zas chodzi o drugi zarzut, to Hildegarda powolala siç na hierarchiç panujgcg w calym swiecie, której twórcg jest Bóg, nieprzestrzeganie jej mogloby doprowadzic do chaosu, byloby takze pychg, jakg okazal Szatan powstajgc przeciw Bogu [10, s. 163-167].
Hildegarda prowadzila bardzo bogatg korespondencjç. Zachowalo siç okolo 300 listów pisanych przez nig i uznanych za
2 W rocznikach klasztoru w Disibodenbergu wspomina siç tylko raz o Hildegardzie, co wydaje siç dziwne, zwazywszy na fakt, ze spçdzila tam okolo SS lat, przy czym przez 10 lat sprawowala funkcjç ksieni. Podobnie w anonimowym zywocie Jutty Hildegarda jest wspomniana tylko jako jeden z czterech swiadków poswiadczajgcych istnienie na ciele zmarlej sladów praktyk ascetycznych. Takze sama Hildegarda nie wspominala swego pobytu w Disibodensbergu w autobiograficznych partiach swojego Zywota oraz beznamiçtnie wspomina o smierci Jutty [17, s. 201-202].
autentyczne oraz czesc listów, których byla adresatkg. Wsród korespondentów znajdujg, sie mozni tego swiata, jak papieze, cesarz Fryderyk Barbarossa, król Anglii Henryk II, królowa Eleonora, cesarzowa bizantynska Irena oraz arcybiskupi, biskupi, opaci, ksieza, zakonnicy, zakonnice, mistyczka Elzbieta z Schönau, a takze ludzie swieccy róznych stanów, z calej Europy. Najczesciej proszono Hildegarde o modlitwe, rade, pokrzepienie, a takze o odpowiedz na konkretne pytania dotyczgce przyszlosci. Listy te swiadczg, o tym, ze ksieni cieszyla sie wielkim uznaniem, a takze, ze jej korespondenci wierzyli w jej dar jasnowidzenia. Niektóre listy potwierdzajg,, ze faktycznie przepowiednie sie spelnialy, jak chociazby list od Fryderyka Barbarossy [19, s. 113], w którym stwierdza, ze dokonalo sie to, co przepowiedziala mu Hildegarda podczas spotkania w królewskim palacu w Ingelheim.
Hildegarda miala poczgtkowo pozytywny stosunek do Fryderyk Barbarossy, udzielala mu rad, zachecala do slusznych dzialan i ostrzegala przed chciwoscig, a takze zalecala umiar. Jednakze, gdy cesarz zwrócil sie przeciwko papiezowi Aleksandrowi III i trzykrotnie doprowadzil do wyboru oddanych sobie antypapiezy, Hildegarda zmienila do niego swój stosunek i nie wahala sie bardzo ostro go skrytykowac. Gdy uznala za sluszne nie cofnela sie nawet przed krytyk^ papieza Anastazego IV, którego uwazala za zbyt slabego czlowieka by zasiadac na tronie stolicy apostolskiej w tak burzliwych czasach [7, s. 253].
O tym, ze Hildegarda byla osobowosci^ nieprzecietn^, nieustraszon^ i mówigcg, prawde prosto w oczy, swiadcz^ nie tylko listy, w których krytykuje najwiekszych mocarzy i autorytety ówczesnego swiata. Szczególnie zdumiewaj^ jej podróze, podczas których publicznie nauczala i pouczala kler oraz ludzi swieckich3. W czasach, gdy kobiety nie mogly pelnic funkcji publicznych w zyciu Kosciola (zakaz ten gloszony przez sw. Pawla zostal wlgczony do prawa kanonicznego), a juz
3 Biograf Hildegardy Teodoryk w Zywocie wymienia 21 miejscowosci, w ktorych nauczala: Kolonia, Trewir, Metz, Würzburg, Bamberg, Disibodenberg, Siegburg, Ebersbach, Hirsau, Zwiefalten, Maulbronn, Rothenkirchen, Kitzingen, Kraufthal, Hördt, Hagen, Werden, Andernach, Marienberg oraz dwie miejscowosci, ktorych dzis nie mozna zidentyfikowac. Jest to jednak lista niekompletna, gdyz inne zrodla i dokumenty wskazujX np. Kirchheim, ktorego biograf nie wymienia, takze niektore listy sugerujX, ze znala dokladnie poszczegolne klasztory jak np. Hirsau, co znaczy, ze musiala tam parokrotnie przebywac.
szczególnie nie wolno im bylo nauczac publicznie - Hildegarda glosila kazania w katedrach, w salach kapitulnych lub klasztornych kosciolach. Pouczala opatów jak zarzgdzac klasztorami, ostrzegala duchowych przywódców Kosciola przed zgubg i powstaniem ludu, który doprowadzi do upadku kaplanstwa. Niektórzy badacze interpretujg te przestrogi jako zapowiedzi Reformacji w XVI w. [3, s. 186].
Z pewnoscig Hildegardç postrzegano jako posredniczkç, prorokiniç, która przekazuje i objasnia Boze tajemnice. Swojg dzialalnosc publiczng rozpoczçla w wieku szescdziesiçciu lat, co w owych czasach bylo niezwykle sçdziwy wiekiem, byla mniszkg o nieposzlakowanej opinii i reputacji, polgczong szczególng wiçzig z Duchem Swiçtym, co oficjalnie potwierdzil papiez i najwiçkszy autorytet teologiczny - Bernard z Clairvaux. Nie wgtpiono takze w ortodoksyjnosc Hildegardy, o czym moze swiadczyc wygloszone w Moguncji na prosbç tamtejszych duchownych kazanie przeciwko katarom. Do tego dochodzg takze niezwykle cechy osobowosci ksieni, jej niezachwiana wiara we wlasne poslannictwo i slusznosc tego, co czyni.
W trzeciej ksiçdze Zywota przedstawiona zostala historia, z której dowiadujemy siç, ze Hildegarda doradzala, jak wypçdzic diabla z opçtanej kobiety. Nazywala siç ona Sigewize i pochodzila ze szlacheckiej rodziny z Kolonii. Relacje z tego zdarzenia pochodzg od samej Hildegardy w autobiograficznych partiach Zywota, komentarza spisujgcego owo dzielo Teodoryka oraz zamieszczonej korespondencji miçdzy Hildegardg a mnichami. Kobieta cierpiala juz od osmiu lat zanim trafila do Hildegardy. Opçtanie przejawialo siç tym, ze kobieta ta glosila kazania, a przez to popychala ludzi do grzechu. Na poczgtku Hildegarda nie byla obecna przy egzorcyzmach, wyslala swojego sekretarza Wolmara, by je nadzorowal, zalecila post, biczowanie, modlitwy i jalmuzny.
Udalo siç wypçdzic zlego ducha, jednakze po chwili wrócil i po kolejnej próbie egzorcyzmu oswiadczyl, ze sama Hildegarda musi byc obecna. Przywieziono cierpigcg kobietç do Rupertsbergu. Cala okoliczna spolecznosc wlgczyla siç w proces uzdrawiania przez modlitwy, post, umartwianie ciala i rozdawanie jalmuzny. Final nastgpil w Wielki Czwartek podczas poswiçcenia chrzcielnicy. Uzdrowiona kobieta wstgpila do zgromadzenia Hildegardy, gdzie pozostala do smierci [1б, s. 200-20S].
Nie zawsze jednak wszystko szlo po mysli Hildegardy. Wiemy o dwóch wydarzeniach, w których sprzeciwiano siç woli ksieni.
Pierwszy incydent dotyczyl wspomnianej Ryszardy von Stade. W 1151 r. Ryszarda zostala wybrana na ksienie zgromadzenia w saksonskim Bassum, w diecezji Bremy, kierowanej przez jej brata Hartwiga. Hildegarda nie chciala stracic swojej ulubionej mniszki, w zwi^zku z czym napisala list do jej matki z prosbg, o zaniechanie tej decyzji. W sprawe wlgczyl sie arcybiskup Moguncji Henryk I proszgc Hildegarde, by nie sprawiala problemow i pogodzila sie z t^ decyzjg. Hildegarda w odpowiedzi zarzucila symonie przy wyborze Ryszardy na ksienie i podkreslala, ze ten wybor nie jest zgodny z wol^ Boga, ponadto upomniala arcybiskupa, by tej woli sie nie sprzeciwial. Nastepnie zwrocila sie do Hartwiga twierdzgr, ze Bog chce, by Ryszarda z ni^ pozostala. Takze ten list nie przyniosl pozgdanego efektu i Hildegarda zwrocila sie do papieza Eugeniusza, ktory uchylil sie od wl^czenia w spor. Ostatecznie spor zakonczyla rychla smierc Ryszardy w 1152 r.[3, s. 197]. Mimo ze Hildegarda poniosla porazke w tym sporze, to jej pozycja jako prorokini umocnila sie.
Drugie dramatyczne wydarzenie mialo miejsce pod koniec zycia Hildegardy. Klasztor w Rupertsbergu mial prawo pochowku wiernych na swoim terenie. W 1178 r. pochowano na cmentarzu szlachcica, ktory byl wczesniej ekskomunikowany. Kilka dni po pogrzebie duchowni z Moguncji zarzgdzili usuniecia ciala mezczyzny z terenu klasztoru. Hildegarda sprzeciwila sie temu z^daniu twierdzgc, ze przed smierci^ mezczyzna przyj^l wszystkie sakramenty i pogodzil sie z Kosciolem. Ponadto w wizji otrzymala wskazowke, ze nie powinna posluchac nakazu wladz koscielnych. W zwi^zku z tym wraz z mniszkami zamaskowala miejsce pochowku. Na zakon zostal nalozony interdykt, co oznaczalo, ze zakonnicom nie wolno bylo uczestniczyc we mszy, ani przyjmowac komunii swietej, a wszelka modlitwa i psalmy musialy byc odmawiane po cichu przy zamknietych drzwiach.
Hildegarda zmuszona do przestrzegania zakazu odwolywala sie do przelozonych w Moguncji proszgc o przywrocenie sakramentow. Wstawil sie za ni^ arcybiskup Kolonii Filip, ktory powolal na swiadka szlachcica, ktory zeznal, ze byl przy otrzymaniu rozgrzeszenia przez mezczyzne, o pochowek ktorego toczyl sie spor, a takze ksiedza, ktory tego rozgrzeszenia udzielil. Dopiero interwencja u arcybiskupa Moguncji Krystiana przyniosla efekt i w 1179 r. sporzgdzono dokument uchylajgcy interdykt. Pol roku pozniej 17 wrzesnia 1179 r. Hildegarda zmarla w wieku 81 lat. Jak podaj^ zrodla - dokladnie przepowiedziala date wlasnej smierci.
Dzieta Hildegardy
Twórczosc pisarska Hildegardy przypada na lata 1141-1174. Pismiennictwo to obejmuje dziela o róznym charakterze oraz tematyce, sg dziela wizyjne, poetyckie, jeden utwór dramatyczny, komentarze do Ewangelii, dziela o tematyce przyrodniczo-medycznej, zyciorysy. Spuscizna literacka Hildegardy jest tak bogata, ze pozwala uznac autorkç za jedng z najwazniejszych postaci w historii kultury europejskiego sredniowiecza [8, s. 23]. Za najwazniejsze uznaje siç trzy dziela, stanowigce swoistg trylogiç. Sg to: Scivias, Liber vitae meritorum, Liber divinorum operum.
Tytul pierwszego dziela Scivias jest formg skrócong od sci vias Domini - „poznaj drogi Pana". Powstawalo ono przez dziesiçc lat -od 1141 do 11S1 r. Scivias sklada siç trzech ksigg, co odnosi siç do symboliki liczby Osób Trójcy Swiçtej. Poszczególne ksiçgi zawierajg odpowiednio szesc, siedem i trzynascie wizji. Pierwsza z ksigg zawiera wizje na temat stworzenia swiata, pochodzenia zla, relacji czlowieka do kosmosu, ciala i duszy oraz aniolów. W drugiej ksiçdze przedstawione sg wizje na temat zbawienia, natomiast trzecia prezentuje wizje poprzedzajgce pelniç czasów, koniec i uswiçcenie swiata. Po przedstawieniu kazdej wizji nastçpuje interpretacja rzeczy oglgdanych w widzeniu, które przez autorkç sg alegorycznie tlumaczone, nastçpnie sg wyjasniane doktryny i prawidla swiata ziemskiego, symbolicznie ukazane w obrazie.
Mistyczny i wizjonerski charakter Scivias jest wyjgtkowy, przedstawia pelng summç doktryny chrzescijanskiej, w której wazng rolç odgrywa element dydaktyczny [6, s. 57]. Hildegarda na ogól zwraca siç do ogólu wiernych, ale niektóre nauki kieruje do konkretnych grup. Mimo ze Hildegarda wyzej stawia stan kaplanski i dziewictwo, to jednak nie odmawia zbawienia takze malzonkom4 i poswiçca im wiele uwagi w swoich pismach. W wizjach pojawiajg siç monumentalne zenskie personifikacje, jak Synagoga czy Ecclesia. Autorka swój stosunek do Boga przedstawia w kategoriach sredniowiecznego ustroju spolecznego - Bóg pelni w nim rolç potçznego feudalnego seniora, natomiast Hildegarda jest Jego rycerzem, wasalem.
Scivias jest dzielem wielowymiarowym - teologicznym, profetycznym, alegorycznym - jest takze jedynym
4 Nie byl to powszechny poglgd, np. sw. Anzelm glosil, ze niewielu ludzi zostanie zbawionych i ze praktycznie wszyscy oni bçdg mnichami.
sredniowiecznym dzielem, ktöre sklada siç z tekstu i iluminacji powstalych pod opiekg, jednej osoby. Najstarszy manuskrypt, sporzgdzony okolo 1165 r. w Rupertsbergu, zawieral trzydziesci piçc kolorowych, malowanych takze zlotem i srebrem miniatur. Niestety ten wlasnie rçkopis zagin^l w czasie bombardowania Drezna, dokgd zostal przewieziony w 1944 r., nigdy nie zostal odnaleziony. Ilustracje i tekst znamy z fascimile, wykonanego przez benedyktynki z Eibingen w latach 1927-1933 [6, s. 58-60].
Drugie dzielo Liber vitae meritorum (tlumaczone jako Ksiçga zaslug, bgdz Ksiçga uczynkôw) powstawalo w latach 1158-1163. Sklada siç z szesciu ksigg i nawi^zuje do popularnego w sredniowieczu, pochodzgcego z Psychomachii Prudencjusza, motywu walki miçdzy cnotami a wadami, w ktör^ zaangazowany jest caly wszechswiat. Jest to dzielo poswiçcone etyce, uczgce moralnosci, czy moze szerzej - zyciowej mgdrosci. Tym, co wyröznia to dzielo sposröd innych sredniowiecznych utworöw o tej tematyce jest oparcie siç autorki na autorytecie wizji. Wszelkie ludzkie czyny i dziela ukazywane s^ w aspekcie eklezjologicznym, spolecznym i kosmologicznym, co wynika z przekonania Hildegardy o realnym i nierozerwalnym powi^zaniu Boga, czlowieka i kosmosu.
Uzycie symboliki zwierzçcej pozwala przypuszczac, ze autorka znala antyczny traktat Physiologus [15, s. 126]. Przywary, ktöre ludzka dusza powinna pokonac s^ ukazane jako istoty skladajgce siç z czçsci ciala ludzkiego i zwierzçcych, posluguj^ siç one wulgarnym jçzykiem. Wady i cnoty stanowi^ 35 przeciwstawnych par prowadzgrych dialogi, przy czym szczegölowo opisane sg te pierwsze, natomiast cnoty okreslane sg tylko jako ich przeciwienstwa. W dziele opisane sg röwniez kary czysccowe i wyjasnienie znaczenia pokuty dla odkupienia win.
Trzecie dzielo z trylogii to Liber divinorum operum (lub inny tytul Liber de operatione Dei (Ksiçga dziei Bozych lub Ksiçga o dziele Boga). Powstawalo w latach 1163-1174. Stanowi syntezç teologicznych poglgdöw Hildegardy, sklada siç z trzech ksigg i dziesiçciu wizji. Piçc pierwszych wizji dotyczy powigzan czlowieka z kosmosem, porzgdkiem natury, czyli mikrokosmosu z makrokosmosem. W poszczegölnych wizjach Hildegarda omawia stworzenie swiata, jego budowç, wplyw cial niebieskich na czlowieka. Pozostale piçc wizji dotyczy dziejöw swiata od stworzenia do konca. Czas i wiecznosc przeplatajg siç ze sobg, uzupelniajg i stanowi^ calosc, ktörg symbolizuje kolo przeszyte linig. W wizjach pojawiajg siç takze inne symboliczne obrazy, np.
swietlista góra, która odnosi siç do sprawiedliwosci Boga, a lezgce u jej stóp wspaniale miasto obrazuje Boskg wiedzç o przyszlosci. Hildegarda przedstawia równiez trzy personifikacje: Milosc, Pokorç i Pokój, które umieszczajg jg w gronie proroków. W wizjach pojawiajg siç równiez zwierzçta - pies, lew, kon, swinia, wilk - które symbolizujg ostatnie etapy istnienia swiata, przed narodzinami Antychrysta. Ksiçga ta zawiera równiez proroctwa dotyczgce losów Kosciola.
Na koncu Scivias Hildegarda umiescila muzyczny moralitet Ordo virtum (Porzqdek cnót lub Zastçp cnót), który stanowi odrçbng calosc. Jest to jeden z najwczesniejszych znanych moralitetów sredniowiecznych, a pierwszy, do którego autorka napisala slowa oraz skomponowala muzykç. Z dzisiejszego punktu widzenia utwór ten stanowi oratorium, gdyz najwazniejszym srodkiem wyrazu jest w nim przeciwstawienie chóru i solisty [8, s. 27]. Jego tresc stanowi walka Pokutujgcej Duszy z kuszgcym jg Szatanem. Na odsiecz Duszy przybywajg Cnoty pod przywództwem Pokory - Cnoty reprezentujg zbawcze sily Boga. Cnotom udaje siç pojmac Szatana, a Dusza po wielu cierpieniach i blgdzeniu w koncu siç nawraca.
Zachowalo siç 77 liturgicznych utworów skomponowanych przez Hildegardç. Noszg one wspólny tytul Symphonia harmonie caelestium revelationum (Symfonia harmonii objawieñ niebiañskich), w sklad których wchodzg antyfony, responsoria, hymny, sekwencje, piesni, Kyrie i Alleluja. Trudno dzis okreslic lata, w których powstawaly piesni. Istniejg dwie wersje tego dziela, pierwsza niepelna powstala za zycia Hildegardy, druga tzw. RRiesenkodex zostala opracowana po jej smierci w latach 11801190 i zawiera calg jej twórczosc, w tym kompletny zbiór Symphonia. Ulegl on zniszczeniu w 1945 r., ale zachowala siç jego wierna kopia sporzgdzona przez mniszki z Eibingen oraz fotokopie.
Uklad piesni rózni siç w obu wersjach Symphonia. Pierwszy manuskrypt otwierajg piesni do Ojca i Syna, po których nastçpujg piesni do Matki Bozej, a nastçpnie do Ducha Sw. Dalsze piesni dotyczg aniolów, patriarchów, proroków, apostolów wsród których szczególne miejsce zajmujg sw. Jan Ewangelista i sw. Disibod, potem mçczenników i wyznawców ze sw. Rupertem. Kolejna grupa piesni odnosi siç do dziewic, wdów i Niewinigtek,
po ktörych znajdujg siç piesni do sw. Urszuli i jedenastu tysiçcy Dziewic5. Caly cykl konczg dwie piesni ku czci Kosciola.
Prawdopodobnie taki uklad piesni mial przedstawiac hierarchiç bytöw, poczgwszy od transcendencji niebieskiej, kierujgc siç w döl ku ziemi. Jest to dosc zaskakujgca i bardzo smiala koncepcja teologiczna, w ktörej Matka Boza zajmuje miejsce po Synu, a przed Duchem sw. Röwniez wlgczenie piesni do sw. Disiboda miçdzy piesni do apostolöw jest odwazng koncepcjg. Kopista pözniejszej wersji Symphonia zawartej w Riesenkodex sporzgdzonej po smierci Hildegardy zmienil kolejnosc piesni, tak by ich uklad byl tradycyjny, bardziej ortodoksyjny [4, s. 206].
O wielkiej wadze jakg przywigzywala Hildegarda do muzyki i spiewu swiadczy jej list do pralatöw mogunckich [10, s. 158], w ktörym prosi o zdjçcie nalozonego na jej zakon interdyktu, ktöry zabranial m.in. spiewu. Jako argument Hildegarda podaje, ze czlowiek zaczgl spiewac z Bozego natchnienia i przez to przypomina sobie slodycz piesni niebianskiej ojczyzny, a przez to udaremnia knowania Szatana, ktöry chce go zwiesc i pröbuje go pozbawic muzyki. Kazdy, kto bez slusznej przyczyny zabrania chwalic Boga spiewem bçdzie potçpiony.
Kolejny rodzaj dziel stanowig pisma o charakterze przyrodniczo-medycznym. Nalezg do nich Liber Simplicis medicivae lub Physica (Ksiçga medycyny prostej lub Historia naturalna) oraz Liber compositae medicinae lub Causae et curae (Ksiçga medycyny zlozonej lub Przypadki i kuracje). Dziela te opisujg swiat natury, przyczyny choröb i sposoby ich leczenia -przedstawiajg zarys öwczesnej patologii i terapii. Autorkç przede wszystkim interesuje fizjologiczno-biologiczny aspekt zycia ludzkiego. Jej poglgdy mieszczg siç benedyktynskiej tradycji medycznej, a ich zrödlem jest glöwnie wlasna lekarska praktyka. Hildegarda porusza problematykç botaniczng (ponad dwiescie rozdzialöw na temat roslin i sposoböw ich wykorzystania), zoologiczng (przedstawia takze lecznicze potrawy ze zwierzgt), omawia takze zagadnienia przyrody nieozywionej, czyli cial niebieskich, metali, kamieni szlachetnych (ich medyczne zastosowanie oraz legendy o ich powstawaniu). Medycyna Hildegardy nawigzuje do teorii czterech zywiolöw, a kazde
5 Najbardziej znany jest utwör o sw. Urszuli i towarzyszgcych jej jedenastu tysigcach Dziewic, ktöre zamienily siç w naszyjnik z perel, ktöry dlawil Szatana [15, s. 127].
lekarstwo rozpatruje pod kgtem wykorzystania wedlug przynaleznosci do humorów: cieply, zimny, suchy, wilgotny. Problematyka kosmologiczna i teologiczna dziela wykazuje liczne pokrewienstwa z trylogig wizyjng. Dziçki dzielom przyrodniczo-medycznym Hildegardç uznano za pierwszego niemieckiego lekarza i przyrodnika [8, s. 27].
Do spuscizny Hildegardy nalezy zaliczyc Expositio evangelorium (Wyklady Ewangelii), czyli zbiór homilii nawigzujgcych trescig do czterech Ewangelii zaopatrzonych w alegoryczne interpretacje.
Do pomniejszych utworów zaliczajg siç Solutiones triginta octo quaestionum (Rozwiqzania trzydziestu osmiu kwestii), czyli odpowiedzi Hildegardy na teologiczne pytania mnichów z Vilers i Gwilberta z Gembloux. Innym tekstem napisanym na prosbç mnichów z Hunsrück jest Explanatio regulae S. Benedicti (Wyklady reguly sw. Benedykta). Dla swoich mniszek Hildegarda napisala Explanatio symboli S. Athanasii (Wyklad symbolu sw. Atanazego) [15, s. 128].
Odrçbng kategoriç w twórczosci Hildegardy stanowig zywoty dwóch swiçtych, którzy odegrali w jej zyciu szczególng rolç. Hildegarda podkreslila ich znaczenie umieszczajgc piesni ku ich czci w Symphonia miçdzy apostolami i wyznawcami. Zywoty te Hildegarda spisala na poczgtku lat siedemdziesigtych XII w. Zywot sw. Disiboda powstal na prosbç opata Helengra z Disibodenbergu, w czasie kiedy konflikt miçdzy opatem a Hildegardg nalezal do przeszlosci. Opactwo nie posiadalo zadnej biografii swiçtego, pod którego wezwaniem byl klasztor. Hildegarda podjçla siç trudnego dziela napisania biografii nie majgc do dyspozycji zadnego wczesniej pisanego zródla, musiala oprzec siç, jak sama wyznala, na niepewnych ustnych podaniach lokalnych. Dzis trudno jednoznacznie stwierdzic czy Disibod byl postacig historyczng, niemal wszystko, co o nim wiemy pochodzi wylgcznie z dziela Hildegardy, a musimy pamiçtac, ze mial on zyc б00 lat przed Hildegardg [17, s. 24б].
Z kolei Zywot sw. Ruperta Hildegarda napisala na potrzeby wlasnego konwentu. Opisala w nim historiç krótkiego zycia Ruperta oraz losy zalozonego przez niego i jego matkç kosciola, którego ruiny Hildegarda wraz ze swoimi mniszkami zastala przybywajgc do Rupertsbergu. W kosciele wedlug slów Hildegardy znajdowaly siç jeszcze relikwie swiçtego i jego matki.
Najbardziej tajemniczym dzielem Hildegardy jest Lingua ignota (Jçzyk nieznany) i uzupelniajgce go Litterae ignotae (Litery
nieznane). Jest to slownik zawierajgcy „sekretng mowç", skladajgcy siç z ok. tysigca tematycznie uporzgdkowanych terminów, poczgwszy od slownictwa z zakresu teologii, przez ludzkie cialo, na zoologii konczgc. Dodatkiem do slownika jest alfabet skladajgcy siç z dwudziestu trzech liter. Nieznane jest nam przeznaczenie slownika, wiemy ze piçc slów z niego pochodzgcych pojawilo siç w piesni O orzchis ecclesia. Byc moze Hildegarda poslugiwala siç nim ze swoimi mniszkami, by nikt nie mógl ich zrozumiec, a byc moze stanowil on eksperyment naukowy lub swoistg intelektualng rozrywkç, jakg dla nas jest np. rozwigzywanie krzyzówek.
Do bogatej twórczosci Hildegardy nalezy zaliczyc takze, wspomniang przeze mnie wczesniej, korespondencjç. Najwiçkszy ocalaly zbiór ok. 300 listów przechowywany jest w Wiesbaden. Jako autora zbioru listów czçsto wskazuje siç siostrzenca Hildegardy - Wezelina. Jego metoda kompilacji polegala na lgczeniu listów w pary - list skierowany do Hildegardy i jej odpowiedz. Autor dosc swobodnie potraktowal korespondencjç, gdyz niekiedy lgczy dwa listy w jeden lub nawet zmienia adresata. Mimo jednak pewnych wgtpliwosci listy te sg waznym zródlem naszej wiedzy o dzialalnosci Hildegardy i jej zyciu.
Kult sw. Hildegardy
Bogata korespondencja i rózne zródla wskazujg, ze juz za zycia Hildegarda cieszyla siç wielkim szacunkiem i uznaniem. Sam fakt spisywania jej zyciorysu w trakcie jej zycia dowodzi, ze byla osobg nieprzeciçtng. Jednakze kult sw. Hildegardy mial przez dlugi czas charakter lokalny.
Prób doprowadzenia do kanonizacji Hildegardy bylo wiele. Pierwszg podjçto zaraz po jej smierci, uzupelniajgc jej Zywot relacjg o cudach, które dokonaly siç za jej udzialem^ Formalng procedurç kanonizacyjng wszczgl papiez Grzegorz IX w 122S r. Jednakze materialy zebrane w Rupertsbergu i przeslane do Rzymu okazaly siç niewystarczajgce i w 1237 r. papiez odeslal je i wyznaczyl sposród wyzszych duchownych mogunckich komisjç do sporzgdzenia nowego dokumentu. Nie wiemy, czy taka komisja faktycznie funkcjonowala, gdyz nie zachowaly siç zadne dokumenty, które by potwierdzily jej dzialalnosc. W 1243 r. papiez Innocenty IV nakazal poprawic istniejgcy dokument, ale nie wiadomo czy zostal on odeslany do Rzymu. Mozna odniesc
б Najczçsciej sg to uzdrowienia, których dokonala sama Hildegarda oraz te, które dokonaly siç za posrednictwem jej relikwii.
wrazenie, ze Kosciöl moguncki nie byl zainteresowany doprowadzeniem do kanonizacji Hildegardy. Jerzy Strzelczyk wysuwa przypuszczenie, ze byc moze wladze koscielne Moguncji nie byly sklonne do uznania ksztaltujgcego siç od dluzszego czasu, ale jeszcze nie przyjçtego powszechnie, monopolu papiestwa na wynoszenie na oltarze i woleli pozostac przy tradycyjnym kulcie lokalnym, o ktörym decydowal arcybiskup [17, s. 217].
Jednakze kult Hildegardy trwal. W dniu jej smierci, 17 wrzesnia, do Rupertsbergu przybywali wierni. W XIV i XV w. papieze i biskupi udzielali licznych przywilejöw odpustowych za nawiedzanie sanktuarium Hildegardy. Zywot sw. Hildegardy trafil do wielkich zbioröw hagiograficznych w XVI w. umozliwiajgc tym samym drogç od oficjalnego kultu w Kosciele powszechnym.
Jednakze przelomem stalo siç dopiero XIX stulecie. W 1857 r. po raz pierwszy obchodzono wielkie swiçto Hildegardy, w 1879 r. - 700-lecie jej smierci, pöl wieku pözniej 750-lecie mialo charakter ogölnoniemiecki. W 1940 r. papieska Kongregacja Rytöw oficjalnie rozszerzyla swiçto na cale Niemcy. W dniu 10 maja 2012 r. papiez Benedykt XVI specjalnym dekretem rozszerzyl kult niemieckiej benedyktynki na caly Kosciöl oglaszajgc jg swiçtg. Natomiast 7 pazdziernika 2012 r. oglosil jg trzydziestym pigtym doktorem Kosciola.
Obok religijnego czy naukowego zainteresowania osobg i twörczoscig Hildegardy nie brak dzis podejscia typowo komercyjnego. Powstajg liczne publikacje propagujgce sposöb odzywiania, medycynç naturalng, glodöwki, przepisy rzekomo zalecane przez Hildegardç. W wielu sklepach mozna kupic gotowe produkty czy przyprawy przez nig stosowane. Powstajg liczne strony internetowe propagujgce styl zycia zgodny z wytycznymi swiçtej. Wszystko to powoduje, ze Hildegarda staje siç jedng z postaci kultury masowej, do ktörej nawigzujg zaröwno ezoterycy, zwolennicy New Age, ekolodzy, a takze medycy. Wydawane sg plyty z jej muzykg7, powstajg o niej filmy8, powiesci. Jej postawa oraz pozytywne nastawienie do kobiet inspirujg srodowiska
7 Zespol Sequentia grajgcy muzykg dawng wydal na osmiu plytach kompaktowych wszystkie utwory Hildegardy z Bingen: Sequentia: Hildegard von Bingen, Sony Music.
8 Wizja - z zycia Hildegardy z Bingen (tyt. org. Vision. Aus dem Leben der Hildegard von Bingen), rez. M. von Trotta, wyst. B. Sukowa, H. Ferch, H. Herzsprung, 2009.
feministyczne. Pozostaje jednak miec nadziejç, ze wraz z ciggle rosngcg popularnoscig osoby Hildegardy, bçdg upowszechniane takze jej poglgdy i dziela.
Bibliografía
1. Arystoteles, O rodzeniu siç zwierzqt, tlum. P. Siwek, Warszawa 1970.
2. Beer F., Kobiety i doswiadczenie mistyczne w Sredniowieczu, tlum. A. Branny, Kraków 1996.
3. Flanagan S., Hildegarda z Bingen. Zywot wizjonerki, Warszawa 2002.
4. Ggsiorowska A. red., Kobieta w kulturze sredniowiecznej Europy, Poznañ 1999.
5. Hildegard of Bingen, Selected Writings, London 2001.
6. Hildegarda z Bingen, Scivias, tlum, J. tukaszewska-Haberkowa, t. 12, Kraków 2011.
7. Kenyon O., 800 Years of Women's Letters, Gloucestershire 2002.
8. Kowalewska K., Bóg - Kosmos - Czlowiek w twórczosci Hildegardy z Bingen,, Lublin 2007.
9. Le Goff J. red., Czlowiek sredniowiecza, tlum. M. Radozycka-Paoletti, Warszawa 2000.
10.Matusiak B., Hildegarda z Bingen.. Teologia muzyki, Kraków 2003.
11.Misiurek J. ks., Wielkie mistyczki Kosciola, Lublin 1996.
12.Newman B., Sister of Wisdom: St. Hildegard of Bingen's Theology of the Feminine, Berkeley 1987.
13.Petry Mroczkowska J., Hildegarda z Bingen,, Kraków 2012.
14.Radwan-Praglowski J., Kobieta i mçzczyzna. Czlowiek rozdwojony, Kraków 2009.
15.Sakowska M., Portret, postac, autorka. Kobieta a literatura europejskiego Sredniowiecza. Slownik autorek sredniowiecznych, t. 2, Warszawa 2009.
16.Silvas A. red., Jutta and Hildegard: The Biographical Sources, Pennsylvania 1999.
17.Strzelczyk J., Pióro w wqtlych dloniach. O twórczosci kobiet w
dawnych wiekach, t. 2, Warszawa 2009.
18.Sw. Hieronim, Listy, tlum. J. Czuj, t. I, Warszawa 1952.
19. The Letters od Hildegard of Bingen, t. 3, Oxford 2004.
20.Uliñski M., Kobieta i mçzczyzna. Dzieje refleksji filozoficzno-spolecznej, Kraków 2001.
