Научная статья на тему 'ИЗУЧЕНИЕ СОПЕРНИЧЕСТВА МЕЖДУ ЦАРСКОЙ РОССИЕЙ И ВЕЛИКОБРИТАНИЕЙ В СРЕДНЕЙ АЗИИ В ТРУДАХ О.Б. БАКИЕВА'

ИЗУЧЕНИЕ СОПЕРНИЧЕСТВА МЕЖДУ ЦАРСКОЙ РОССИЕЙ И ВЕЛИКОБРИТАНИЕЙ В СРЕДНЕЙ АЗИИ В ТРУДАХ О.Б. БАКИЕВА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
38
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СОПЕРНИЧЕСТВО / БРИТАНИЯ / РОССИЯ / ПРОБЛЕМА / СРЕДНЯЯ АЗИЯ / ИНТЕРЕС / СУДЬБА / ТРУДЫ / ИЗУЧЕНИЕ / ПЛАН / ТЕРРИТОРИЯ / ИССЛЕДОВАТЕЛЬ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нуров Сухроб Рустамович

В данной статье автор на основе работ О.Б. Бакиева рассматривает основные предпосылки и причины соперничества Царской России и Великобритании в Средней Азии во второй половине XIX века. Начиная с первой четверти XIX века, борьба за влияние в Средней Азии превратилась в острейшим геополитическим вопросом между двумя колониальными державами в данном ещё неразделенном регионе. Вопрос о включении Средней Азии в орбиту своей сферы влияния вплоть до начала XX века остался нерешенным между Великобританией и Россией, хотя с обоих сторон были приложены много усилий для дипломатического решения данного вопроса, но до конца XIX - начале XX вв. ещё не были ясны их позиции в отношении разграничения своих сфер влияния в огромных просторах Средней Азии. Из анализов трудов О.Б. Бакиева и других зарубежных исследователей вытекает, что явное соперничество между Британской империей и царской Россией за влияние в Средней Азии началось 30-ых годов XIX века. Сначала соперничество между ними проявлялось больше в дипломатических и торговых отношениях, а затем в какой-то мере принимал и военно-политический характер. Необходимо отметить, что, отечественные и зарубежные исследователи уделяли пристальное внимание изучению данного вопроса, однако до сих пор на этот счет нет единого мнения. С начала XX века русские исследователи начали систематического изучение вопроса соперничество между Россией и Великобританией за влияние в Средней Азии. Наряду с выдающимся русскими исследователи, отечественные исследователи также занимались тщательным изучением данной страницы истории таджикского народа. Бакиев О.Б. является одним из первых отечественных исследователей, занимавшимся подробным изучением и исследованием данного вопроса. Анализ трудов Бакиева О.Б. показывает, что он на основе исследований русских и зарубежных ученых тщательно занимался изучением вопроса соперничество России и Великобритании в Средней Азии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REVIEW OF THE COMPETITION BETWEEN KINGDOM RUSSIA AND GREAT BRITAIN ON THE INTEGRATION OF CENTRAL ASIA IN THE WORKS OF O.B. BOKIEV

In this article, the author draws on the works of Professor O.B. Bakiev spoke in detail about one of the most pressing issues for the Tajik people, namely the rivalry between Tsarist Russia and the United Kingdom over Central Asia's accession. This is the issue that in the second half of the 19th century was the dispute between the two great imperialist powers over the protection of geostrategic and geopolitical interests in the still undivided region between the colonial powers. The issue of Central Asia was one of the most contentious issues between the two superpowers, which remained unresolved for almost 20 years. From the analysis of the works of Professor O.B. Bakiev and other domestic and foreign historians show that the rivalry between Great Britain and tsarist Russia for Central Asia began in the late 1930s. The Pamirs, as a gateway, were of particular importance to both sides in achieving their goals. This competition initially covered the field of diplomacy and trade relations, and later took on a political-military character. It should be noted that this issue has been considered and analyzed by many domestic and foreign historians, but so far there is no consensus on the outcome. It should be noted that since the beginning of the twentieth century, Russian historians have begun a historical study of the question of the integration of Central Asia. Further, Tajik historians have done a lot of research on this issue, which was one of the most important pages for the nation. At the beginning of the study of this issue from domestic researchers Professor O.B. Bakiev is in custody. It is clear from his scientific work that the researcher took the issue of Central Asia very seriously. The basis of the theory of history is the work of Russian and European researchers.

Текст научной работы на тему «ИЗУЧЕНИЕ СОПЕРНИЧЕСТВА МЕЖДУ ЦАРСКОЙ РОССИЕЙ И ВЕЛИКОБРИТАНИЕЙ В СРЕДНЕЙ АЗИИ В ТРУДАХ О.Б. БАКИЕВА»

ИНЪИКОСИ РАЦОБАТИ РУСИЯИ ПОДШОХЙ ВА БРИТАНИЯИ КАБИР ДАР

МАСЪАЛАИ ^АМРО^ НАМУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ОСОРИ О.Б. БОЦИЕВ

Нуров С. Р.

Донишгоуи миллии Тоцикистон

Дар таърихи сиёсии нимаи дуюми асри Х1Х-и Осиёи Миёна, яке аз масъалахои асосй, баъд аз забти минтака аз чониби Русияи подшохй, масъалаи хамрох намудани Помир ба хисоб мерафт. Масъалаи мазкур то ба имруз аз чониби муаррихони зиёди ватаниву хоричй мавриди баррасй ва тахлил карор гирифтааст, вале то хол назараи ягона ва котеъ дар хусуси натичаи он ба вучуд наомадааст. Бояд тазаккур дод, ки хануз аз ибтидои асри ХХ сар карда, омузиши таърихии масъалаи хамрох намудани Помир аз чониби муаррихони рус огоз шуда буд. Минбаъд муаррихони точик хам оид ба масъалаи мазкур, ки яке аз сахифахои сарнавиштсоз барои миллат махсуб меёфт, тахкикоту омузиши зиёд анчом додаанд. Дар саргахи тахкику омузиши масъалаи мазкур аз мухаккикони ватанй профессор О.Б. Бокиев карор дорад. Аз осори илмии у бармеояд, ки мухаккик нисбат ба масъали Помир бо як таври хеле чиддй муносибат намудааст.

Бояд кайд кард, ки масъалаи хдмрох, намудани Осиёи Миёна ба Русия, аслан ракобат ва мубориза миёни ду абаркудрати бузурги аврупой Русия ва Британияи Кабир шуморида мешуд. Х,ак бар чониби О.Б. Бокиев аст, ки накши ин ду давлатро дар таърихи низоми мустамликавй барчаста арзёбй намудааст. Ракобати ин ду империяи мустамликавй дар Осиёи Минёа, яке аз кисмхои муборизахо бахри таксимот ва ба даст овардани Осиё чун мустамлика буд. Масъалаи ракобати русу-англис оид ба хамрох намудани Осиёи Миёна дар маркази диккати муаррихони тоинкилобии рус карор дошт, ки объекти асосии тахкикотии профессор О.Б. Бокиевро осори онхо ташкил медихад. Мухаккик бахри исбот намудани хакикати таърихии масъала осори муаррихони тоинкилобии русро бо осори муаррихони аврупой мавриди тахлилу мукоиса карор додааст. У бо ин максад дар осори худ аз Ф. Энгелс иктибос овардааст, ки чунин мазмун дорад: "Масъалаи муборизаи ду давлати абаркудрати мустамликавй - Русия ва Британияи Кабир бахри ба даст овардани сарзаминхои байни Сибир ва Х,индустон хануз аз соли 1839 огоз шуда буд. Пас аз забти Х,индустон Британияи Кабир ва пас аз хамрох намудани Сибир ба Русияи подшохй, дар як вакт ракобат барои ба даст овардани Осиёи Марказиро огоз намуданд" [5, с. 78].

Таъкид кардан ба маврид аст, ки харчанд муборизаи ошкорои минёни ду давлат барои Осиёи Миёна аз соли 1839 огоз шуда бошад хам, вале амалиётхои махфй-чосусй хануз барвактар шуруъ гардида буд. Дар ин хусус профессор О.Б. Бокиев тазаккур додааст, ки хануз мохи июли соли 1836 хайати сафорати амири Бухоро бо сарварии ^урбонбек Ашурбеков бо максади баркарор намудани робитахои сиёсй ва тичоратй миёни Русия ва Бухоро ба калъаи Орск рафта буд. Сафир ба намояндагони Русия хабар дода буд, ки англисхо тавассути чосусон ва точирони худ ваъдаи ба Бухоро ворид намудани махсулоти саноатии ниёзи мардумро бо нархи арзон ва сифати хуб огоз кардаанд.

Албатта ин хабар хукумати Русияи подшохиро, ки дар фикри забт кардани Осиёи Миёна буд, ором гузошта наметавонист. Х,амин буд, ки мохи октябри соли 1839 аз Оренбург бо хамрохии сафирони Бухоро ду афсари кухгард: майор Ковалевский ва капитан Гернгросс ба Бухоро омаданд. Майор Ковалевский хамун намояндаи Вазорати корхои хоричии хукумати подшохй бо максади чамоварй намудани маълумот оид ба сифат ва нархи молхои англисй ва мукоисаи он бо молхои русй чихати ракобатпазирии онхо омада буд. Х,амчунин у максад дошт, ки бо омузиши ин масъала муайян кунад, ки дар оянда чи гуна ин минтакаро хамчун бозори тичоратии молхои Русияи подшохй истифода кардан мумкин аст.

Аз маълумотхои мазкур ба хулосае омадан мумкин аст, ки муборизахои геосиёсии ду абаркудрат барои Осиёи Миёна аллакай аз охири солхои 30-юми карни XIX ба таври максаднок огоз гардида буд.

Аз маълумоти рузномаи "Tims" маълум мегардад, ки новобаста аз забткорихои Русия минбаъд дар Осиёи Миёна, то охири солхои 60-ум ва ибтидои солхои 70-ум Британияи Кабир холо хавфи аз даст додани макомашро дар Осиё эхсос намекард, вале аз назорати ин раванд дур нашуда буд. Ин маънои онро надошт, ки Бритнания Кабир дар масъалаи Осиёи Марказй бетарафй зохир менамояд. Дар ибтидо хар ду чониб кариб, ки кадамхои якхела мезаданд, вале баъд аз шикаст дар чанги ^рим (1856) сиёсати Русияи подшохй нисбат ба масъалаи мазкур билкул хусусияти харбй гирифт. Дар ибтидо бошад, хар ду чониб бо рохи ворид кардани молхои худ мехостанд тавассути тичорат минтакаро ба даст оваранд [5, с. 79].

Тахлили осори профессор О.Б. Бокиев нисбати маълаи мазкур нишон медихад, ки англисхо хануз аз соли 1839 ба хар як кадами гузоштаи Русия дар минтака чавоб медоданд. Яке аз муаллифони немис М. Вартенберг, ки муддати зиёд дар Петербург вазифаи чосуси харбиро ичро мекард, на танхо ба адабиёти рус шинос буд, балки шохиди бевоистаи раванди муборизаи ду давлати абаркудрат ба хисоб рафта, оид ба масъалаи ракобати ду чониб

маълумотх,ои чолиб додааст. У кайд кардааст, ки "Х,адафи сиёсии англисх,о дар Осиёи Миёна дер боз инчониб ракобат бах,ри маком ва шикасти нуфузи русх,о тавассути молх,ои сифатан пешкадами худ буд" [5, с. 80].

Профессор О.Б. Бокиев раванди ракобати Русия ва Британияро дар солх,ои 50-ум нишон дода, кайд кардааст, ки замоне, ки диккати Русия дар чанг ба мукобили туркх,о дар ^рим нигаронида шуда буд, англисх,о аз ин истифода намуда, бо розй намудани амири Афгонистон Дустмухдммадхон ба имзои созишномаи Пешовар аз 30 марти соли 1855 макоми хешро дар чануби Осиёи Миёна то чое устувор намуданд. Онх,о тавассути ин созишнома амири Афгонистонро вобастаи худ карда, уро вогузор карданд, ки дар сархдд бо Осиёи Миёна бо дарназардошти манфиати англисх,о фаъолият намояд. Иттифоки амири Афгонистон бо англисх,о то соли 1863, яъне вафоти Дустмухдммадхон идома кард. Вориси у писараш Шералихон аз ичрои шартх,ои созишномаи Пешовар саркашй карда, худро х,окими мутлаки тамоми Афгонистон эълон кард. Вале мунокишах,ои дохилии Афгонистон боиси сар даровардани англисх,о ба ин кишвар шуд. Новобаста ба ин Шералихон аз болои ракибони худ пируз шуд ва англисх,о мачбур гардиданд, ки сиёсати худро бо х,укумати у нарм намоянд. Х,амин буд, ки ба сифати тух,фа ба Шералихон маблаги зиёд ва силохдои чангй х,адя карданд. Дар маколаи "Афгонистон" дар ин хусус кайд шудааст, ки Шералихон аз душманони дохилии х,укумати хеш нигарон шуда, мачбур буд, ки бо англисх,о созишномаро ба имзо расонад [5, с. 81].

^айд кардан ба маврид аст, ки пас аз шикасти Русия дар чанги ^рим аз соли 1864 то соли 1866 амалиётх,ои бобарори Русия дар Осиёи Миёна огоз шуд. Дар ин миён Русия аксар минтаках,ои шимолиро забт намуда, ба кишварх,ои минтака аморати Бухоро ва хонигарии ^уканд баъд аз галабах,ои пайдарпай таъсиррасон шуд. Британияи Кабир бошад, тавассути Афгонистон таъсирасониро ба минтаках,ои чанубй огоз кард. Бо максади миёни ду давлати абаркударат сар назадани мунокиша онх,оро акунун зарур буд, ки мавкеашонро муайян созанд. Х,амин буд, ки аз ибтидои соли 1869 музокироти англису русх,о огоз гардида, то соли 1873 идома кард.

Профессор О.Б. Бокиев раванди гуфтушуниди ду чонибро тах,лил намуда, тазаккур додааст, ки музокироти якуми русу англисх,о тах,ти унвони "минтакаи бетараф" дар Лондон бо сарварии вазири корх,ои хоричии Британия Кларендом ва сафири х,укумати подшох,й Брунов мохдои январ ва марти соли 1869 сурат гирифтааст. Х,ар ду чониб ба хулосае омаданд, ки ба хотири х,имояи манфиатх,ои хеш дар минтака, махсусан миёни аморати Афгонистон ва Бухоро минтакаи бетараф, яъне нейтралй ташкил дихднд. Ч,ониби Птеребург дар ибтидо ба сифати минтакаи бетараф Афгонистонро пешних,од кард, аммо ин ба суди Лондон ки набуд, кабул нашуд. Британия максади забти пурраи Афгонистон ва тавассути он таъсир расонидан ба Осиёи Миёнаро дошт, ки ин бошад ба суди Русия набуд. Аз ин ру х,оло х,ам масъала ба таври равшан х,ал нагардида буд.

Британияи Кабир х,укумати Шералихонро водор сохт, ки Бадахшону Вахонро забт ва ба Афгонистон хдмрох, намояд. Сиёсати Шералихон дар зери таъсири англисх,о боиси шуру ошубх,ои мардумй дар Помир гардид. Аз вазъи мавчуда 29 ноябри соли 1872 генерал губернатори Туркистон Кауфман ба Вазорати корх,ои хоричии х,укумати подшох,й хабар дод. Дар хдмин давра хддафи Русия забти пурраи Хева ва шикаст додани кабилах,ои туркман буд. Х,амин буд, ки масъалаи Бадахшон ва Вахон муддате аз назар гоиб монд. Х,атто намояндаи хукумати подшох,й ба Британия мактуб фиристод, ки Русия дар хдйати Афгонистон бокй мондани Бадахшон ва Вахонро эътироф намуд. Мувофики шартномаи соли 1873 миёни Русия ва Британия Бадахшон ва Вахон нукатах,ои сархддй ба х,исоб мерафатанд.

Х,амин тавр, дар асоси шартонмаи соли 1872-1873 миёни Русия ва Британия сархдди шимолии Афгонистон дарёи Панч мукарар шуд. Тибки шартнома Русия ба кисми чапи дарё ва Британия ба тарафи рости дарёи Панч таъсир расонида наметавонист. Дар умум шарномаи соли 1873 ин муносибати ду давлати абаркудрати капиталистиро нисбати халк^ои Осиёи Миёна ва Афгонситон муайян мекард. Шартномаи мазкур х,ар ду чонибро ухдадор карда буд, ки дар х,удудх,ои хдмдигар амалиёти хдрбй гузаронида наметавонанд.

Муносибатх,ои дипломатии минбаъади байни Русия ва Британия баъд аз шартномаи соли 1873 бештар дар осори Ф. Мартенса, М.А. Терантева, М. Грулева ба таври хел барчаста инъикос гардидааст, ки аз онх,о профессор О.Б. Бокиев дар осораш иктибос овардааст. О.Б. Бокиев тазаккур додааст, ки аз осори мазкур метавон ракобати минбаъдаи ду давлати импералистиро дар масъалаи таксимоти Осиёи Марказй муайян кард. Ин маводх,о имкон медихдд, ки аз як чониб ракобати бошиддати дучониба равшан гардад, аз тарафи дигар бошад маълум мегардад, ки ракобати ду давлати аврупой пеш аз х,ар як лашкаркашй ва ё забткорй дар минтаках,ои мухталиф аз муносибатх,ои бошиддати дипломатй маншаъ мегирад. Ду чониб дар аввал Афгонистонро хдмун минтакаи бетараф ва ё нейтралй интихоб карданд, вале барои х,имояи манфиати худ боз шартномаро шикастанд. Яъне дар муносибати ду давлати импералистй манфиатх,ои мардуми махдллй умуман ба эътибор гирифта намешуд.

Англия соли 1875 шарнтонамае, ки бо Шералихон ба имзо расонида буд шикаста амалиётхои худро дар ^андахор огоз намуд [5, с. 82].

Ракобати ду чонибро минбаъд дар халли масъалаи Помир бештар мушохида кардан мумкин аст, ки то охири солхои 80-ум ва ибтидои солхои 90-уми карни Х1Х халли хешро наёфта буд. Профессор О.Б. Бокиев таъкид месозад, ки хамоно пас аз имзои шартномаи солхои 1872-1873 ва хамрох намудани як кисми Вахону Бадахшон ба аморати Афгонистон хартиасози англис Стэмфорд ба омода намудани харитаи Осиёи Миёна шуруъ мекунад. Барои англисхо холо сарзамини миёни хонигарии Хуканд ва Амударё пурра маълум набуд. Британия пас аз устувор намудани макоми худ дар Афгонистон диккати худро ба Помир равона сохт. Диккати англисхо ба Помир пас аз воридшавии сайёхону олимони рус ба ин минтака бештар гардид.

Бояд кайд кард, ки пас аз шартномаи соли 1873 аввалин ахдшиканй дар хусуси масъалаи сархади аморати Бухоро ва Афгонистон соли 1883 ба амал омад. Дар хусуси масъалаи мазкур профессор О.Б. Бокиев аз ёддоштхои капитан Путяты ва Д.Л. Иванов истифода бурдааст. Аз маводхои мазкур маълум мегардад, ки пас аз он, ки Абдурахмонхон ба тахти Кобул нишаст, аввалин шуда, хукумати уро хокими Бадахшон шинохт, вале хокими Шугнон Юсуфалихон хукумати навро эътироф накард. Абдурахмонхон хост мачбуран сиёсати худро дар Шугонону Вахон ва мулкхои сархадй чорй кунад дар ин рох у аз англисхо истифода кард ва Британия кумак хам кард, холо он, ки мувофики шартнома ин минтакаи бетараф миёни сархади ду давлат буд.

Муаррихи точик Б. Искандаров тазаккур додааст, ки амири Афгонистон Абдуррахмонхон ба воситаи Британия, ки пас аз чанги солхои 1878-1880 бо Афгонистон «хомии» сиёсати хоричии ин давлат гардида буд, дар соли 1883 ба мулкхои Помири Гарбй лашкар кашида, Вахон, Шугнон ва Рушонро ишгол кард ва дар ин чойхо низоми берахмонаи катли омро чорй намуд [8, с. 74].

Бояд тазаккур дод, ки хукумати подшохии Русия ба мукобили ин рафтор ба таври катъй эътироз баён намуд, лекин ба чудо кардани куввае аз кушунхои бе ин хам камшумори дар Осиёи Марказй, хусусан дар Туркманистон амалкунандаи худ, имкон надошт. Эътирозхои дипломатй бошанд хеч натичае набахшиданд.

Академик Б. Гафуров кайд кардааст, ки вазъият дар Помири Гарбй торафт ошуфта мешуд. Ахолии точик бар зидди госибон сар бардошта, дар сурате ки хокимони махаллй-Шоалимардон (дар Вахон) ва Юсуфалихон (дар Шугнон) аз тарафи Абдуррахмонхон маъзул гардида буданд, бо катъияти тамом ба дастахои афгон муковимат мекарданд. ^исми зиёди вахонихо диёри худро тарк карда, ба Туркистони Шаркй кучиданй шуданд. Тирамохи соли 1883 дар Шугнон шуриш ба амал омад. Иштирокчиёни он чанде аз хирочситонандагони афгонро, ки вахшигарию берахмиро ба авч расонида буданд, катл карда, худ ба тарафи Рушон фирор намуданд [7, с. 616].

Аз осори муаррихони тоинкилобй ва хоричй маълум мегардад, ки дар Британия хар як кадами Руссия дар хусуси масъалаи Помир назорат карда мешуд. Англисхо дар масъалаи Помир ба мисли Х,индустон бисёр бо диккат амал мекарданд. Дар охири солхои 80-ум ва ибтидои солхои 90-ум амалиёти чосусони англис дар Помир ва махалхои хамсояи он хеле вусъат ёфт. Онхо хам якнафарй ва хамчун дастаи харбй ба ин нохияхо сар дароварда, минтакахои алохидаро месанчиданд ва рох мекушоданд.

Профессор О.Б. Бокиев кайд мекунад, ки соли 1891 Англия вилояти дар наздикии Помир вокеъбудаи Комчутро, ки ба он мулкхои Хунза ва Нахор дохил мешуданд, забт кард. Акнун хадафи вай дар хусуси пурра ба тасарруфи Британия даровардани Помир ба хисоб мерафт. Ин ба хамон вазъе, ки дар натичаи кушишхои Лондон барои тахти нуфуз ва хукмронии худ карор додани Туркманистон дар гарби Осиёи Марказй рух дода буд, монандй дошт. Аммо чун истилокорони Афгонистону Хитой бо тахрики Англия барвакт заминхои точику киргизнишини Помирро ишгол карда буданд, дар ин чо вазъият нисбатан мураккабтар гардид [5, с. 86].

Хамин тавр, ки Русия вазъиятро ба эътибор гирифта, дар аввали солхои 90-ум ба амалиёти чиддитар шуруъ намуд. Мохи июли соли 1891 дастаи на он кадар калони казакхо ва аскарон бо сардории полковник М. Ионов ба сафари Помир фиристода шуд. М. Ионов рохи худро аз нишеби ^изиларт огоз бахшида, ба сохилхои Рангкул ва ^аракул сайр намуд ва то баландии Баик расид. У дар хама чо ба мардум эълон кард, ки ин минтакахо дар тобеияти Русия мебошанд. Генерал-губернатори Туркистон А. Б. Вревский барои таъкид намудани ахамияти сиёсии «юриши Ионов» бо теъдоди зиёди мулозимонаш ба водихои Фаргона ва Олой сафар кард. Экспедитсияи Ионов масъалаи Помирро такон дод. Англисхо бо нотахои эътирозй мурочиат карда, ба Петербург фишори дипломатй оварданй шуданд. Хукумати подшохй ин эътирозхоро рад кард. Арбобони давлатии Рус дар мохи апрели соли 1892 барои машварати махсус чамъ омаданд, ки комилан ба «масъалаи Помир» бахшида шуда буд. Дар ин машварат карор карда шуд, ки ба Помир боз кушун фиристода, онро доимй нигох доранд ва ба ин

васила хакки казовати империяи Русияро ба ин вилоят комилан устувор намоянд. Дар мохи июни соли 1892, вакте ки гузаргоххои пурбарфи кухй кушода шуданд, полковник Ионов боз бо хамон рохи шинос, вале ин бор бо кувваи зиёде ба суи Помир харакат кард.

Бояд кайд кард, ки раванди мазкурро профессор О.Б. Бокиев дар осораш пайгирй намуда, тазаккур додааст, ки дар назди Англия ба таври катъй масъала гузошта шуд, ки кушунхо ва идороти низомии афгон аз мулкхои точикони Помири Гарбй бароварда шаванд. Чун дар байни Русия ва империяи Британия муохидаи солхои 1869-1873 вучуд дошт, ки дар асоси он чараёнгохи боло ва миёнаи дарёи Аму сархади доирахои нуфузи русу англис дар Осиёи Миёна гардида буд, Лондон бо чунин бахонае, ки мулки аморати Бухоро Дарвоз дар ду канори дарё вокеъ шудааст, боз халли масъаларо таъхир додан хост [5, с. 87].

Академик Б. Гафуров кайд мекунад, ки сафирони англис дар охир мачбур шуданд, ки шикасти худро дар хусуси Помир эътироф намоянд. Дар соли 1893 котиби оид ба корхои хоричии идораи мустамликадории Англия ва Х,индустон Мортимер Дюранд бо ташрифи сиёсй ба Кобул омад. У ноилоч ба Абдуррахмонхон пешниход кард, ки аз даъвои Шугнон, Рушон ва Вахон даст кашад. Амири Афгонистон норизояти зиёде накарда, ин пешниходро кабул намуд. Зеро мулкхои хароб ва кашшоки кухистони дурдаст барояш он кадар ахамият надоштанд.

Мувофики шартномаи Британия ва Русия кисми шаркии водии Вахон, ки дар байни мулкхои Русия ва Х,индустон вазифаи минтакаи бетарафро адо мекард, дар каламрави Афгонистон монд. Илова бар ин, заминхои дар каронаи чапи дарёи Панч вокеъгардидаи Дарвози Бухоро низ ба ихтиёри Афгонистон гузашт. Вале аз канорахои рости дарё, аз мулкхои Вахон, Шугнон ва Рушон кушунхои афгон бароварда шуданд.

Шартномаи мазкур пас аз музокироти дипломатй ба муовизаи нотахои байни сафири рус дар Лондон ва вазири корхои хоричии Британия 11 марти соли 1894 ба расмият даромад. Бахори соли 1895 комиссияи англису рус сархдди охирин китъаи сарзамини Осиёи Миёнаро ба таври аник муайян намуданд [7, с. 617].

Хамин тавр, Русия ва Британия дар Осиёи Миёна ва Афгонистон ба манфиат ва эхтиёчоти ахолии махаллй эътибор надода, худудхои идораи худро мукаррар намуданд. Хдк бар чониби Б. Гафуров ва О.Б. Бокиев аст, ки хар ду дар осорашон кайд кардаанд, ки принсипи этнографии чо додани халкхои чудогона ба назар гирифта нашуд. Масалан, туркманхо дар вилояти Моварои Каспии кишвари Туркистон, инчунин дар аморати Бухоро ва хонии Хева мезистанд, узбекхо дар хоки Туркистон, Бухоро ва Хева зиндагй мекарданд. Точикон хам аз ин кисмат гурез наёфтанд, шимоли Точикистон (Хучанд, Уротеппа, туманхои кухистони кишвари Зарафшон ва г.) ба хайати генерал-губернатории Туркистон дохил шуда, оммаи асосии точикон, ки дар кисмати чанубу шаркии Осиёи Марказй сукунат доштанд, тахти сиёсати золимонаи аморати Бухоро карор гирифтанд. Хукумати подшохй амирро ба хидматгори содики худ табдил дода, бисёр мулкхои точиконро, ки пештар ниммустакил буданд (^аротегин ва Дарвоз) ва ё ба хайати хонигарии ^уканд дохил мешуданд, ба ихтиёри у вогузор кард.

АДАБИЁТ

1. Бдбаханов М. Предпосылки революционного союза трудящихся Туркестанского края с Российским пролетариатом / М. Бдбаханов. Ирфон, 1975. - 311 с.

2. Бдбаханов М. Социально - экономическое положение Северного Таджикистана накануне Октября (вопросы генезиса капитализма) / М. Бдбаханов. - Душанбе, 1971. - 152 с.

3. Бдбаханов М. Актуальные проблемы истории и историографии Средней Азии (вторая половина Х1Х -начало ХХ вв.) / М. Бабаханов. - Душанбе, 1990. - 123 с.

4. Бабаходжаев А.Х. Провал английской политики в Средней Азии и на Среднем Востоке / А.Х. Бабаходжаев. - М., 1962. - 167 с.

5. Бокиев О.Б. Социально-экономическое строй Таджикистана во второй половине Х1Х века в русской дореволюционной исторической литературе дис... д-ра ист. наук / О.Б. Бокиев. - Ленинград, 1969. - 414 с.

6. Бокиев О.Б. Таджикистан в русской дореволюционной историографии автореф. дис... д-ра ист. наук / О.Б. Бокиев. - Санкт-Петербург, 1991. - 46 с.

7. Гафуров Б. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим, асрхои миёна ва давраи нав / Б. Гафуров. - Душанбе: Ирфон, 2020.

8. Искандаров Б.И. Восточная Бухара и Памир в период присоединения Средней Азии к России / Б.И. Искандаров. - Таджикское государственное издательство, 1960. - 213 с.

9. Искандаров Б.И. Борьба за установление советской власти в Таджикистане (1920-1922) / Б.И. Искандаров. - Душанбе: Дониш, 1986. - 167 с.

10. Пирумшоев Х. Русские дореволюционные исследователи о городах Восточной Бухары конца Х1Х -начала ХХ вв. / Х. Пирумшоев. - Душанбе: Дониш, 1992. - 129 с.

11. Хакимов Н. Таърихи халки точик / Н. Хдкимов. - Душанбе: Ирфон, 2006. - 609 с.

12. Х,отамов Н. Таърихи халки точик / Н. Х,отамов, Д. Довуди, М. Исоматов, С. Муллочонов. - Душанбе: Эр-граф, 2015. - 462 с.

ИНЪИКОСИ РАЦОБАТИ РУСИЯИ ПОДШОХЙ ВА БРИТАНИЯИ КАБИР ДАР МАСЪАЛАИ ХАМРОХ НАМУДАНИ ОСИЁИ МИЁНА ДАР ОСОРИ О.Б. БОЦИЕВ

Дар мацолаи мазкур муаллиф дар такя ба осори профессор О.Б. Боциев оид ба яке аз масъалауои мубрами сарнавиштсоз барои халци тоцик, яъне рацобати Русияи подшохй ва Британияи Кабир дар хусуси уамроу намудани Осиёи Миёна маълумоти мушаххас додааст. Ин масъалаест, ки дар нимаи дуюми асри Х1Х бауси ду давлати абарцудрати импералистиро циуати уимояи манфиатуои геостратегй ва геополитикй дар минтацаи уоло тацсимнашуда миёни мустамликадорон фаро мегирифт. Масъалаи Осиёи Миёна аз цумлаи он масъалауои баусноке миёни ду абарцударат буд, ки цариб 20 сол уалли худро наёфта буд.

Аз таулили осори профессор О.Б. Боциев ва муаррихони дигари ватанию хорицй маълум мегардад, ки рацобати Британияи Кабир ва Русияи подшоуй бо мацсади ба даст овардани Осиёи Миёна ба таври мацсаднок аз охири солуои 30-юми асри Х1Х огоз шудааст. Помир бошад уамчун дарвоза барои уар ду цониб циуати ноил гардидан ба мацсадуо ауамияти махсус дошт. Ин рацобат дар аввал самти дипломатия ва муносибатуои тицоратиро фаро гирифта, баъдан то цое хусусияти сиёсй-уарбиро гирифта буд.

Бояд цайд кард, ки масъалаи мазкур то ба имруз аз цониби муаррихони зиёди ватаниву хорицй мавриди баррасй ва таулил царор гирифтааст, вале то уол назараи ягона ва цотеъ дар хусуси натицаи он ба вуцуд наомадааст. Бояд тазаккур дод, ки уануз аз ибтидои асри ХХ сар карда, омузиши таърихии масъалаи уамроу намудани Осиёи Миёна аз цониби муаррихони рус огоз шуда буд. Минбаъд муаррихони тоцик уам оид ба масъалаи мазкур, ки яке аз сауифауои сарнавиштсоз барои миллат маусуб меёфт, тауцицоту омузиши зиёд анцом додаанд. Дар саргауи тауцицу омузиши масъалаи мазкур аз мууаццицони ватанй профессор О.Б. Боциев царор дорад. Аз осори илмии у бармеояд, ки мууацциц нисбат ба масъали Осиёи Миёна бо як таври хеле циддй муносибат намудааст. Асоси назарияи муаррихро осори мууаццицони рус ва аврупой ташкил медиуад.

Калидвожах;о: рацобат, Британия, Русия, масъала, Осиёи Миёна, Помир, манфиат, сарнавишт, осор, омузиш, нацш, минтаца, мууацциц.

ИЗУЧЕНИЕ СОПЕРНИЧЕСТВА МЕЖДУ ЦАРСКОЙ РОССИЕЙ И ВЕЛИКОБРИТАНИЕЙ В СРЕДНЕЙ АЗИИ В ТРУДАХ О.Б. БАКИЕВА

В данной статье автор на основе работ О.Б. Бакиева рассматривает основные предпосылки и причины соперничества Царской России и Великобритании в Средней Азии во второй половине XIX века. Начиная с первой четверти XIX века, борьба за влияние в Средней Азии превратилась в острейшим геополитическим вопросом между двумя колониальными державами в данном ещё неразделенном регионе. Вопрос о включении Средней Азии в орбиту своей сферы влияния вплоть до начала XX века остался нерешенным между Великобританией и Россией, хотя с обоих сторон были приложены много усилий для дипломатического решения данного вопроса, но до конца XIX - начале XX вв. ещё не были ясны их позиции в отношении разграничения своих сфер влияния в огромных просторах Средней Азии.

Из анализов трудов О.Б. Бакиева и других зарубежных исследователей вытекает, что явное соперничество между Британской империей и царской Россией за влияние в Средней Азии началось 30-ых годов XIX века. Сначала соперничество между ними проявлялось больше в дипломатических и торговых отношениях, а затем в какой-то мере принимал и военно-политический характер.

Необходимо отметить, что, отечественные и зарубежные исследователи уделяли пристальное внимание изучению данного вопроса, однако до сих пор на этот счет нет единого мнения. С начала XX века русские исследователи начали систематического изучение вопроса соперничество между Россией и Великобританией за влияние в Средней Азии. Наряду с выдающимся русскими исследователи, отечественные исследователи также занимались тщательным изучением данной страницы истории таджикского народа. Бакиев О.Б. является одним из первых отечественных исследователей, занимавшимся подробным изучением и исследованием данного вопроса. Анализ трудов Бакиева О.Б. показывает, что он на основе исследований русских и зарубежных ученых тщательно занимался изучением вопроса соперничество России и Великобритании в Средней Азии.

Ключевые слова: соперничество, Британия, Россия, проблема, Средняя Азия, интерес, судьба, труды, изучение, план, территория, исследователь.

REVIEW OF THE COMPETITION BETWEEN KINGDOM RUSSIA AND GREAT BRITAIN ON THE INTEGRATION OF CENTRAL ASIA IN THE WORKS OF O.B. BOKIEV

In this article, the author draws on the works of Professor O.B. Bakiev spoke in detail about one of the most pressing issues for the Tajik people, namely the rivalry between Tsarist Russia and the United Kingdom over Central Asia's accession. This is the issue that in the second half of the 19th century was the dispute between the two great imperialist powers over the protection of

geostrategic and geopolitical interests in the still undivided region between the colonial powers. The issue of Central Asia was one of the most contentious issues between the two superpowers, which remained unresolved for almost 20 years.

From the analysis of the works of Professor O.B. Bakiev and other domestic and foreign historians show that the rivalry between Great Britain and tsarist Russia for Central Asia began in the late 1930s. The Pamirs, as a gateway, were of particular importance to both sides in achieving their goals. This competition initially covered the field of diplomacy and trade relations, and later took on a political-military character.

It should be noted that this issue has been considered and analyzed by many domestic and foreign historians, but so far there is no consensus on the outcome. It should be noted that since the beginning of the twentieth century, Russian historians have begun a historical study of the question of the integration of Central Asia. Further, Tajik historians have done a lot of research on this issue, which was one of the most important pages for the nation. At the beginning of the study of this issue from domestic researchers Professor O.B. Bakiev is in custody. It is clear from his scientific work that the researcher took the issue of Central Asia very seriously. The basis of the theory of history is the work of Russian and European researchers.

Keywords: competition, Britain, Russia, issue, Central Asia, Pamir, interest, destiny, art, study, role, region, researcher.

Маълумот дар бораи муаллиф:

Нуров Сухроб Рустамович - унвонцуи кафедраи таърихнигори ва архившиносии факултети таърихи Донишгоуи миллии Тоцикистон Сурога: Тоцикистон, ш. Душанбе, хиёбони Рудаки, 17. E-mail: suhrobnurov96@mail.ru Тел: (+992) 935942021;

Сведения об авторе:

Нуров Сухроб Рустамович - соискатель кафедрой историографии и архивоведения исторического факультета Таджикского национального университета Адрес: Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 17. E-mail: suhrobnurov96@gmail.com, Тел: (+992) 935942021;

About the author:

Nurov Suhrob Rustamovich - applicant of the department of historiography and archival studies, faculty of history, Tajik Nation University. Address: Tajikistan, city Dushanbe, Rudaki avenue, 17. E-mail: suhrobnurov96@gmail.com Phone: (+992) 935942021;

УДК 34.94/99 У76

ПРЕОБРАЗОВАНИЕ СУДЕБНОЙ СИСТЕМЫ ОСЕДЛОГО НАСЕЛЕНИЯ

ТУРКЕСТАНСКОГО КРАЯ

Усмонов Н.Н.

Института истории, археологии и этнографии имени А.Дониша

В настоящей статье рассмотрен процесс преобразования судебной системы в Средней Азии в период её вхождения в состав Российской империи, а точнее начиная 1865 года, когда образовалась[1.876] Туркестанская область. Население региона, как и прежде, делилось на оседлое и кочевое.

Судебная система оседлого населения Туркестана, представленная казийских судов, существенно отличалась от других видов судебной системы.

В своей книге «Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях» И.И.Крафт пишет: «В противоположность обычному праву киргиз, у оседлых туземцев все личные действия и поступки и взаимные отношения людей определены до мельчайших подробностей постановлениями шариата. Сарты не уступают другим своим единоверцам магометанам в слепом и фанатическом исполнении шариата, и суд их проникнут духом магометанской религии, а вся юрисдикция его основана на правилах и постановлениях, предсказанных пророком. Органами судебной власти считались казии и муфтии. Из числа первых один, с утверждением хана, получал звание кази-калона или главного, ученого судьи. Казы - калон это высшая должность по общественному управлению, и самая почетная. Ташкентский казы - калон пользуется огромным почетом и уважением в народе, личность его считается священною. При проезде его по улицам города, все пред ним встают и отдают ему почет, прикладывая руки крестом на грудь и произнося: салямалейкум. В торжественный случаях он едет на белой лошади, которую два прислужника ведут под уздцы» [10.412].

О должностных обязанностях муфтиев он пишет следующее: «Муфтии были чем-то вроде присяжных поверенных и вместе с тем секретарями у казиев. Они составляли всякого

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.