БЕЛУДЖИСТАН В ОТНОШЕНИЯХ ЦАРСКОЙ РОССИИ И БРИТАНСКОЙ ИНДИИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

БАЛУЦИСТОН ДАР Мух;ашддш МА^ДИ,

МУНОСИБАТ^ОИ унвонцуи Маркази мероси хаттии

РУСИЯИПОДШО^ЙВА Академияи илмуои Чумуурии Тоцикистон

ХИНДИ БРИТОНИЯВЙ (Тоцикистон, Душанбе)

БЕЛУДЖИСТАН Мухайиддин МАХДИ,

В ОТНОШЕНИЯХ соискатель Центра письменного наследия

ЦАРСКОЙ РОССИИ И Академии наук Республики Таджикистан

БРИТАНСКОЙ ИНДИИ (Таджикистан, Душанбе)

BALOCHISTANIN THE Muhayiddin MAHDI, RELATIONS OF TSARIST Applicant for the Written Heritage Center RUSSIA AND BRITISHINDIA under the Academy of Sciences of

Tajikistan Republic (Tajikistan, Dushanbe)

Калидвожа^о: Балуцистон, Русия, Англия, дурронщо, Дустмууаммадхон, Эрон, Шоу Шуцоъ, Наполеон Бонапарт.

Мацола ба масъалаи рацобати Русияи подшоуй ва Хинди Британиявй барои Балуцистон бахшида шудааст. Таъкид шудааст, ки ин рацобатуо таърихи тулонй доранд. Таулилуо нишон доданд, ки дар авци цудрати Наполеон Бонапарт Русия ва Англия муттауид шуданд. Зеро Наполеон на тануо дар Аврупо барои ин ду давлат таудид буд, балки у талош мекард бо бастани иттиуод бо шоуи Эрон Фатуалишоуи Коцор ва подшоуи Афгонистон -Замоншоу бар дороиуои Хинди Бритониявй даст ёбад.

Аммо аз сауна берун шудани Наполеон на тануо боиси коуиши дустию иттиуод миёни Русияву Британия гардид, балки барои руёруи ва рацобати шадиди ин ду цудрати бузург дар царни XIX замина ба миён омад.

Британия аз Русия бим дошт, ки ба мустамликауои уиндустонии вай таудид хоуад намуд ва яке азроууои убур ба Хиндустон аз тариции Эрону Балуцистону Афгонистон буд. Муаллифи мацола ба хулосае омадааст, ки Англия бо вуцуди ночиз будани ауамияти ицтисодии Балуцистон уифзи онро дар авлавият царор дод. Ба уар андоза, ки русуо дар Осиёи Миёна ва Кафцоз пешравй мекарданд, ба уамон андоза англисуо ба фикри истеукомоти хатуои дифоии Хинд мешуданд.

Ба хотири дур нигоу доштани русуо англисуо кушиш намуданд Русияро ибтидо бо Эрон, сипас бо Туркияи Усмони масруфи цанг созанд. Аммо ин цанг бар хилофи интизори англисуо, зуд анцом ёфт.

Муаллиф ба хулоса омадааст, ки тайи си сол, стратегияи дифоии Англия аз Хинди Бритониёй дигаргун гашт. Агар Британия цаблан Эронро девори мустауками дифоии Хиндустон мешумориданд. Инак, ин хат дар Афгонистон дар цаламрави дуррониуо ва борикзойиуо, ки шомили Балуцистон низ мешуд, дар назар гирифта шуд. Аммо мушкиле, ки дар миён буд, ин буд, ки аввалан Дустмууаммадхон имконоти моддии фаровон мехост. Сониян, бародарони у маъруф ба сардорони Кандауорй, мутамоил ба давлати Эрон буданд. Савум, шаузодаи дурронй Комрон (писари Шоумаумуд) уукмрони Хирот ва Ёрмууаммадхон вазири у, беш аз Дустмууаммадхон ба Эрон вафодор буданд. Нуктаи ахир ин, ки дар атрофи Дустмууаммадхон касоне гирд омада буданд, ки ангезаи исломй ва циуодй алайуи куффор доштанд ва уозир набуданд мутеи як давлати масеуй гарданд.

Ключевые слова: Белуджистан, соперничество, Россия, Англия, Дуррани, Дустмухаммад-хан, Иран, Шах Шуджа, Наполеон Бонапарт.

Статья посвяшена соперничеству между Царской Россией и Британской Индией за Белуджистан, которая имела длинную историю. Анлиз событий начала XIX века свидетельствует, что в период, когда Наполеон Бонапарт находился на пике своего могущества, Англия и Россия объединили свои силы против него. Так как Наполеон Бонапарт угрожал не только интересам двух Европейских стран, но и стремился, подписав договор с Иранским шахом Фатхалишахом Каджаром и афганским королем Заманшахом, найти пути к богатсвам Британской Индии. Однако, как только Наполеон потерпев поражение ушел с политической арены, отношения между Великобританией и Россией ухудшились, и усилилось соперничество между ними, продолжавшаяся на протяжении всего XIX века.

Великобритания опасалась угрозы своим Индийским владениям со стороны России, и одним из путей выхода к Индие была дорога через Иран, Белуджистан и Афганистан. Автор считает, что

Англия, несмотря на незначительное экономическое значение Белуджистана, его защиту считал одним из приоритетов своей политики. По мере продвижения русских в Среднюю Азию и Кавказ англичане укрепляли оборнительные рубежи в Индии. С целю отдаления русских от Британской Индии в начале англичане стремились поддержат в состояние войны Россию с Ираном и Османской Турцией. Однако вопреки ожиданиям англичан война закончилась быстро. Автор приходит к выводу, что в течение 30 лет оборонительная стратегия Бриании изменилась. Если раньше Великобритания думала, что Иран будет укрепленной линией защиты Индии, то теперь эта линия переместилась в район проживания дураннийских и баракзайских племен Афганистана. Вместе с тем существовало несколько проблем в отношениях с Дустмухаммадханом. Во-первых у Дустмухаммадхана были большие экономические требования. Во-вторых его братья, известные как Кандагарские сердары имели близкие отношения с Ираном. Кроме того в окурежение Достмохаммадхана собрались люди, имеющие исламские и джихадисткие взгляды и были против сотрудничества с христианским государством.

Keywords: Baluchistan, rivalry between tsarist Russia and England, Durrani, Dostmohammad-Khan, Iran, Shah Shuja, Napoleon Bonaparte.

The article is devoted to the rivalry between Tsarist Russia and British India for Balochistan. It is noted that this rivalry has a long history. The emergence of the events of the beginning of the nineteenth century shows that during the period when Napoleon Bonaparte was at the height of his power, England and Russia united. Since Napoleon Bonaparte threatened the interests of the two countries not only in Europe, but also sought to sign a treaty with the Iranian Shah Fatialish Kajar and the Afghan king Zamanshah in order to find ways to the wealth of British India. However, as soon as Napoleon was defeated from the political arena, the relations between Britain and Russia deteriorated, the rivalry between the two powers intensified, which continued throughout the nineteenth century.

Britain was threatened by the threat to its Indian possessions by Russia and one of the ways to reach India was through Iran, Balochistan and Afghanistan. The author comes to the conclusion that England, despite the insignificant economic importance of Balochistan, considered his defense one of the priorities of his policy. As the Russians moved in Central Asia and the Caucasus, the British strengthened the defensive lines of India. With the goal of alienating the Rus from British India in the beginning, the British sought to support Russia in the state of war with Iran and Ottoman Turkey. However, contrary to the expectations of the British, the war ended quickly. The author comes to the conclusion that within 30 years the defensive strategy of Briania has changed. If earlier the United Kingdom thought that Iran would be a strengthened line of defense for India, now this line has moved to the area of the Duranni and Barakzai tribes of Afghanistan. At the same time, there were several problems in relations with Dustmohammadkhan. First, Dustmohammadkhan had big economic demands. Secondly, his brothers, known as the Kandahar serdars, had close relations with Iran. In addition, the people who had Islamic and jihadist views and who were against cooperation with the Christian state gathered in the impoverishment of Dostmohammadkhan.

Зухури Наполеон Бонапарт дар Аврупо, Русияву Англияро муттахид сохт, зеро императори Фаронса хавои хукумати чахонй дар сар дошт. Наполеон Маскавро дар соли 1812 ишгол кард, харчанд у дар ин чанг шикаст хурд, аммо кинаи амике дар дили Александри II ба чо гузошт.

Аз суи дигар, Наполеон талошхои бесамаре барои иттиход бо шохи Эрон Фатхалишохи ^очор ва Замоншох - подшохи Афгонистон ба кор баст, то аз ин тарик битавонад бар дороихои Хинди Бритониявй даст ёбад.

Нопадид гардидани Наполеон аз сахнаи сиёсати чахонй, на танхо боиси кохиши дустию иттиход миёни Русияву Британия гардид, балки арсахои чадиде барои руёруии ин ду кудрати бузург дар се рубъи карни XIX ба миён омад. Ин бор мавзуи асосй хифзи Хиндустон аз хамлаи Русия ба ин сарзамин, аз рохи Эрону Балучистону Афгонистон буд. Карло Терензио дар ин бора менависад: «Сохили Шатт-ул-араб то Балучистон дархури таваччухи хос мебошад. Зеро ин нохия борхо ба василаи русхо ба унвони яке аз хадафхои наздик ва кобили дастрасй ба дарёи озод таъйин шудааст»[9, 6].

Англия бо вучуди ночиз будани ахаммияти иктисодии Балучистон хифзи онро дар авлавият карор дод. Ба хар андоза, ки русхо дар Осиёи Миёна ва ^афкоз пешравй мекарданд, ба хамон андоза англисхо ба фикри истехкомоти хатхои дифоии Хинд меафтоданд.

Дар кадами аввал пеш аз соли 1829 англисхо кушиданд Русияро ибтидо бо Эрон, сипас бо Туркияи Усмонй масруфи чанг созанд. Чунонки чанги Русия ва Туркия дар соли 1828 шуруъ шуд ва соли 1829 ба поён расид. Ин дар холе буд, ки англисхо интизори поён ёфтани чанг миёни он ду

кишварро ба ин зудй надоштанд. Илова бар ин, на танхо чанг ба зудй поён ёфт, балки дустие низ байни давлатхои Рус ва Эрону Туркия баркарор шуд [7, 376].

Ин дар замоне буд, ки амир Дустмухаммадхон факат дар Кобул хукумат дошт. Аз ин ру англисхо барои махор кардани ин иттиход ба фикри густариши каламрави Дустмухаммадхон бар ^андахор ва Х,инд низ баромаданд. Ин хакикатро аз номаи мистер Джон МакНейл (сафири Англия мукими Эрон) ба Александр Бернс (дар Кобул) ба даст меоварем [17, 330].

Бад-ин сурат, тайи сй сол, стратегияи дифоии Англия дигаргун гашт. Давлати Британия сй сол кабл Эронро девори мустахками дифоии Х,индустон фикр мекард. Инак ин хат дар Афгонистон дар каламрави дурронихо ва борикзойихо, ки шомили Балучистон низ мешуд, дар назар гирифта шуд. Мушкиле, ки дар миён буд, ин буд, ки аввалан Дустмухаммадхон имконоти моддии фаровон мехост. Сониян, бародарони у маъруф ба сардорони ^андахорй, мутамоил ба давлати Эрон буданд. Савум, шахзодаи дурронй Комрон (писари Шохмахмуд) хукмрони Х,ирот ва Ёрмухаммадхон вазири у, беш аз Дустмухаммадхон ба Эрон вафодор буданд. Нуктаи ахир ин, ки дар атрофи Дустмухаммадхон касоне гирд омада буданд, ки ангезаи исломй ва чиходй алайхи куффор доштанд ва хозир набуданд мутеи як давлати масехй гарданд. Аз ин ру, англисхо тарчех доданд ба фикри Шохшучоъ, ки аз солиёни мутамодй бад-ин су дар Лудиёна вазифахори Англис буд, бияфтанд. Ва чунин девореро тавассути у ба вучуд оваранд [17, 335].

Англисхо Ранчит Синг хокими Панчобро муттахиди дигари хеш ёфтанд ва гараз чалби назари у барои иттиход бо худ ва Шохшучоъ дар 13 майи 1838 Вилям Макнотенро ба Лохур фиристоданд. Мавзуи музокироти савуми марти онон «хамлаи Эрону Рус ба Хиндустон буд». Ва ин ки Дустмухаммадхон дусти вафодори Эрон аст, бояд аз тахти Кобул поин кашида шавад. Ин музокирот ба муохадаи маъруфи Лохур анчом ёфт (26 июни соли 1838). Шохшучоъ се пешшарт матрах намуд: Аввал, ин ки хайате мувофикатномаи фавкро ба Комрон бирасонад, то у дилгарм гашта, то расидани куввахои муштарак, муковимат кунад. Дувум, ин ки салтанат дар хонаводаи у хамешагй бокй бимонад. Севум, ин ки у хакки пайвастани Балх, Сиистон, Балучистон ва атрофу навохии Кобулу ^андахорро ба каламрави хукмронии хеш дошта бошад [5]. Шохшучоъ дар мавриди хакки хокимияташ бар Балучистон, ду бор ба фармонфармои Хиндустон нома навишт, вале фармонфармо аз эътироф ба ин амр худдорй кард.

Фармонфармои кулли Х,индустон, хадафи ин сафари чангиро ду чиз вонамуд месохт: мафтух гаштани киштиронй дар руди Синд «...ва дар зимн хам дар Осиёи Марказй барои миллати англис нуфузи машруъе, ки ба воситаи молу тичорат, табъан ба вучуд меояд хосил гардад» [2, 380]. Дар хакикат ин лашкаркашй, ки ба бахонаи омадани Мухаммадшохи ^очор ба Х,ирот ба рох афтод, се хадафи зайлро дунбол мекард: «Тасарруфи мамлакати Синд ва ишголи Афгонистон ва мусаллах намудани мамолики Осиёи Марказй алайхи давлати Эрон, ки дар ин таърих ба воситаи наздикй бо давлати Рус сабабхои норохатии хаёли авлиёи умури англисро, чй дар Хинд ва чй дар Лондон, фарохам намуда буд [10, 270]. Ин хамла, ки Сер Персй Сайкс онро гайриокилона мехонд [11, 276], аз бими муносиботи Дустмухаммадхон бо Русия ба рох андохта шуд, то Шох Шучоъро, ки хамон Сайкс дар хамон сафха «султони нолоик» мехонд бар тахти Кобул нишонд. Дустмухаммадхонро фирории Бухоро ва Кухандилхон ва сардорони кандахориро панохандаи давлати Эрон сохт.

Аммо дар соли 1842 дасти кормандони сиёсии Англис аз Эрон, каламрави Усмонй, Афгонистон ва Туркистон ба куллй кутох шуд ва мардони сиёсй ва низомии Англия барои муддате аз сахнаи сиёсати ин мамолик канор монданд. Вале ду сол баъд, соли 1844 зимни даъват аз Николайи I, императори Рус ба Лондон, бо пазирой ва ташрифоти фавкулодда уро фирефтанд ва ба кумаки Наполеони III, Русияро дар ^рим шикасти фохиш доданд (1854). Русхо ин шикастро бо аз миён бардоштани Шайх Шамил аз ^афкоз чуброн карданд ва бад-ин тартиб рохи худро ба суи мамолики Осиёи Миёна боз намуданд ва ба ин бовар буданд, ки баъд аз дафъи Шайх Шамил, дар мукобили русхо, барои расидани онхо ба Хиндустон монеае вучуд надошт [7, 843].

Афтодани бандари маъруфи Красноводск вокеъ дар сохили шаркии Бахри Хазар, ба чанги русхо, дар нигохи англисхо, ба унвони дувумин маркази амалиёти чангии онхо барои хамла ба Хиндустон талакй мегардид.

Ба назар мерасад, ки дар ин давра, ки ракобат миёни Рус ва Англис дар минтака чараён дошт, хар ду чониб чосусоне бо унвонхои точиру сайёх ва гайра ба Осиёи Миёна ва Афгонистон мефиристоданд [1, 313]. Аз ин лихоз, мухимтарин сафар дар нимаи дувуми карни XIX, сафари капитан Марш (J. T. Marsh) аст. У бо кисми низомии савораи хаждахуми Бангол дар соли 1872 аз бандари Анзалй вориди Эрон шуд ва аз он чо аз рохи Техрон, Машхад, ^андахор ва Яъкубобод (Ч,окубобод) вокеъ дар канори руди Синд, расид. Ва дар аввали сентябри 1872 дар бандари Потй, канори бахри Сиёх пиёда шуд ва ба чашми сар дид, ки русхо машгули сохтани рохи охани Тифлис буданд. Ин икдомот, ки нихоят ба фатхи ^афкоз шуд, чандон нигароние ба англисхо пеш наёвард. Вале вакте онхо сохилхои шаркии бахри Хазарро тасарруф намуданд (1869), англисхо мутаваччех

шyданд, ки максади онон аз тасаррyфи ин навоюй сорили чануби шаркии Хазар, ин аст, ки аз рохи Астаробод, Машхад, Хироту ^андахору Балучистон худро ба Хинд бирасонанд. впитан Марш хине, ки дар киштй нишаста 6уд, аз русхо мешyнид, ки онон хавои берyн кашидани Хиндро аз тасаррyфи давлати англисхо доранд. Эътирозоти сахти давлатхои Эрону Англия боис шуд, ки русхо аз пешравй дар ин кисмат худдорй карда, ба шимоли шарк мутаваччех шаванд. Марш, ки ба мамониати амир Шералихон барои сафар ба ^бул мувочех шуд, ногузир аз рохи Kветтаи Балучистон ва тангнои Булон ба Хиндустон рафт. Дар ин замон хануз англисхо Kветтаро ишFOл накарда буданд ва он чо чузъи мутасаррифоти хони ^лот ба хисоб меомад.

ИшFOли Астаробод, ки баъд аз чанги шадид бо туркманхо муяссар гардид, изтиробе дар Лондон ба вучуд овард. Чун аз замони Наполеон ба баъд, ин нукта хдмчун як маркази мухимми низомй барои хамла ба Хиндустон махсуб мегардид. Русхо бар Эрон фишор оварданд, ки руди Атрекро, ки аз навохии Марв сарчашма мегирад ва ба дарëи Хазар мерезад, ба хайси сархад ба расмият бишиносад. Онон дар киболи ин хост касд доштанд, ки дар тули руди мазкур истехкомоти низомй барпо кунанд, то дар мавкеъи муносиб Хиротро, ки дарвозаи Хиндустон ба хисоб меомад, ишFOл намоянд [7, 875]. Бикар, нависандаи китоби «Тирагихои Шарк» нахустин касе буда, ки дар соли 1873 хатари хамлаи русхоро аз тарики Ахал (шахре дар чануби Марв) ба Хирот ва баъд ба Хиндустон мутазаккир шуд [4, 238-239].

Мдани солхои 1873 ва 1875 русхо шарку Fарби Туркистонро мутеъи худ сохтанд ва зохиран, хамон тавре, ки Абдуррахмонхон низ мутазаккир мешавад, чунин вонамуданд, ки мехоханд дар бахори соли 1876 ба Хинд хамла намоянд [7, 930]. Бо такмили футухоти Русия дар Осдаи Миëна, фикри лашкаркашй аз рохи Эрон ба Хинд, барои хамеша канор гузошта шуд. Аммо Англия, хамчунон, мутаваччехи Эрон буд, зеро медонист, ки дар хар сурат, эрониëн русхоро дар хамла ба Хинд кумак хоханд намуд. Аз ин ру, таваччухашон бештар ба он вилоëти Эрон маътуф буд, ки хамсархади Хиндустон буданд: Сиистон, Балучистон ва Халичи Форс. Марги амир Дустмухаммадхон дар соли 1863 боиси эчоди нифок миëни писаронаш бар сари чонишинй гардид. Шералихон бо сдасати англисхо мувофик набуд, бо он ки онон дар казияи хакамияти Сиистон ба нафъи АфFOнистон амал намуданд. Ин икдоми давлати Англия бо вучуди иддаои рахбарони Эрон ва хилофи гузориши Ревлинсон буд, ки мегуфт: «Сокинони Сиистон аз нажоди афFOн нест. Дар мдани саканаи Сиистон, афFOнй вучуд надорад. Дар замони Ахмадхони Абдолй то хадде нуфузи АфFOнистон дар он иëлат пайдо шуда, вале сокинони Сиистон аз нажоду мазхаби Эрон хастанд ва иддаи каме аз балучхо ба он далат мухочират кардаанд. Дар хакикат Сиистон чузъи мамлакати Эрон аст [18, 104]. То ин замон, ки давлати Англис нисбат ба эътирозоти Эрон эътиное нишон надода буд, якбора остин боло зада, вориди майдон шуд ва ба давлати Эрон иттилоъ дод, ки «...давлати Англис халли ихтилофро ба хакамияти шамшерхои тарафайн хавола мекунад ва худ хеч навъ дахолате дар ин мавзуъ надорад» [5, 388]. Махмуди Махмуд муътакид аст, ки лутфу мехрубонихои шахр^ри Эрон нисбат ба сардор Яъкубхон (писари Шералихон ва волии Хирот) ва мухолафати Fайрипинхони Шералихон нисбат ба Англис, омили ин тасмим буд. Дустии Шералихон бо Эрон давом накард, Шералй тайи сафаре ба Симла ба паймони хеш бо Эрон пушти по зад [5, 234]. Сафаре бо хила тартиб шуда буд, то эътимоди Русия ва Эронро нисбат ба Шералихон хадшадор созад. Зеро бо нигориши чумалоти чандпахлу ба забони англисй, ки бо тарчумаи форсии он фарк дошт, хотири амирро розй нигах дошта уро мураххас намуданд [7, 904]. Фатхи Бухоро ба дасти русхо дар соли 1868, ки боиси наздик шудани русхо ба марзхои Хиндустон гардид, паëмадхои дугонаи зайлро ба дунбол дошт: давлати Эрон ва амири ^бул мавриди таваччухи давлати Англис карор гирифтанд. Асоси сдасати давлати Англис дар ин айëм руи ин поя устувор буд, ки аз тачовузоти давлати Рус пешгирй шавад ва нуфузи он ба сархадоти Хиндустон нарасад, дар махалхое, ки бояд кушуни англис аз русхо дифоъ кунад, АфFOнистонy Сиистону Балучистон аст. Ба кавли Махмуди Махмуд, бинобар хамин сдасат «АфFOнистон тахрик мешавад, ки ба далати Сиистон иддао кунад. Хони ^лот тахрик мешавад ба Балучистон тачовуз кунад, дар дарбори Эрон низ бояд касе макоми садоратро дошта бошад, ки дастнишондаи худи давлати Англис бошад» [16, 247].

Г. Смит, ки дар ибтидо масъули кашидани хатти телеграф мдани Ч,осак ва ^рочй буд, сипас раëсати хакамияти таксимоти сархадии Сиистону Балучистонро ба ухда дошт дар мукаддимаи китоби «Шарки Эрон» навишта, ки иллати таваччухи англисхо ба ин масъала он буда, ки баъд аз пайвастани Синду Панчоб ба каламрави Хинди Бритониявй «.мамлакати АфFOнистонy далати Балучистон, хар ду бо Хиндустон хамсархад шуданд. Ва ин хамсархадй биттабъ дар байн, манофеъи муштарак эчод мекунад». Ва низ y мутазаккир мешавад, ки иллати фаъол шудани Англис дар ин мархалаи замонй он аст, ки «...илова бар тамоми инхо як хакикати боризро, ки бояд мавриди таваччух карор дод, ин аст, ки хар равиши кореро, ки дар сахнаи сдасати мамолики Осиëи

Марказй барои худ интихоб кардем, бояд барои анчому итмоми он низ чиддияти кофй бинамоем. Зеро амалтету бозии мо дар солхои гузашта ба кадре сусту кунд ва Fайричиддй муаррифй шудааст ва ба кадре сустиву сахлангорй дар ин бозй аз худ нишон додаем, ки души хорич чунин тасаввур намудаанд, ки аслан мо дар бозй нестем ва хорич шудаем» [7, 932]. Г. Смит дар чои дигари ин мукаддима, бо ишора ба мавзуи Сиистон, эътироф менамояд, ки «...аз он чое, ки русхо алокаманд буданд (то таъриху чyFрофияи Сиистонро бидонанд), ëддоштхои лозимро аз ин навиштачот бардоштаанд, чунки донистани таъриху чyFрофияи ин навоюй бехтарин васоили анчоми максуд ба шумор аст ва маълум аст, ки Петербург ба андозаи Kалкатта, аз ин хайсхо акиб набудааст» [7, 921].

Баъд аз ташкили иттиходи сегона миëни кишвархои Pyс, Олмону Австрия дар соли 1872 Англия мачбур шуд, ки истиклоли амали русхо дар Остеи Миëнаро бипазирад. Аз он су, аз давлати Pyс кавл гирифт, ки пас аз тасарруфи Хева куввахои давлати Pyс ба худуди АфFOнистон тачовуз накунад (1873). Аммо хар ду тараф ба ин кавл розй набуданд, русхо ба Хева басанда намекарданд ва англисхо намехостанд русхо ба сархадоти Хиндустон наздик шаванд [12, 166]. Бо тавлиди тирагй дар муносиботи Олмон бо Pyсия, англисхо тавонистанд чилави пешравии русхоро дар Аврупо ва Осте бигиранд. Фаротар аз ин, англисхо як бори дигар мутаваччехи ахаммияти АфFOнистон гашта, мусаммам ба таъйини худуди он шуданд, то аз тачовузи рус ба он ва наздик шуданашон ба марзхои Хиндустон чилавгирй карда бошанд. Дар ин мтен Лорд Kларендон аввалин касе буд, ки ба фикри эчоди як мамлакати бетараф мтени мутасаррифоти ду императорй афтод ва онро ба иттилои вазири мухтори давлати императории руси мукими Лондон расонид. Pyсия аз давлати Англис накшаи сиëсии мамолики моварои сархадотро хост. Давлати Англия низ аз раиси Анчумани ЧyFрофиëии воломаком такозо намуд накшаеро, ки ахиран окои Ч,. Bилерс тарсим намуда буд, барои давлати Pyс ирсол дорад. Ин накша иборат буд аз накшаи кишвари Эрону АфFOнистонy Балучистон, ки дар 1868 тахия шуда буд. Дар ин накша худуди шимоли АфFOнистон иборат буд аз ^афкози Хиндустон (Хиндукуш)[15, 930] ва тамоми Туркистони АфFOнистон, ки байни руди Ч,айхун силсилакуххое, ки аз Бадахшон дар Шарк шуруъ шуда то нуктаи Маймана дар Fарб идома дошт ва ба ранги зард мушаххас шуда буд, ба унвони як телати мустакил фарз намуда буданд. Pyсхо инро пазируфтанд, ки шимоли АфFOнистон ^афкози Хиндустон бошад, то битавонанд шимоли АфFOнистони кунуниро минтакаи нуфузи хеш созанд. Аммо англисхо бо он мухолафат карданд. Дар мукобил, Лорд Маио фармонфармои Хиндустон пешниход кард, ки давлати Py^ монанди давлати Англия, дар сархадоти чанубии хеш як идда давлатхои мустакил, мутобик ва дар радифи давлатхои мустакиле, ки онхо дар тамоми дарозои сархадоти шимолии тахти тасарруфи худ эчод намуда буданд, эчод кунанд.

«Дар Хиндустон хозир буданд таслими ин стесат шуда аз истиклоли мамлакати ^лот, АфFOнистонy Ёрканд дифоъ кунанд. Bа моил буданд давлати Pyс низ даъват бишавад хамин равияро таъкиб кунад ва мамолики Хеваву Бухорову Хукандро мустакил нигох дорад» [6, 78]. Муддате ин мавзуъ ба таъхир афтод, то он ки русхо хозир шуданд аз мудохала дар умури АфFOнистон (тибки накшаи Bилерс) сарфи назар кунанд. Горчаков исрор дошт, ки амири ^бул наметавонад бар тибки накшаи мистер Bилерс, ба он навохию атроф, ки байни кухистони мазкур ва руди Ч,айхун вокеъ аст, иддаое дошта бошад. Чунки сокинони онхо ë узбак хастанд, ë эронй. Бинобар ин, Бадахшон, ^ндузу Балх лузуман бояд замимаи Бухоро гардад. Bагарна худ як давлати мустакил ташкил диханд. Pyсхо дар ин амр се сол пофишорй карданд, то он ки Туркистони чудогонае барои афFOнхо ба вучуд омад ва вуруди Ч,айхун марзи табий байни нуфузи Англису Pyс шинохта шуд. Навохии Чорчу, ^ркй ва тамоми дашти Хева дар замони Шералихон аз каламрави АфFOнистон чудо шуд [8, 123]. Марв андаке баъдтар дар 1871 мутобики мувофакатномаи дигаре миëни Pyсy Англис дар мукобили Маймана ва Андхуй ба русхо вогузошта шуд.

^арордоди сархадй миëни русу англис, дар соли 1873 мунташир гардид ва шодии зудгузареро дар давоири давлатй ва парлумони Британия ба вучуд овард. Аммо русхо ин карордодро чунин тафсир карданд, ки хар чи дар шимоли ин хатти марзй карор дорад, аз они онхост. Аз ин ру, русхо баъд аз ишFOли Хева ба самти чануб харакат карданд ва чихати худро ба чониби Хирот моил сохтанд. Bа бо дур кардани иддаономае аз чониби хони Хева, ба суи Марв ба харакат афтоданд. Англисхо пиндоштанд, русхо пушти девори Хиндустон расидаанд. Kyшиш аз хар ду чониб ин буд, ки милатхо ва давалатхоеро, ки дар ду суи ин марз карор доштанд, бо худ дошта то яке худро то пушти девори Хиндустон бирасонад, дигарй, минтакаи чудокунандае мтени девори Хиндустон ва марзи мазкур эчод кунад. Барои англисхо, Балучистон, АфFOнистон ва тавоифи шимоли Fарбии Хиндустон ин вазифаро ба ухда доштанд. Намояндаи Pyсия Лобанов тайи сафаре, ки ба Лондон дошт, хости давлати Pyсия дар бораи туркманхоро ин тавр баëн кард: «у маъмурият дошт ба сарпарастони давлати Англис машхуд намояд, ки хамон максаде, ки давлати Англис дар бораи тавоифи афFOн дар хамсоягии Х,индустону Балучистон дошта, давлати Pyс хам ба айни хамон

максадро нисбат ба туркманхо дар назар дорад, яъне мехохад амнияти мутасаррифоти худро мустахкам намуда ва хифзи оромию осоиш дар ростои худуди худ бинамояд» [6, 123].

Беэътимодй миëни ду су идома дошт, эътирозоти англис чилави мудохалаи русхо дар АфFOнистон ва навохии чануби Хеваро нагирифт, то он ки ба ибтикори Бисмарк садри аъзами Олмон, кунгураи Берлин (1877) баргузор шуд ва русхоро дучори надоштани мудохала дар умури АфFOнистон намуд [2].

Аммо аз он суи дигар, муносиботи амири Афгонистон Шералй бо Англис ба тирагй гароид. Дар шаш модда аз шикоëти амири АфFOнистон нисбат ба Англис, ки тавассути намояндаи с^сии он кишвар Навоб Атомухаммадхон, ба Симла бурда шуд (1876), банди чахорум дар мавриди Балучистон буд: «Чахорум, икдомоти хукумати Хиндустон дар ^лот мувофики майли амир Шералй набуда, зеро хукумати Хиндустон саъй менамуд каламрави хони ^лотро то наздики Кандахор баст дихад» [10, 123]. Дар ин хол, яке аз бадгумонихои асосии англис нисбат ба Шералихон, равобити y бо Русия буд. Ин ки Шералихон аз пазириши намояндаи Англис дар ^бул худдорй менамуд ва далел меовард, ки дар он сурат ногузир аст такозои русро низ дар мавриди мушобех пазирад, барои англис кобили кабул набуд [7, 1056].

Англисхо хак доштанд дар мавриди ндати амир бадгумон бошанд. Чун амир муохадае бо генерал Столетов ба имзо расонид, ки хукми эълони чанг бо Хинди Бритониявиро дошт [14, 76]. Дар ин муохада кавли пас гирифтани Балучистон (ба иловаи манотики дигар) аз чониби русхо ба амир Шералихон дода шуда буд. Зохиран ин охирин боре аст, ки аз чониби як хокими АфFOнистон, иддаои мулкият бар Балучистон матрах мегардад: «[Давлати Рус] баъд аз фатхи Хинд мамолики чанубй ва шаркии АфFOнистонро, ки дар ахди Ахмадшох ва Темуршохи Садузой замимаи АфFOнистон будаанд, чун Kашмирy Панчобу Синду Балучистон хамаро ба Амир Шералихон супурда, дар умури мамолики мазкур ва мамлакати АфFOнистон ва Туркистон то руди Чдйхун хеч мудохалат раво надорад [13, 206].

Аммо чунон ки медонем, англисхо на танхо нагузоштанд ин муохада амалй шавад, балки зимни муохадаи мавсум ба «Гандумак», бахшхои дигареро аз баданаи каламрави амир чудо карданд, ки бархе аз онхо чузви Балучистон буданд: Пишин ва Сибй [13, 380].

Дар вокеъ, хеч як аз муохадот миëни Рус ва Англис, монеъи хусумати онон алайхи хамдигар нагардид. Гумони англис бар сдасати рус нисбат ба Хиндустон, мояи аслии ин хусумат буд [8, 63]. Дар холе, ки аз руи он чи сафири англис дар Санкт-Петербург аз кавли сафири Русия дар Лондон менависад, чунин дармеëбем, ки дар соли 1884 кишвари Русия фаъолиятхои харифи хеш дар Балучистонро ба дидаи юмоз менигариста: «.дар ин муддат чанд сол, ки давлати Англис пайваста дар АфFOнистон ва Kалотy Балучистону Сиистон машFyл ба тавсиаи арсаи мудохала ва тасаллути худ буда ва пеш мерафтааст, рахбарони давлати Рус харгиз напурсидаанд, дар он сафахот чй мекунед?» [11, 272]. Ч,олиб ин чост, ки П. Сайкс бо ишора ба хамин солхо, давлати Хинди Бритониявиро дар киболи хаводиси Балучистон беэътино мехонд: «Дар худуди бист соли пеш (соли нигориши китоб 1902) барои аввалин бор Р. Сандеман, ки аз шахсиятхои мубарриз ва фавкулоддаи Инглистон аст ба Панчгур фиристода шуд, вале хукумати Хиндустон чун намехост барои маъмурини минтака махоричи здаде мутахаммил шавад. ва ба махзи ин ки маъмурини фиристодашуда аз ин нохия хорич мешуданд, балучхо боз ошуб барпо мекарданд ва вазъи мулукуттавоифии худро аз сар мегирифтанд» [9, 115, 148]. ^рло Терензио яке аз рохкорхои ракобати Русия ва англисро кашидани хатти охан ва хатти телеграф медонад: англисхо хатти оханро аз Балучистон ба марзи Эрон мерасониданд, русхо аз сарзамини Туркман ба марзи Эрон наздик мешуданд ва садри аъзами Эрон имтдази як ришта хатти телегрофиро, ки аз Машхад, яъне марзи Русия ба Сиистон, яъне марзи АфFOнистонy Балучистон кашида мешавад, ба русхо эъто кардааст» [6, 123].

Ин суизан мдани ду тараф бокй буд, факат зухури кудрати навпои Олмон дар сахнаи сдасати Аврупо ва хузураш дар Шарки Миëна (бо кашидани хатти охани БаFдод) ва хатто Эрон, боис гардид, ки таваччухи Русия бештар ба Fарб маътуф гардад. Ва Англис бо хаëли нисбатан рохат, то ним карни дигар дар Шибхакораи Хинд ва дар Балучистон хукмравой кунад.

АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Вамберй Aрменuюс. Дарвеши дуругин / тарцумаи Фатуалихоцаи Нуриё'н/ Aрменuюс Вамберй. -Теурон: Бунгоуи тарцума ва нашри китоб, 1343 (1964).

2. Доктор Яворский. Сафорати Русияи подшоуй ба дарбори Шералихон дар солуои 1878-1879/ тарцумаи Aбдyлгафyрu Баршино/Яворский Доктор. - Кобул, 1347 (1968).

3. Дюкоф Aргайл. Масьалаи афгон аз 1841 то 1878 /тарцумаи Мууаммадсиддщи Фаруанг/ Aргайл Дюкоф. -Кобул, 1336-1337(1957-1958).

4. Зиёу-л-милла ва-д-дин Амир Абдурраумонхон. Тоцу- т-таворих. Ц.2./ Амир Абдурраумонхон Зиёу-л-милла ва-д-дин. -Машуад-Пешовар, 1996.

5. Лорд Цон Рассел. Зиндагии Лорд Рассел/ Рассел Цон Лорд. - Теурон, 1846.

6. Мавлави Нурмууаммади Нури.. Гулшани аморат / Нури Нурмууаммади Мавлави.. -Кобул, 1336(1957).

7. Маумуд Маумуд. Таърихи равобити сиёсии Эрону Англис дар царни нуздауум. Ц. 1/ Маумуд Маумуд. -Теурон, 1353 (1954).

8. Муросалот дар боби Осиёи Маркази (мукотиботи сафири Англис дар Санкт-Петербург бо Лондон ва маъмурони англиси дар Эрон дар мавриди саруадоти Афгонистон, Русия ва Эрон дар 1884/ Бо кушиши Мууаммад Хасан Ковусии Ироци. - Теурон: Маркази мутолиоти Осиёи Маркази ва Кафцоз, 1373 (1994).

9. Пиё-Карло Терензио. Рацобати русу англис дар Эрону Афгонистон. Тарцумаи доктор Аббос Озарин/ Пиё-Карло Терензио. - Теурон, 1359 (1980).

10. Сайид Цосими Риштиё. Афгонистон дар царни нуздауум / Бо кушиши Гуломсахй Гайрат / Риштиё Сайид Цосим. - Кобул, 1388 (2009).

11. Сафарномаи генерал Сер Перси Сайкс. Тарцумаи Хусайн Саодатнури, чопи дувум. - Теурон, 1336(1957).

12. Сафарномаи Клавихо/тарцумаи Масъуд Рацабниё. - Теурон 1337(1958).

13. Файзмууаммади Котиб. Сироцу-т-таворих. Ц. 2/Котиб Файзмууаммад. - Теурон, 1372 (1993).

14. Фридрих Робертс. Чиуилу як сол дар Хиндустон. Ц. 2/Робертс Фридрих.- Б.ц., 1897

15. Шарци Эрон. Ба нацл аз Таърихи сиёсии Эрону Англис дар царни нуздауум. - Б.ц., 1953.

16. Charlz Tomas Мeрvin. Reconnoitering Central Asia, Pioneering adventures in the region lying between Russia andIndia.-London, 1884.

17. John William Kaye, History of the war in Afganistan (3vol.), London, 1851 vol.1.

18. Henry Rawlinson. England and Russia in the east 1875.-London, 1962.