Научная статья на тему 'НАҚШИ ҲИНДИ БРИТАНИЯ ДАР МУНОСИБАТҲОИ БАЙНИДАВЛАТИИ ХОНИГАРИҲОИ ОСИЁИ МИЁНА БО МАМОЛИКИ ҲАМҶАВОР, ДАР АСРҲОИ XVIII-ХIХ, ОҒОЗИ АСРИ ХХ (БАР МАБНОИ САРЧАШМАҲО)'

НАҚШИ ҲИНДИ БРИТАНИЯ ДАР МУНОСИБАТҲОИ БАЙНИДАВЛАТИИ ХОНИГАРИҲОИ ОСИЁИ МИЁНА БО МАМОЛИКИ ҲАМҶАВОР, ДАР АСРҲОИ XVIII-ХIХ, ОҒОЗИ АСРИ ХХ (БАР МАБНОИ САРЧАШМАҲО) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
43
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БРИТАНСКАЯ ИНДИЯ / СРЕДНЕАЗИАТСКИЕ ХАНСТВА / ИМПЕРИАЛИЗМ / ДЕРЖАВ / РОССИЯ / XVII1- XIX / RUSSIA / CENTRAL ASI / BY RUSSIA / KIRGHIZ -KAISAKS / SEPARATE / ENGLAND / KHANATES / CENTRAL ASIAN / TRADER ECONOMIC / RELATIONS / DIPLOMATIC / XVII1- XIX С

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саидов С.М.

Для изучения роль Британской Индии в международных отношениях среднеазиатских ханств в ХУ111-Х1Х вв.и начало ХХ в. в этом регионе побывали много экспедиции, целью которых были разные: от этнографического исследования, до военной разведки в пользу империалистических стран. Многие ученые в своих трудах подчеркивали, что географическое расположения Среднеазиатских ханств очень удобен для наблюдения и ведение полноценных разведывательных работ со стороны империалистических держав того времени.. По этому, начиная с колонизацией Индии со стороны англичан, борьба за приобретением не только Памира и Кашгара, но и Среднеазиатских ханств ускорилось. Достаточно взглянуть на список исследовательских работ, чтобы определить важность изучения Британской Индии и Среднеазиатских ханств для мировой цивилизации.Therefore, it is worth if we call the streets and villages of our region the names of those great Tajik scholars who have made a huge contribution to the study and familiarization of Tajik history and culture around the world. For example, to study the mountainous region of the British Indian, starting from the second half of the X1X century, this region was visited by many expeditions, the purpose of which were different: from ethnographic research to military intelligence in favor of the imperialist countries. Many scientists in their writings stressed that the geographical location of the British Indian is very convenient for observation and warfare in four directions. Therefore, since the colonization of India by the British, the struggle for the acquisition of the Pamirs accelerated. Just look at the list of researchers who visited the British Indian and Central Asian to determine the importance of studying this region for world civilization.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF THE BRITISH INDIAN IN THE DIPLOMATIC RELATIONSHIP OF CENTRAL ASIAN KHANATE WITH NEIGHBORING COUNTRIES IN ХУ111-X1X CENTURIES AND THE BEGINNING OF XX CENTURY (ON THE BASIS OF THE SOURCES)

Therefore, it is worth if we call the streets and villages of our region the names of those great Tajik scholars who have made a huge contribution to the study and familiarization of Tajik history and culture around the world. For example, to study the mountainous region of the British Indian, starting from the second half of the X1X century, this region was visited by many expeditions, the purpose of which were different: from ethnographic research to military intelligence in favor of the imperialist countries. Many scientists in their writings stressed that the geographical location of the British Indian is very convenient for observation and warfare in four directions. Therefore, since the colonization of India by the British, the struggle for the acquisition of the Pamirs accelerated. Just look at the list of researchers who visited the British Indian and Central Asian to determine the importance of studying this region for world civilization.

Текст научной работы на тему «НАҚШИ ҲИНДИ БРИТАНИЯ ДАР МУНОСИБАТҲОИ БАЙНИДАВЛАТИИ ХОНИГАРИҲОИ ОСИЁИ МИЁНА БО МАМОЛИКИ ҲАМҶАВОР, ДАР АСРҲОИ XVIII-ХIХ, ОҒОЗИ АСРИ ХХ (БАР МАБНОИ САРЧАШМАҲО)»

раскрыта с момента его рождения до конца жизни. На основе достоверных источников и сравнительного анализа изучено жизнь, общественная и общественно-научная деятельность Кутбиддина Ширози, которая еще не была тщательно исследована. Можно говорит, что не анализируя жизнь и деятельность Кутбиддина Шерози и не определяя его место в таджикской средневековой философии нельзя определит его философского учения. Кутбиддина Ширази как последователь восточного перипатетизма и как координатор философских школ средневековья смог доказать разумную мудрость и ее превосходство с помощью философского мышления.

Ключевые слова: Кутбиддин Ширози, перипатетизм, рационализм, Ахмад Такудор, Насриддин Туси, Ильхановский календарь, обсерватория, медицинская наука, экология, научное мышление, мировоззрение и другие.

QUTBIDDINI SHEROZI AND TAJIK MEDIEVAL PHILOSOPHY

This article if worth -because this is the first try in the modern Tajik philosophy about one of the best features of the eastern peripatetic philosophy Qutbiddin Sherozi and determination of his position in the history of Tajik mediaeval philosophy. The actual goal of this article is to review the life of the scholar to base itself onto historical solid resources and his works, also to concretize the status of Qutbiddin Sherozi in development of Tajik philosophy in the XIII-XIV centuries in parallel the evolution of philosophical rationalization of medieval philosophy from the point of view of science. In the process of analysis and study the resources the life of the scholar from the birth to end was carefully analyzed. The life and state with social and scientific affairs of Qutbiddin Sherozi which was not carefully yet analyzed had several important issues in it. It was crucial to analyze this part of his life since it has many great points to know him as a scholar better. Qutbiddin Sherozi as the continuation of works by other peripatetic scholars was able to develop further the renationalized science mixing those with philosophy of kalam and hikmah and also showed its priority over those in his works.

Keywords: Qutbiddin Sherozi, peripatetic, rationalism, Ahmad Takudor, NasruddiniTusi, ZihyiIlkhoni, laboratory, medical science, environmental science, scientific thinking, world view, and opthers.

Сведения об авторах:

Амирхон Ш.Т. —кандидат философских наук, зав кафедрой истории философии и социальной философии Таджикский национальнный университет. Джураев Комрон -Таджикский государственный университет имени С.Айни, кандидат философских наук. Тел: (+992_) 918351970 E-mail: mmron 90 @mail.ru

About the authors:

Amirkhon Sh.T. -Candidate of Philosophy, Head of the Department of History of Philosophy and Social Philosophy, Tajik National University.

Juraev Komron - Tajik State University named after S. Aini, applicant for the Department of Philasophy. Tel: (+ 992) 918351970E-mail: mmron 90@mail.ru.

УДК:327.930,22

НАЦШИ ХДНДИ БРИТАНИЯ ДАР МУНОСИБАТ^ОИ БАЙНИДАВЛАТИИ ХОНИГАРЩОИ ОСИЁИ МИЁНА БО МАМОЛИКИ ^АМ^АВОР, ДАР АСР^ОИ XVIII-XIX, ОГОЗИ АСРИ ХХ (БАР МАБНОИ САРЧАШМА^О)

Саидов С.М.

Донишгощ давлатии тщорати Тоцикистон

Дар далли муносибатдои байнидавлатии хонигаридои Осиёи Миёна бо мамолики дамчавор дар асрдои ХУШ-ХЖ, огози асри ХХ, абаркудратдои вакт, Россия, Англия, аз чумла Хинди Британия накши калон бозидаанд. Сарзамини Хинд аз кадим бо доштани мавкеи муносиби чугрофй ва боигаридои дангуфташ, диккати абаркудратдои миктакавию чадониро ба худ моил карда буд. Аз ин чост, ки пас аз муборизадои шадид бадри таксими сарзаминдои нав, яке аз абаркудратдои истеъморгари вакт Англия, дар нимаи аввали асри ХУШ, тавонистааст, ки тавассути ташкил ва ба род мондани ширкатдои бузурги тичоратй, дар сарзамини Хинди бостонй султарониии худро родандозй намоянд. Англисдои истеъморгар, акидадоеро падн менамуданд, ки тибки он, пас аз чангдо дар Америкаи Шимолй ва содибистиклолшавии Америка, минбаъд диккати асосии англисдо

бояд ба истеъмори сарзаминхои нав дода шавад. Яке аз мухимгарин масъалаи мухим дар ин самт, барои англисхо, ишгол ва гуломгардондани мардуми Хиндусгон буд» [6, с.37].

Аз ин чосг, ки англисхо бо рохи мудохилаи ошкоро дар кишвари Хинд, ки он вакг аз якчанд музофоги мусгакил ва ниммусгакил иборат буд, накшахои ишголгароёнаи худро амалй менамуданд. Мухаккик Харигашвили акида дорад, ки махз чангхои вайронкоронае, ки Ахмадшохи Дурронй бар зидди хокимони алохидаи сарзамини Хинд, ба хусус дар Панчоб анчом додаасг, сабаби кохиши кудраги хокимони музофогхои Хинд гардидаанд ва сабаби осон аз чониби англисхо забг шудани он шудаасг» [9, с.67]. Охирин давлаги мусгакиле, ки дар ин сарзамин, дар шарки Бангола бокй монда буд ва дар он марагххо зиндагй мекарданд, аз чониби Ахмадшохи Дурронй забг шуда, ба харобй ру овард.Ин сабаби ба гаври осон ишгол гардидани сарзамини Хинд аз чониби англисхо гардид[7, с.17].

Тибки нигошгахои мухаккик Р.Дагта, аввалин рохбари «Ширкаги Хинди Шаркй» Клайв ва пас аз у Гасгингс дар огоз хамчун ширкаги «Точирони Лондон, дар Хинди Шаркй» фаъолияг мебаранд ва дар бархе аз сарчашмахо, бо исми «Ширката мугтахидаи нидердандии Хинди Шаркй» ва ё « Ширкаги Хинди Шаркй» низ зикр шудаасг[6, с.39]. Сарчашмаи мазкур, аввалин губернагори ширкаги «Осг Инд» ро Томас Смиг ном мебарад. Воридшавии эмиссархои ширкаги мазкур ба кисмагх,ои шаркии сарзамини Хинд, ба соли 1754-57 росг меояд. Фоидае, ки англисхо аз сарзамини Хинд мегирифганд, беандоза калон будаасг.Р.П. Дагга дар мархилаи ибгидой инкишоф ва гараккй кардани Англияро нагичаи гораггарихо аз Хинд медонад: «Плоды грабежа Индия в конце XVI11 в. играли главную роль в обеспечении первоначального каптала для промышленной революции в Британии» («Хосили гораггарихо дар охири асри ХУШ дар Хинд, маблаггузорихои ибгидоиро дар галабаи инкилоби саноагии Бригания гаъмин намуд» [6, с.40]. Ё ин ки «Хамасола, аз соли 1757 го соли 1825, аз Хинд, Англия наздики 20 млн фунг даромад медид» [6, с.41]. Дар хар ду маврид, хам забги давлагх,ои мусгакили Осиёи Миёна аз чониби русхо ва хам забги Хинди босгонй аз чониби англисхд абаркудрагх,ои вакг максади ягона дошганд, ки он хам, ба дасг овардани боигарй аз ин сарзаминхо будаасг., Дар ин хусус пешохангони аргиши давлагхои госиб борхо гуфгаанд ва дар хогирахояшон он аъмоли бадандешонаашонро ба калам додаанд Дар радифи вайронкорихояшон, баъзан бахри ободии сарзамини забгкардаашон овоз баланд мекарданд. Профессор Платонов дар ин бора чунин менависад: «Англисхо кушиши зиёд кардаанд, го ин ки гавассуги Россия ба Осиё рох ёбанд. Пионер (рохнамо.С.С.)-и онхо дар ин амал, Ангон Ченкинсон буд...» Платонов С.Ф. «Москва и Запад в XVI -XVII веках» Л.1925,с.34). Ба Хинд омадани англисхоро олим ва сайёхи рус И.ПМинаев дар кигоби худ «Очеркхои Сейлон ва Хинд. Аз дафгари хогирахои марди рус» чунин ба калам додаасг: «Бо хам унс гирифгани аврупоихои ишголгар, бахусус англисхо бо хиндухо умуман гасаввурнопазир асг.Англисхо дар Хинд решаи амик надавонидаанд:онхо чун захм дар гани инсонанд.н бегонахо дар ин сарзамин ганхо дар фикри ёфгани боигарй мебошанд. Онро пайдо намоянд ва сер шаванд он чоро гарк мекунанд [5, с.16]. Дар огози асри ХУ111, овозахои ба Хинд хучум намудани русхо, англисхоро безобига намуда буд.Онхо бовар дошганд, ки русхо ба Хинд хучум мекунанд Баъд аз шуруи чангхои байни империяхо дар Аврупо, Россия аз Англия -касос гирифганй шуда ба сарзамини Хинд,, яъне ба «Ширката Хинди Шаркй" («Осг Индская Компания») хамла карданй мешавад:»Павели 1 ба карор меояд, ки гавассуги сарзамини Осиёи Миёна аргиши худро равонаи Хинд карда, ба дили империяи бригонии англисхо зарба занад.12 январи соли 1801 сарвари аргиши аггаманхои Дон, генерал Орлов ба шох якчанд иггилоия мефирисгад, ки аз чумла чунин нигошга шуда буданд:»...англисхо гавассуги куввахои харбии бахрй ва аргишашон, максади чучум кардан ба самги ман ва игтафокчиёни мо шведихо ва даниягихоро доранд.Ман омодаам онхоро кабул намоям, аммо моро зарур асг, ки худ ба самги онхо хучум намоем, ба он чое, ки барои онхо хассос асг ва онхо ингизории онро дар он чо надоранд.Чунин макон, мегавонад Хинд бошад»[6, с.241]. Хакикаган хам чунин накшаи хучум ба Хинди Бригания аз чониби сарони Россия ва Франсия, Павели 1 ва Б.Наполеон гархрезй гардида буд, аммо бо кушга шудани шохи рус ин накша ичро нашуда мемонад. Таърихнигори англис Джордж Эванс дар кигобаш «Ичрошавандагии хучум ба Хинди Бригания», дар асоси нигошгахои Поггинчер, Киннейр, Муркрофг ва Муравёв ба хулоса омада буд, ки русхо ба Хинд зарба зада мегавонанд, аммо ин амали онхо на ба максади гасарруф кардан, балки ба максади сусг кардани икгидори сиёсиву харбии Англия хохад буд. Ин хучум на гавассуги Эрон, балки гавассуги Хева, Кобул бо агбаи Хайбар амалй хохад шуд, нигошга буд у. Коннолй низ чунин акида дошг ва нигошга буд: «Хирогро ба базаи харбй габдил додани русхо аз эхгимол дур несг» [6, с.226]. Аммо, коршиносони рус, аз чумла АМедведев дар кигоби

«Чанги абаркудратдо» зикр мекунад, ки то солдои 40 асри Х1Х, русдо дар фикри тасарруфи Бухоро ё Хева набудаанд, ки он ба дакикат рост намеояд. У зикр мекунад, ки дарчанд дазорон асирони рус дар хоки хонигаридои Осиёи Миёна карор доштанд, русдо дамеша дар сиёсати хеш дар Осиёи Марказй гуё максади мудофиавй доштанд.Чунин акидаро, мо дар осори мудаккикони масоили сиёсй доир ба хонигаридои асрдои ХУ111 Х1Х Осиёи Миёна ва Хинди Британия, Е. А. Княжецкой О.Ю. Омарова, В.Б. Вилинбахова. М.Ю.Юлдашев, Ю.Э. Брегел мушодида менамоем. Мудаккикони зикршуда, дар даврони мавчудияти Иттидоди Шуравй тадкикот бурдаанд, кариб бо як овоз характери прогрессивй доштани гасби Аморати Бухоро, Хонигаридои Хива ва ^уканд аз чониби Россияро ёдрас шуда, аз чониби англисдо забт шудани сарзамини Хиндро барои халкдои он зараровар донистаанд.Аммо, аз нигоди имруз, чунин акидаи олимон ба дакикат рост намеояд, чунки лашкаркашй намудан ва зери султа гирифтани як давлати мустакил, ин худ вайрон кардани дамаи кавонини башар аст. Фаромуш набояд сохт,ки максади асосии подшодигарии рус, гулом гардонидани халкдои Осиёи Миёна буд. Ондо халкдои Осиёи Миёнаро дамчун бегонадо, («инородцы») медисобид ва дар як бедоршавии фардангдои миллиро дар ин халкдо тез бугй мекарданд. Хамин тавр, сад сол пас аз ворид шудани англисдо ба Хиндустон, дар натичаи хоинидои зиёд ва конуншиканидои номаддуд аз чониби родбарияти ширкати Ост Индия, нахустин шуришдои мардумии зиддианглисй ба амал меоянд. Харакатдои зиддианглисии мардуми Хинд дар соли 1857 -59 таъсири худро расонданд, то ин ки ширкати Ост Индия, фаъолияти родбарй дар умури дохилй ва хоричии Хиндро аз даст дидад ва Хинд дамчун мустамликаи шоданшодй, ба зери итоати бевоситаи шодони англис ворид шуда, чузви империяи ондо эълон карда шуд [6, с.47]. Аз ин чост, ки мудаккик Строчи замони дукмронии малика Викторияро давраи бедтарини фаъолияти шоданшодии Британия дар Хиндустон донистааст: «Хиндустон имруз тавассути он гуруди родзаноне, ки саргарми ганиматандузй буданд, идора намешавад» [6, с.95]. Лекин, ин маънои онро надошт, ки мардуми Хинд озод шуда буданд. Баръакс, диндудо тибки маколи «аз борон радида ба барф задан» ро дар худ имтидон карда буданд.. Шаркшиноси рус Терентев Михаил Африканович дар бораи манфиатдое, ки аз забткорихои русдо ба даст меомад, навиштадои Коноллии англисро аз газетаи «Тайм» мисол меорад: «... Ч^ахон аз забткоридои Россия бурд ходад кард, чунки мумкин аст сарзамини дигареро пайдо намудан душвор бошад, ки мисли Осиёи Миёна дар орзуи тадаввулот ба самти ободй бошанд. Фанатизми исломй дар дама зинадои идорй заминдои як вактдо сердосили ин чойдоро ба биёбон ва шадрдои шукуфонро ба вайронадо табдил додаанд...» [8, с.2]. Хол он ки дамин муаллифи зикршуда, дар китоби дигараш чунин нигоштааст: «Самаркандро дар худ нигод дошта,метавонем ба таври дамешпгй Бухороро бе нон, бе об гуруснаю ташна нигод дорем ва дамин тавр, гурури адолии иртичоии ин минтакаро, тавассути пардез кардан («путём спасательной диеты») идора намоем» [8,с.29].Чунин таддидотро аз чумла барои тарсонидани афгондо мо дар муносиботи Хинди Бритониё ва Афгонистон низ мушодида менамоем. Тибки нигоштадои мудаккик Губор Мир Мудаммад Гулом дар китоби «Афгонистон дар масири таърих» чунин омадааст: «Ноиб шоди Хинд Литтон иброз намуда буд: «Агар Шералихон ба пешнидодоти мо розй нашавад, дар якчоягй бо Россия, Афгонистонро аз харитаи сиёсии чадон нест мекунем» « [1, с.17]. Саволе ба миён меояд, ки муносиботи хонигаридои Осиёи Миёна бо Хинди Британия дар кадом сатд карор гирифта буд? Дар ин маврид, зикр намудани маълумоти мудаккиконе ба маврид аст, ки сабаби асосии бо Хинд муносибати хуб баркарор карда натавонистани Хонигаридои Осиёи Миёнаро, аз вазъи бади сиёсии Хонигаридои Осиёи Миёна донистаанд.

Мутаассифона, бо гасби Хинд аз чониби Англия, мардуми Осиёи Миёна, дар мисоли точирон, сайёдон, адибон, сиёсатмдорон, сарзамини дар дамсоягй карор доштаи худ-Хиндро, бо душворидо дидан мекарданд. Гасби Хинд аз чониби Англия сабаб гардид, ки рафту омад миёни ду халки дамсоя ва дамзабон (то ишгол шудан аз чониби англисдо, забони расмии Хинд форсй будааст) ба нестй расад. Девори сунъие, ки бо исми»девори мудофиавй» («буферная зона»), аз тамоми замини як давлат (Афгонистон) эъмор гардид, дигар рафту омади мардуми оддй ва точиронро бардам зад. Аз ин ру муносибот дар тамоми самтдои байнидавлатй миёни Хонигаридои Осиёи Миёна ва Хиндро ташкил менамуд, акнун тавассути русдо амалй мегардиданд. Чунки дар нимаи дуюми асри ХХ, сарзамини Бухоро, Хива ва ^уканд ба зери тасрруфи русдо даромада буданд. Таърихи муносиботи тичоратй ва дипломатии русдо бо Хинд, ба нимадои асри ХУ11 рост меояд.

Дар он вакт, дар солдои 1648 -1651 шоди рус Алексей Михайлович ба подшоди могулдои бузург Чадонгир сафирони худро бо номи Никита Серёжикини точир ва чанде пас Василий

Шоринро мефирисгад. Аммо, хам Серёжкин ва хам Шорин дар мулки Форс аз чониби шох Аббоси II боздошг карда шуда, ба ваганашон бармегарданд [6, с.137].

Шохи рус Алексей аз ахбори аз Бухоро овардаи Пазухин ном сафираш илхом гирифга, боз ба суи Хинд сафораги дигареро омода менамояд. Ин дафъа сафорагро гочири асграханй Мухаммад Юсуф ^осимов рохбарй мекунад. М.Ю. ^осимов бо хамрохии сафири дар Бухоро будаи русхо Довудов, ба восигаи Бухоро ба Балх,сипас ба Хинд рох меёбанд ва дар он чо аз чониби дарбори шохй мавриди пурсучу карор мегиранд.Вазъи холро го ба шох Чахонгир мерасонанд. У бошад сафирони русро хуш намепазирад ва изхор менамояд, ки «.. ,давлагх,ои мо дар масофаи аз хам дур карор доранд, русхо бошанд аз мулки мо гайр аз максади ба дасговардани боигарй, чизи дигареро намехоханд»[6, с.144]. Хамин гавр МДосимов аз Хинд бебарор (агар харидорй карданй 40 нафар асирони русро ба назари эъгибор нагирем) бармегардад Намоянда-сафири дигари русхо Семён Маленко, хамчун гочир дар соли 1694 гавассуги Форс ва бо ризояги шохи он ба самги Хинд, рохсипор мешавад. У бо максади дидор бо хокими могулхои бузург, ва баркарорсозии робигахои байнихамдигарй рохсипор мешавад. Маленко го ба Хинд гавассуги кишгй худро мерасонад, пас аз фурухгани молхои гичорагии хеш, аз хокими могули бузург хамчун гухфа ба шохи Рус як филбачаро низ бо худ гирифга бо хамон рох боз пас мегардад, аммо дар рох, дар с. 1699, дар Шамаха вафог мекунад [6, с.149]. Дар давраи хокимияги Пёгр кушишхои бо давлагхои феодалии Осиёи Миёна ва Хинд баркарор намудани робигахои икгисодй -гичорагй давом дода шудаасг. Новобасга аз вазъияги фавкулоддае, ки ба амал меомад, гочирони Осиёи Миёна ба самги Асграхан, Оренбург ва гочирони рус ба самги шахрхои Бухоро, Самарканд ва Балх рафгуомад мекарданд. Аввалин чунин корвони молхои гичорагии русхо бо ибгикори губернагори Оренбург дар с.1750 ба самги Кобул ки онхо онро «аввалин шахри Хинд» медонисганд рахсипор мешавад. Савдогарони рус бо рохбарии Неплюев пас аз баргашган ба ваган максади баркарор кардани сафораги муназзами гичорагй ва дар шахрхои Бухоро, Хива, Кобул ва ^андахор кушодани ожонсихои гичорагии хамешагй мешаванд. Хокими хамонвакгаи ^андахор Ахмадшохи Дурронй, ки мулкхои Хирог ва Машхадро дар зери нуфузи худ нигох медошг, ба савдогарон ваъдаи амни сафорагро дода будаасг. Дар Осиёи Миёна англисхо разведкаи идорашаванда дошганд. Полковник д-Арси Тодд дар солхои 30 асри Х1Х фармондехи кушунхои аргиллерии Эрон ба хисоб мерафг.Дар навбаги худ, у гамоми фаъолияги кормандони икгишофии (разведкаи) англисро дар сарзаминхои Эрон, Афгонисгон, Осиёи Миёна рохнамой мекард. Дар ин хангом, мо ба суи Бухоро ба сафар баромадани намояндагони чосусии англис Бернсро бо хамрохии Джеймс Джерард 7 -марги соли 1832 -мушохида менамоем. Россияи подшохй ва Бриганияи Кабир дар гули мавчудияги худ, нагавонисганд, ки рочеъ ба бисёр масоили байналхалкй, ба хусус дар Осиёи Миёна ва Хинд халли одилонаи масъалахоро пайдо намоянд. Хар кучо ин ду абаркудраги вакг мудохила менамуданд, он чо ба бухрони амик габдил меёг. Аз чумла, хонигарихои Осиёи Миёна ва кишвархои Хинд ва Эрону Афхонисгон аз хамин гуна «гуъмахо» и хоме буданд, ки ин «кафгорхо» ба гораги онхо гирифгор буданд.Дар ин хусус мухаккик Бобохочаев дурусг нигошгаасг: «Англисхо дар гаргибоги зиддирусии худ, сарони кишвархои Осиёи Миёна ва Афгонисгонро ба басгани муохадахои зиддирусй гашвик мекарданд. Англисхо накшахояшонро доир ба эхдо намудани иггиходи зиддирусй дар Осиёи Миёна пинхон намедошганд. Англисхо мехосганд, ки хамеша гавассуги афгонхо ба Россия зарар расонанд ва барои дасг ёфган ба он, роххои гуногунро исгифода мекарданд» [2, с.43]. Чон Макдоналд Киннер дар кигоби худ «Нигошгахои илмии чугрофй оид ба Империяи Форс»,(«Географические ученые записки о Персидской империи») зикр мекунад, ки Эронро Россия мегавонад ба осонй аз худ намояд. Барои ноил шудан ба ин максад, русхоро лозим асг, ки ингизор бошанд, го ин ки чангхои байнихудии шохзодахо барои сохиб шудан ба гахг огоз ёбанд ва аз фурсаг исгифода бурда, яке аз он шохзодахоро чонибдорй намуда, Эронро барои хамла ба Хинд исгифода намоянд» [6, с.252].

Таърихнигори англис Чорч Эванс дар асоси нигошгахои Поггинчер, Киннейр, Муркрофг ва Муравёв ба хулоса омада буд, ки русхо ба Хинд зарба зада мегавонанд, аммо ин амали онхо на ба максади гасарруф кардан, балки ба максади сусг кардани икгидори сиёсиву харбии Англия хохад буд. Ин хучум на гавассуги Эрон, балки гавассуги Хива, Кобул бо агбаи Хайбар амалй хохад шуд, нигошга буд у, дар кигоби «Ичрошавандагии хучум ба Хинди Бригания». Корманди хадамоги икгишофии Хинди англисхо Коннолй низ чунин акида дошг. У нигошга буд: «Хирогро ба базаи харбй габдил додани русхо аз эхгимол дур несг» [6, с.266]. Аммо, коршиносони рус, аз чумла А.Медведев дар кигоби «Чанги абаркудрагх,о» зикр мекунад, ки «...го солхои 40 асри Х1Х, русхо

дар фикри тасарруфи Бухоро ё Хева набуданд», ки он ба дакикат рост намеояд[6, с.266]. У зикр мекунад, ки дарчанд дазорон асирони рус дар хоки хонигаридои Осиёи Миёна карор доштанд, русдо дамеша дар сиёсати берунии хеш нисбати хонигаридои Осиёи Марказй гуё тандо максади мудофиавй дошта буданд. Шаркшиноси дигари рус Терентев Михаил Африканович дар бораи манфиатдое, ки аз забткорихои русдо ба даст меомад, навиштадои Коноллии англисро аз газетаи «Тайм» мисол меорад: «... Ч,ахон аз забткоридои Россия бурд ходад кард, чунки мумкин аст сарзамини дигареро пайдо намудан душвор бошад, ки мисли Осиёи Миёна дар орзуи тадаввулот ба самти ободй бошанд... Фанатизми исломй дар дама зинадои идорй заминдои як вактдо сердосили ин чойдоро ба биёбон ва шадрдои шукуфонро ба вайронадо табдил додаанд...» [8, с.2]

Мадз англисдо сабаб гардида буданд, ки дар соли 1883 афгондо ба сарзамини Бадахшон, тавассути убури дарёи Панч дучум намоянд. Дар он вакт, аз чониби амири Афгонистон, мавзеъдои Шугнон, Рушон ва Вахон ишгол гардиданд. ^асдгирй кардани англисдо аз русдо барои дар Афгонстон ба амирй расидани «дусти» Кауфман -Абдурадмонхон будааст. (Абдурадмонхон то ба тахти Афгонистон нишастанаш, беш аз 10 сол дар Самарканд зиндагонй кардааст.С.С.)» [6, с.237]. Англисдо бо чунин амал, нияти Дарвозу Кулоб, ^аротегину Балчувон ва Хисору ^ургонтеппаро низ гирифтани афгондо буданд.Чуноне ки М. Греггор дар китобаш зикр мекунад, ин накшаи бузурги таксими сарзаминдои ишголии Россия байни коалитсияи зиддирусй будааст[3, с.111] Забти мавзеи Пендин аз чониби афгондо дар соли 1884 низ. мадз бо ибтикори афсарони англис сурат гирифтааст, ки дар охир бо галабаи русдо анчомидааст. Дар натичаи ин задухурд, вазъияти чангй миёни Россия ва Англия ба амал омад. Ачиб он буд, ки амири Афгонистон аз содибй кардани он мавзеи бадснок даст кашида буд [10, с.224].

«Россия ва Англияро аз чанг муе чудо мекард? Ин чанг барои таксими лукмаи хом, яъне Осиёи Миёна буд»,( «Россия была на волосок от войны с Англией из за дележа добычи в Средней Азии» [4, с.186]. Дар охири асри Х1Х, дар васоити ахбори умуми Англия, ахбори зиддунакис, оид ба омодагии русдо барои дучум ба Афгонистон нашр мегардид ва мавриди бадс карор мегирифт. Аммо, он чй ба амал омад, он буд, ки артиши русдо дар соли 1892 афгондоро барои аз хоки Бадахшон берун кардан, огоз ба фаъолият намуданд. Тибки шартномаи англо афгонй, ки аз чониби Абдурахмонхон ва Дюранд аз 2-Х1-соли 1893 имзо гардид, афгондо розй шуданд, ки сарзамини Шугнон, Рушон ва Вахонро ба русдо дода, ба чои он заминдои кисми чапи Дарвозро содиб шаванд.

АДАБИЁТ

1. Fубор Мир Fулом Мухдммад Fулом. Афгонистон дар масири таърих.1343. -601 с.

2. Бабаходжаев М.А. «Очерки социально -экономической и политической истории Афганистна (конец XIX -в) Ташкент, 1975.

3. Мау Греггор. Оборона Индии ч.1, 11, СМА вып.10 спб.1891.

4. Ленин В.И. «Полное собрание сочинений, т.,186. -30 с.

5. Минаев И.П. «Очерки Цейлона и Индии. Из путевых заметок русского ч.11. СПБ, 1878

6. Медведев А. Война империй. Тайная история борьбы Англии против России / А.Медведев.Москва, 2016г., -798с.

7. Хариташвили Н. Афганистан в описании русского офицера Б.Л.Тагеева.Конец Х1Х -начало XX в.// Историография и источниковедение истории стран Азии и Африки №22, СПб. 2004

8. Терентьев М.А. Россия и Англия в Средней Азии.СПб.,1875, -361 с.

9. Кирзон Дж. Индия между двумя огнями. Из журнала «The Nineteenth Century», за август 1903 г. / перевел Г. Ш. подполковник Десино // СМА. Вып. XIV СПб., 1903. С. 189.

10. Файз Мухаммад хон Котиб Сироч -ут -таворих, т. C.111. -383.

РОЛЬ БРИТАНСКОЙ ИНДИИ В МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЯХ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ В ХУ111-Х1ХВВ. И НАЧАЛО ХХ В.

(НА ОСНОВЕ ИСТОЧНИКОВ )

Для изучения роль Британской Индии в международных отношениях среднеазиатских ханств в ХУ111-Х1Х вв.и начало ХХ в. в этом регионе побывали много экспедиции, целью которых были разные: от этнографического исследования, до военной разведки в пользу империалистических стран. Многие ученые в своих трудах подчеркивали, что географическое расположения Среднеазиатских ханств очень удобен для наблюдения и ведение полноценных разведывательных работ со стороны империалистических держав того времени.. По этому, начиная с колонизацией Индии со стороны англичан, борьба за приобретением не только Памира и Кашгара, но и Среднеазиатских ханств ускорилось. Достаточно взглянуть на список исследовательских работ,

чтобы определить важность изучения Британской Индии и Среднеазиатских ханств для мировой цивилизации.

Ключевые слова: Британская Индия, Среднеазиатские ханства, империализм, держав, Россия, XVII1- XIX.

THE ROLE OF THE BRITISH INDIAN IN THE DIPLOMATIC RELATIONSHIP OF CENTRAL ASIAN KHANATE WITH NEIGHBORING COUNTRIES IN XY111-X1X CENTURIES AND THE BEGINNING OF XX CENTURY (ON THE BASIS OF THE SOURCES)

Therefore, it is worth if we call the streets and villages of our region the names of those great Tajik scholars who have made a huge contribution to the study and familiarization of Tajik history and culture around the world. For example, to study the mountainous region of the British Indian, starting from the second half of the X1X century, this region was visited by many expeditions, the purpose of which were different: from ethnographic research to military intelligence in favor of the imperialist countries. Many scientists in their writings stressed that the geographical location of the British Indian is very convenientfor observation and warfare in four directions. Therefore, since the colonization of India by the British, the struggle for the acquisition of the Pamirs accelerated. Just look at the list of researchers who visited the British Indian and Central Asian to determine the importance ofstudying this region for world civilization.

Keywords: Russia, Central Asi, by Russia, Kirghiz -Kaisaks, separate, England, khanates, Central Asian, trader economic, relations, diplomatic, XVII1-XIXс..

Сведения об авторе:

Саидов Султон Махмадович —Таджикский государственный университет коммерции, доцент кафедры общественных наук. Адрес: 734055, Республика Таджикистан, г.Душанбе, улица Дехоти 1/2. Тел. (+992) 935013312

About the author:

Saidov Sulton Mahmoud adovich —Tajik State University of Commerce, Associate Professor of Social Sciences. Address: 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Dehoti Street V2 Tel: (+992) 935013312.

АЗ ТАЪРИХИ СОХТМОНИ НАЦБ^О ДАР ТОЧИКИСТОН

Айнулозода Н.

Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Иктисодиёти Чумхурии Точикистон аз бисёр чихат ба холати роххо вобасгагй дорад. Зеро алокаи иктисодии байни нохияхо махз ба воситаи роххо амалй мегардад. Сохтмону таъмири роххои автомобилгарди чумхурй зарурати сохтани якчанд накбхоро дар замони сохибихтиёрй ба миён овард, чунки аз нимаи фасли тирамох то бахор алокаи нохияхои марказй ва шимолии чумхурй ба воситаи рохи автомобилгард катъ мегардид. Чунин холат барои чумхурй сараввал зарурати сохтани накби «Истиклол»-ро ба миён гузошт, ки он дар аввал бо номхои накби «Уштур» ва «Анзоб» хам маълум буд. [1, с.199]

Тархи сохтмони накб аз чониби мутахассисони институти «Гидроспецпроект»-и шахри Москва ва институти лоихакашии «Точикгипротрансстрой» ва системаи хавокашии он аз чониби ширкати «Метростил» ичро гардидааст. Масири накби Анзоб дар кисми баландкухи каторкухи Хисор дар наздикии агбаи Уштур мегузарад. Сохтмони накби Анзоб соли 1989 огоз ёфт, аммо бинобар бесуботии вазъ дар Чумхурии Точикистон сохтмон ба мухлати номуайян мавкуф гузошта шуд. [4, с.537] Бояд кайд намуд, ки корхои сохтмонй аз ду чониб-чануб ва шимол огоз ёфта, такрибан 600 метр ичро гардида буд. Ахолии минтакахои водии Зарафшон барои ба нохияхои марказ ва чануби чумхурй расидан мачбур буданд, ки аз сархади Чумхурии Узбекистан истифода намоянд. Дар ин давра макомоти Узбекистон баъзан ба мухлати номуайян сархадро мебастанд ки боиси пайдо шудани монеахои сунъй мегардид. Аз ин ру барои таъмини иртиботи доимии минтакахои шимолй ва чанубии мамлакат соли 1998 дар чумхурй сохтмони накби мошингарди Анзоб бо дарозии 5049 метр дубора ба рох монда шуд. Мохи январи соли 2001 Чумхурии Узбекистон раводиди хатмии транзитиро чорй кард, ки ин барои харакати ахолии Точикистон аз як гушаи кишвари худ ба суи дигар монеахо ба вучуд овард.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.