CC BY
30ТАВДЩИ АДАБИЁТИ АСРХОИ ХУ1-Х1Х ВА ИБТИДОИ АСРИ ХХ: САДМИ ХОЛЩ МИРЗОЗОДА ДАР ШИНОХТ ВА БАРРАСИИ ОН
ХудойдодовА.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Дар омузишу баррасии адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри XX, тавсифу тахлили чехрахои барчастаи ин асрхо чустучу ва пажухиши олимони собик шуравй ва адабиётшиносони точик назаррас ва пурарзиш мебошад. Тадкики адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри XX-и точик асосан аз солхои 50-уми асри гузашта шуруъ гардид. Мухаккикони таърихи адабиёти точик ба ин давраи камомухташудаи адабиёт таваччухи махсус зохир намуда, ба пажухиши он ба таври чиддй машгул шуданд. Дар ин бобат хизмати олимони барчастаи точик академик А.Мирзоев1 ва профессор Х. Мирзозода боиси таваччухи махсус аст.
Пажухишхое, ки доир ба адабиёти асрхои XVI-XIX ва ибтидои асри XIX дастраси умум шуданд, аз рисолахои алохида, очеркхо, маколахои сирф илмй, маколахои илмию методй, маколахои илмию оммавй, брошюрахо ва мукаддимаи мачмуаи адибон иборат мебошанд. Дар кадоми онхо дорои ахамияти вижа буда, барои муайян намудани мохияти гоявию бадеии адабиёти асрхои мазкур, равияю чараёнхои адабй, намояндагони доирахои адабй, мазмуни гоявии эчодиёти адибон, жанрхои адабй ва чараёни инкишофи онхо ахамият доранд. Дар рисолахо ва маколахои илмй, гуфтан мумкин аст, ки хусусияти хоси адабиёти асрхои XVI-XIX ва ибтидои асри XX ва мавкеи адибони намоёни он равшан ва муайян гардидааст.
Соли 1950 «Материалхо доир ба таърихи адабиёти точик»-и X.Мирзозода3 барои омузиши адабиёти асрхои XVI-XIX ва ибтидои асри XX манзури хонанда гардид, ки барои донишчуёни мактабхои олй ва омузишгоххои омузгорй хамчун васоити таълим хизмат намуд. X. Мирзозода масъалаи хеле кам мавриди омузиш карор гирифтани адабиёти асрхои XVI-XIX ва ибтидои асри XX-ро таъкид намуда навиштааст, ки «гайр аз эчодиёти Сайидо ва Шохин, чи холати адабй ва чи шоирон ва нависандагони асрхои XУ1-X1X ва ибтидои асри XX омухта нашудаанд»4. Дар баробари ин муаллиф икрор мешавад, ки маводхои тавсифии оид ба хаёти иктисодию сиёсй, муносибатхои ичтимой-синфй ва истехсолй, инчунин характеристикаи хаёти илмиву адабй, маданияту фарханг, чараёнхои адабй, тахлили чиддии эчодиёти чехрахои адабй ва тавсифи асархои онхо, хамчунин тамоюлхои мусбат ва манфии адабиёти даврахои мазкур ва махдудиятхои таърихии чехрахои адабй ба таври пурра омухта нашудааст.
Муаллиф вазъияту холати маданият ва адабиёти асри XУI-ро аз вокеахои сиёсиву иктисодии ин асрхо, бахусус аз як тараф паст рафтани холати иктисодй, аз тарафи дигар чанчолхои мазхабй, парешонй ва таъкиби халки мукимй, дарачаи пасти маданият ва адабиёти бодиянишинхо ва саркардагони онхо чустучу намуда, хатто аз охири асри XУ хеле акиб мондани холати маданй ва адабии асри XУ1-ро таъкид мекунад. X. Мирзозода инчунин яке аз сабабхои асосии ба хар су хичрат намудани арбобони илму адабиёт, парешонии доирахои адабиро аз боло рафтани чахолату чахолатпарасй ва авч гирифтани муносибату чанчолхои мазхабй дониста, як муддат аз даст додани шухрату шахомати шахрхои Самарканду Х,ирот, ки аз марказхои илмиву адабии Мовароуннахру Xуросон махсуб меёфт, зикр менамояд. Мулохизахои муаллиф дар масъалаи мавкеи мардуми махаллй-точикон макоми вижа дорад.
X. Мирзозода чун яке аз аввалин пажухандагони осори Хилолй, бо вучуди баъзе андешаву мулохизахо бахснок5 дар адабиётшиносии точик шинохта шудааст. Вокеан андешаи мухаккик оид ба назари Хилолй ба дини ислом ва дар ин замина дар шеърхои у чой доштани «атеистй-дахригй-бединй» ва барои исботи гуфтаи худ газали «Туро, ки чони манй, сахт нотавон руза» оварданаш ба назари мо низ бахсталаб менамояд. Дар баробари ин хамчунин нисбати исми
1 Мирзоев А. Адабиёт (ёрй барои омузиши адабиёти асрхои XVI, XVII, XVIII ва XIX -и точик).-Сталинобод: Нашрдавточик, 1948.; Мирзоев А. Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик.-Сталинобод, 1947; Сайидо Насафи м его место в истории таджикской литературы. Перевод с таджикского под редакцией А.Н. Болдырева.- Сталинабад: Таджикгосиздат, 1954- 208 с.; Мирзоев А, Мирзозода X, Болдирев А.Н., Табаров С. ва Точиддинов С. Адабиёт. Китоби дарсй барои синфи ^ мактабхои миёна.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1951.-295 с.; Мулхами Бухорой.-Сталинобод, 1948; Биной.- Сталинобод: Нашрдавточик, 1957- 492 с.
2Мирзозода X. Материалхо аз таърихи адабиёти точик (асрхои XУ1-X1X ва ибтидои асри XX).-Сталинобод, 1950.- 304 с.; Шамсиддин Шохин. - Сталинобод: Нашрдавточик, 1956- 258 с.
3 Хамон асар
4 Хамон асар, сах.303
5 Айнй К. Бадриддин Xилоли. Сталинабад:Таджикгосиздат, 1957.- С.206
Хилолй, ки уро Нуриддин номидааст, розй шyдан мумкин нест, зеро дар ягон сарчашмаи илмиву таърихй Хилолй бо чунин ном зикр нашудааст.
Х. Mирзозода дар боби «Восифй» низ тибки сарчашмадои мавчуда, «Бадоеъ-ул-вакоеъ»-и адиб ва инчунин маколадои мавчуда дар бораи тарчумаи доли Восифй ва сафардояш ба хонанда маълумотдои зарурй пешнидод мекунад. Дар баъзе масъаладо ба Х. Mирзозода розй нашудани мудаккикон, монанди масъалаи соли таваллуди Восифй (соли 1476), сафари вай дангоми дучуми Исмоили Сафавй ба Хуросон ва хеле зиёд нишон додани дачми «Бадоеъ-ул-вакоеъ» (60 ч. ч.) албатта андешадои мудаккики эчодиёти Восифй А.Н. Болдирев дуруст аст. Абдуррадмони Myшфикй бо мероси адабии худ дар таърихи адабиёти точик, ба вижа дар адабиёти асрдои ХУ1- XIX, ки то солдои 50-уми садаи ХХ дар Точикистон хеле кам мавриди омузиш карор ёфта буд, макоми мудим дорад. Омузиши эчодиёти Myшфикй дар адабиётшиносии муосири точик тибки тадкики З. Адрорй6 асосан аз «Намунаи адабиёти точик» шуруъ шуда, минбаъд дар «Намунадои адабиёти точик» ва китобдои дарсии мактаби миёнаву олй густариш ва инкишоф ёфтааст. Х. Mирзозода низ яке аз нахустин мудаккикони осори шоир мадсуб ёфта, дар «Намунадои адабиёти точик» оид ба тарчумаи дол, эчодиёти адабй ва намунадо аз достони «Гулзори Ирам» ва ду газали шоирро ба хонанда пешнидод кардааст. Mаълyмотдое, ки Х. Mирзозода дар бораи Myшфикй дар «Mатериалдо доир ба таърихи адабиёти точик»-овардааст, аз навиштадои мудаккикони онруз бо фарогирии маълумотдои зарурй оид ба тарчумаи дол, тадлилу баррасии эчодиёти шоир, ки дар ондо мавчуд набуданд як андоза фарк дорад. Вале бо вучуди маълумотдои хубу андешадои чолиб баъзе асноду мулодизадои муаллиф дар бобати зиндагинома ва эчодиёти Myшфикй бадсталабанд, ки оид ба ондо З. Адрорй муфассал таваккуф намудааст. Myдаккикони таърихи адабиёт аз шаш Myшфикие, ки дар асрдои Х, ХУ1, ХУП зиндагй ва эчод кардаанд хабар медиданд. Бинобар ин Х. Mирзозода дар тарчумаи доли Myшфикй баъзе ходисаву вокеадои зиндагиномаи Myшфикидои дигар, бахусус Myшфикии Багдодиро махлут намудааст. Дуввум, Х. Mирзозода дар бораи кабри эдтимолй-таклидии Myшфикй дар калъаи Дедбоши шадри Балх бе нишон додани сарчашмаи маълумот андешаи ичмолй баён карда, барои исботи фикри худ як мисраъ аз газал («^ан кучову сурати кабри мани мискин кучо...»)-ро намуна овардааст, ки ин низ бадсталаб аст. Сеюм, тибки маълумоти «Ништари ишк» мудаккик ба чунин хулоса омадааст, ки «мусофирати Myшфикй дар ин вакт ба сабаби алокаманд будан ба кордои давлатй ва дамчун маликушшуаро, сардори дайъати вакилони ба Х,индустон рафтагй таъин шуданаш вокеъ шудааст7. Сафардои ба Х,индустон намудаи Myшфикиро З. Адрорй ба тангии маишат ва нооромидои Mовароyннадр марбут медонад, ки ин маълумот садедтар аст. Чадорум, мудаккик барои тасдики фикрдои худ аз ашъори шоир байтдо ва газале овардааст, ки ондо дар девони Myшфикй мавчуд набуда, мутлако ба y мансубияте надоранд.
Х. Mирзозода ба адабиёти асрдои ХУП-ХУШ низ таваччуд намуда, оид ба долати сиёсй ва авзои ичтимой, даёти адабй ва маданй, дар бораи замони зиндагии Бедил ва Зебуниссо, оид ба Сайидои Насафй, Фитрати Зардузи Самаркандй, Myлдам, Mирзо Абдулкодир Бедил, Зебуниссо ва намунадои эчодиёти ондо дар боби дуюми китоби мазкур маълумотдои мухтасари тарчумаидолй медидад. Х. Mирзозода дар зерфасли «Холати сиёсй ва авзои ичтимой» ба таври кутод бошад дам аз додисаву вокеадое, ки дар Mоварyннадрy Хуросон барои точу тахт байни худи хонадонондои шайбонй ба амал омадаанд, андеша баён намуда, то соли 1756 дукмронй кардани писарони Абулфайзхон - Абдулмуъмин ва Убайдулло ва аз дасти Радимбй атолик кушта шудани ондо ва бо дамин хотима ёфтани сулолаи Аштархонидо ва ба сари кудрат омадани сулолаи Mангитияро ба хонанда тибки асноду маълумоти сарчашмадо ташред додаст. Myаллиф дар бораи вазъияти сиёсиву ичтимоии асри ХУП нисбат ба дигар асару маколадое, ки то он руз ба дасти хонанда расида буд, маълумоти муфассали бештар медидад. Ба андешаи мо барои муаллифони рисолаву китобдои дарсие, ки солдои баъди чопи китоби мазкур иншо шудаанд8, он чун роднамо хизмат кардааст. Х. Mирзозода дар ин чо оид ба замони зиндагии Бедил ва Зебуниссо зерфасли махсусе бахшидааст, ки дар ягон китоби тадрисии мактаби олй то имруз дар бораи вазъияти сиёсиву ичтимоии Х,индустони асрдои ХУ1-ХУШ, ки бо бардам
6 Адрорй З. Myшфик;й-Дyшанбе: Дониш, 1978.- С. 274.
7 Х. Mирзозода. Mатериалдо... сад.50.
8 Myтаассифона, С. Саъдиев. Адабиёти точик дар асри ХУП.- Душанбе: «Дониш», 1985, 268 с.; Р. Ходизода ва диг. Адабиёти точик (асрдои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ): Китоби дарсй барои мактабдои олй. Душанбе: «Mаориф», 1988, 416 сад. дар ин рисолаву китоби худ, ки асари илмй мадсуб меёбад, аз ин китоби Х. Mирзозода датто ёдоварй намекунанд.
хурдани сулолаи темуриён дар Мовароуннахру Хуросон, дар натичаи муборизахои шадиди Захириддин Бобур Диндустонро тобеъ намуда буд, мулохизае баён нашудааст.
Мухаккик бори аввал дар бораи Сайидо Насафй дар «Намунадои адабиёти точик»9 дар бораи тарчумаи холи шоир ва порчае аз «Бахориёт» (бо номи «Дркояти Дайвонот») ва ду газали шоир маълумоти мухтасар додааст. Дар бораи каму костихо ва галатхои маколаи мазкур оид ба зиндагиномаи Сайидо А. Мирзоев дар мукаддимаи рисолаи худ «Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик»10 сарохатан андеша баён намудааст. Баррасихои муаллиф дар атрофии «Бахориёт»-и Сайидо ва мукоисаи он бо «Мушу Гурба»- и Убайди Зоконй хеле шинаму муассир мавриди арзёбй карор гирифтааст.Бо вучуди баъзе аносири камбудиву нуксонхои мавчуда маколаи фавкулзикри Х. Мирзозода дар бораи Сайидои Насафй аз тадкикотхои пурарзиш дар адабиётшиносии точик хисоб меёбад.
Х. Мирзозода дар пажухиш ва баррасии эчодиёти Фитрати Зардузи Самаркандй низ аз аввалинхо мебошад. Баъд аз устод С. Айнй дар тазкираи «Намунахои адабиёти точик» Х. Мирзозода оид ба тарчумаи холи Фитрати Зардузй Самаркандй ба таври хел мухтасар маълумот дода, як порчаи калоне аз достони «Толибу Матлуб»- ро бо иловаи лугат манзури хонанда кардааст. Мавзуи мазкур дар китоби «Материалхо...» низ бо иловаи баъзе аснод дар тарчумаи хол ва тахлили муфассали достони «Толибу Матлуб» пешниход шудааст. Вокеан, достони «Толибу Матлуб» аз шурангезтарин достонхои ишкии адабиёти классикии точик ва ба кавли Малехои Самаркандй «Вокеаи аъло, ки аъломартабаи вокеахост дар холати козурписар машхур аст, хамонро маснавй баста, кору боре карда, ки шунидан дорад» (6,371-372). Донишчуи мактаби олй бори аввал аз китоби мазкур оид ба зиндагиномаи Мулхами Бухорой, Мирзо Абдулкодири Бедил ва Зебуниссо маълумоти тарчумаихолй ва намунахо аз ашъори эшонро пайдо карда метавонанд.
Адабиёти асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ бо фарогирии тахкики доираи адабии Фаргона дар охири асри ХУШ ва ибтидои асри Х1Х ва баррасии эчодиёти Дозику Гулханй, доираи адабии Бухоро, чараёнхои адабй,тахлили мухтасари тарчумаи хол ва мероси адабии Абдулкодирхочаи Савдо, Ахмади Дониш, Исо Махдум, Шамсиддини Шохин ва намунахо аз эчодиёти онхо, инчунин маълумоти ичмолй дар бораи холати сиёсй, адабй ва мадании ибтидои асри ХХ аз тадкикотхои чиддии Х. Мирзозода дар китоби «Материалхо.» махсуб меёбад.
Х. Мирзозода пас аз омузиши сарчашмаву манбаъхои адабиёти мазкур ба хулосае омадааст, ки дар ин доираи адабй шоирон асосан дар ду жанр- газал ва касида кувваозмой доштаанд, вале аз чихати мазмуну мухтаво ва шакл онхо ба дарачаи касидаву газалхои адабиёти классикй нарасидаанд. Муаллиф тибки нишондоди «Мачмуат-ушшуаро» -и Фазлии Намангонй дар Куканд зиндагй ва эчод кардани беш аз 47 нафар намояндагони шахрхои Хучанд, Фаргона, Самарканд, Бухоро, Тошканд, Истаравшан, Балх, Марв, Дирот, Намангон, Исфара, Рошидон, Шахрисабз, Кундуз, Кашкар, Косон, Дисор , Кукандро зикр менамояд ва сабабу омили ба ин доираи адабй ру овардани онхоро пеш аз хама аз кам будани чангхои дохилй ва дар рохи савдои Мовароуннахр, Диндустон, Хитой ва Россия чой гирифтани хонигарии Фаргона маънидод намуда, сабаби дигари онро дар заиф шудани мавкеи хонигарии Бухоро дар натичаи чангхои дохилй, хучуми хамсояхо-хонхои Хоразм ва Фаргона ва хамчун маркази илмй-адабй-сиёсй сукут ёфтани шахри Бухоро маънидод кардааст, ки ин мулохиза, албатта сахех нест. Муаллиф омили дигари ру овардани адибон ба Кукандро тибки чунин амалиёт аз шухратёр шудани худи Умархон ва нуфузи у дар минтакаи Осиёи Миёна медонад. Х. Мирзозода шоирони ин доираи адабиро низ ба ду гурух: шоирони маддох ва шоирони озодфикр чудо намудааст. Андешаи устод дар бораи он, ки хар дуи ин гурух дар доираи шароити танги дарбор махдуд буда, дар баъзе мавридхо байни онхо фарки чиддй дида намешавад, то андозае дуруст аст.
Дар масъалаи тарчумаи хол, мероси адабй ва муаррифии Гулханй дар адабиётшиносии точик низ Х. Мирзозода аз саршиносхои аввалин махсуб меёбад. У тарчумаи холи шоирро тибки сарчашмаву маълумотхои мавчудаи илмй, ки дар Точикистону Узбакистон ба табъ расидааст, зикр намуда, маводхои мавчударо барои муайян намудани зиндагиномаи шоир ва эчодиёти у кофй намедонад. Ба хар хол тибки маълумоти Фазлии Намангонй ва Корй Рахматуллохи Возех барои хонанда маълумоти тарчумаихолй тахия ва пешниход кардааст ва ду газали шоирро барои
9 Намунадои адабиёти точик. Тартибдидандагон Х. Мирзозода, Ч,.Судайлй, Ч,алол Икромй, Кибриё Лутфуллоева, Лутфулло Бузургзода. Дар зери тадрири умумии С. Айнй, С. Улугзода,А.П. Дедотй, М. Турсунзода, М. Радимй, И. Брагинский. Консултант: А. Лодутй.-Сгалинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1940.- С.175-182.
10 Мирзоев А. Адабиёт (ёрй барои омузиши адабиёти асрдои XVI, XVII, XVIII ва XIX -и точик).-Сталинобод: Нашрдавточик, 1948.- С.184.
намуна мисол меоварад. Маълумоти нисбатан пурраро дар бораи Гулханй аз маколаи эшон бо номи «Мавзуи хаёт ва эчодиёти Мухаммадшарифи Гулханй дар синфи 1Х», ки ибтидо дар мачаллаи «Мактаби Советй» (1970, №5, 6) манзури омузгорон гардида буд, пайдо кардан мумкин аст. Дар маколаи мазкур баробари муайян намудани соли таваллуди шоир(тахминан соли 1770), андешаи адабиётшиносони узбек Вохид Абдуллоев ва Лазиз Кайюмовро бо мисолхои мушаххас дар бораи дар Куканд таваллуд шудани у сахех ва дуруст намедонад. Муаллиф дар ин макола эчодиёти Гулханиро муфассалтар шарху маънидод намуда, дар бораи махорати шеъргуии шоир, ки аз он нуктасанчии у намудор мешавад, изхори акида намудааст.
Дар баррасиву пажухиши доираи адабии Бухоро низ мухаккик андешаи худро дорад. Баъд аз тавсифи мухтасари сулолаи амирони мангит, ки бо мутаассибию чахолат, золимию берахмй байни мардум ном бароварда буданд, мухаккик дар бораи ракобати доимй ва муносибатхои чангии хонигарии Бухорову Фаргона, ки мардуми оддиро хонабардуш намуда, одамони бомаърифати давр, амсоли Муфтй Иноят Махдум, Шариф Махдуми Муътасим, Исо Махдум, Хрмидхочаи Зуфунун, Муллошарифи Соат, Мирзо Азими Сомй ва дигарон, ки дар таъкиби зимомдорони давр буданд, маълумот медихад. Ин буд, ки дар нимаи дуюми асри Х1Х як гурух тараккипарварон ба мисли Ахмади Дониш, Савдо, Шохин, Садри Зиё, Музтариб, Зухурй, Исо Махдум ва дигарон чун ситорахои дурахшон дар осмони тираву тори Бухорои асри Х1Х чилвагарй мекарданд ва навиштаву гуфтахои эшон барои хукумати давр ба мисли кибрит хавфу хатар дошт.
Х. Мирзозода дар бораи жанрхои адабиёти дарборй (сарой) харф зада истода, газалро «услуби хоидашудаи феодалй» маънидод намудааст, ки албатта ин андешаи устод бахсталаб аст. Еазал дар хамаи давру замон (ва хатто имруз хам-А.Х.) аз жанрхои маъмул ва бехтарини адабиёт махсуб меёбад.
Тибки мушохидахои муаллиф дар нимаи дуюми асри Х1Х дар эчодиёти АхмадиДониш, Савдо, Шохин, Музтариб, Зухурй, Сомй, Х,айрат, Садри Сарир, Сират, Исо Махдум, Ширин, Ачзй, Асирй, Мирзо Сироч, Садри Зиё ва дигарон нобасомонихои чомеаи онруза, вайронии ахлок, тартиби давлату давлатдорй ва гайра ба интикоди шадид гирифтор шуда буд. Андешаву мулохиза ва тадкикотхои Холик Мирзозода оид ба адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ моро ба хулосае овард, ки Х. Мирзозода дар баррасиву тадкики адабиёти асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ низ накши мухим ва муассири хешро гузоштааст.
Бештари маълумотхое, ки дар бораи вазъияти сиёсй ва ичтимоии асрхои ХУ1-Х1Х дар китобу маколахои худ пешниход намудааст, бо вучуди мухтасар будан, маълумотхои чадид буда, барои мухаккикони адабиёти асрхои мазкур чун рохнамо хизмат намудааст. Мухаккиконе, ки солхои баъдй ба тадкики адабиёти садаи мазкур машгул шудаанд, ба ин ё он воситае ба маълумотномаву аснод ва аркоми китоби мазкур мурочиат кардаанд.
ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ХVI-ХIХ И НАЧАЛА ХХ ВВ. И ВКЛАД Х. МИРЗО-ЗАДЕ В ЕГО ИССЛЕДОВАНИЕ
Худойдодов А.
Изучение истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. началась с 50-их годов ХХ века. В этот период С. Айни, А. Мирзоев, Х. Мирзозода, Р. Ходизода, С. Табаров и др. выпустили ряд фундаментальных исследований и научных статьи которые были посвящены истории таджикской литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв. Среди этих исследованиях особое место занимает труды Х. Мирзо-заде, который в 30-х годов ХХ в. начал исследовательскую работу со статьями о творчестве Сиддики Аджзи и Ахмада Дониша. В его статье и книгах, которые в основном посвящены исследованию истории литературы ХУ1-Х1Х и начала ХХ вв., наряду с освещение истории даётся обобщающий анализ об особенности литературного жанра и литературного круга.
Ключевые слова: исследование, литература, монографии, очерки, жанр, газел, литературный
круг
STUDY OF THE HISTORY OF TAJIK LITERATURE OF XVI-XIX AND THE BEGINNING OF THE XX CENTURY AND CONTRIBUTION OF KH. MIRZOZODA IN ITS RESEARCH
Khudoidodov A.O.
The study of the history of Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century began from the 50 years of the XX century. S. Aini, A. Mirzoev, Kh. Mirzozoda, R. Hodizoda, S. Tabarov and others have done fundamental researches and scientific articles dedicated to the history of
302
Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century. The works of Kh. Mirzozoda takes an importance place among these researches and he started researches works on the articles about the creation of Siddiqi Ajzi and Ahmad Donish. His books and articles basically dedicated to the research of the history of Tajik literature of XVI-XIX and the beginning of the XX century and general analysis on peculiarities of literary genre and literary circle as well.
Key words: research, literature, monograph, essay, genre, ghasel, literary cirle.
Сведения об авторе: Худойдодов Аъзам Овлододович - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университетета им. С. Айни, e-mail: Khudoidodov59@mail.ru
Information about the author: Khudoidodov Azam Ovlododovich - Ph.D. in Philology, docent of Tajik Literature Chair, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, e-mail: Khudoidodov59@mail.ru
УСУЛДОИ ТАФСИРИ ДОХИЛИ ДАР ШАРДИ «ЧДВОДИР-УЛ-АСРОР»-И
КАМОЛУДДИНИ ХОРАЗМИ
Тоцибой Келдиёров
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Тавзеху ташрехи матолиб ва афкори суханварон ба воситаи таълифоти худи онон аз бехтарин усул ва шеваи баён ва расидан ба умки андешаи муаллифон аст, ки имкон медихад матлаб дуруст ва хадафманд бозгу карда шавад.
Шорехон ва алокамандони маснавй дар масъалаи шарху тавзехи афкори Мавлоно Чдлолуддин назари мухталиф доштанд ва аз ин ру дар маънидоди андешахои у аз равзанахои гуногун нигох мекарданд. Табиист, ки хар шорех ба ин масъала назари хешро дорад ва аксари шорехон кушиш кардаанд, ки афкори Мавлоноро аз даричаи тафаккури Ибни Арабй шарху тавзех диханд. Ин аст, ки масъалаи шарху гузориши афкори ирфонии Мавлоно аз бахсноктарин масоили маърифати афкори ин суханвари баландпоя карор гирифта, мухаккикон ва пажухишгарони муосири мавлавипажухро ба баёни андешахои мухталиф водоштааст. Чунонки маълум аст, мухимтарин шурухи «Маснавии маънавй» дар сарзамини Динд таълиф гардида ва шорехони ин минтака аксаран афкору орои Мавлоноро аз дидгохи ирфони Мухиддин ибни Арабй шарху тафсир кардаанд. Мухимтарин шурухи дар кишвари Динд таълифгардидаи Валимухаммади Акбарободй, Бахрулулуми Лакхнавй, Мир Нуруллохи Ахрорй ва дигарон махз ба хотири он ки аз дидгохи Ибни Арабй таълиф гардидаанд, мавриди таваччухи мухаккикони муосири эронй карор нагирифта ва ин хасисаро аз навокиси шурухи хиндй донистаанд. Имруз аксари мухаккикони мавлавипажухи муосири эронй кушиш ба харч медиханд, ки хамин хамохангихои байни афкори Мавлоно Румй ва Ибни Арабиро нодида бигиранд, аммо хакикат он ат, ки байни афкори ин ду шахсияти бузурги олами ирфон иртиботу хамохангихое низ эхсос мегардад.
Камолуддини Хоразмй низ мисли аксари шорехони маснавй бар он назар аст, ки Мавлоно Чдлолуддин аз афкору таъолими Мухиддин ибни Арабй бахрахо бардошта ва ин бахрабардорихо на танхо дар маснавй, балки дар офаридахои дигари Мавлоно низ мушохида мегардад. Чунончи, у дар «Ч,авохир-ул-асрор» ин нуктаро баён медорад, ки Мавлоно чанд муддат дар Димишк бо Ибни Арабй, Садруддини Кунавй, Авхадуддини Кирмонй мусохибат ва мучолисат дошта ва онхо асрору хакоики зиёдеро бо якдигар дар миён гузоштаанд:
"...дигар вакте ки Дазрати Худовандгор дар махрусаи Димишк чанд муддат бо маликулорифин, муваххиди мухаккики комилулхол вал кол Шайх Мухиддини Арабй ва сайидмашоих вал мухаккикин шайх Саъдуддини Дамавй ва зубдатулсоликин, амдатулмашоих Усмонуррумй ва муваххиди мудаккик, орифи комил, факири раббонй, Авхадуддини Кирмонй ва маликулмашоих вал мухаддисин шайх Садруддини Кунавй сухбат фармудаанд ва хакоику асроре, ки шархи он туле дорад, бо хамдигар баён карда ва ризвонуллоху алайхим ачмаин"(1, 133).
Шабохат ва монандихои афкори Мавлоно ва Ибни Арабиро дар «Ч,авохир-ул-асрор»-и Хоразмй, махсусан дар бахши чоруми маколоти дахгонаи муаллиф, ки ба муносибати шархи порае аз абёти маснавй дар бораи хазароти хамс, инсони комил ва ташбехи офариниш ба хуруфи олиёт, олами аъёни собита ва асмои сифоти илохй ва м.и. баён мекунад, ба хубй метавон
303
