Научная статья на тему 'ИЗУЧЕНИЕ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ'

ИЗУЧЕНИЕ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
420
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДЕВИАЦИЯ / ХАРАКТЕР / АГРЕССИЯ / ДЕВИАНТНОЕ ПОВЕДЕНИЕ / ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ФАКТОР / ПСИХОАНАЛИЗ / БИХЕВИОРИЗМ / КОГНИТИВИЗМ

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Комилова Мавджуда Давлатджоновна, Пирматова Гулчехра Холмахмадовна

В статье расматривается исследование психологических теорий девиантного поведения. Хотя изучение девиантного поведения является центральной темой социологии, следует отметить, что ученые в области психологии внесли большой вклад в изучении этой проблемы. Психологи обосновали фактор девиантного поведения по двум причинам: внутренние и инстинктивные импульсы (врожденные) и результат воздействия различных факторов окружающей среды (приобретенные). В статье акцентируются теории и концепции обоснованные на психоанализе, бихевиоризме и когнитивного направления. Авторы провели анализ взглядови результаты исследования З.Фрейда, А.Адлера, Э.Эриксона, Ф.Риман, К.Лоуренса, Дж.Уотсона, Б.Скиннера и других ученных в качестве надежного доказательств сведения.Статье могут быть полезны для специалистов в области социологии, психологии, социальной педагогики, социальной работы и других специалистов, занимающихся поведением индивида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE STUDY OF DEVIANT BEHAVIOR IN PSYCHOLOGY

The article discusses the study of psychological theories of deviant behavior. Although the study of deviant behavior is a central topic of sociology, it should be noted that scholars in the field of psychology have made a great contribution to the study of this problem. Psychologists have justified the factor of deviant behavior for two reasons: internal and instinctive impulses (innate) and the result of exposure to various environmental factors (acquired). The article focuses on theories and concepts based on psychoanalysis, behaviorism and cognitive direction. The authors analyzed the views and results of the study of Z. Freud, A. Adler, E. Erikson, F. Riemann, K. Lorenz, J. Watson, B. Skinner and other scientists as a reliable proof. The article is intended for specialists in the field of sociology, psychology, social pedagogy, social work and other specialists dealing with the behavior of the individual.

Текст научной работы на тему «ИЗУЧЕНИЕ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ»

психология / психологии

УДК:159.95.

ОМУЗИШИ РАФТОРИ ДЕВИАНГЙ ДАР ИЛМИ ПСИХОЛОГИЯ

Комилова М.Д.

Донишгоуи миллии Тоцикистон Пирматова Г.Х

Донишгоуи омузгории Тоцикистон нощяи Рашт

Омузиши мавзуи рафтори девиангй ва шархи он дар илми психология хусусияти хоси худро дорад. Зеро дар байни намояндагони илмхои чомеашиносй мухакикони психолог нисбати дигар олимон сахми худро бештар гузоштаанд, ки онро дар раванди тахлили назарияхои олимони психолог мушохида намудан мумкин асг. Бояд кайд кардки омили пайдошавии рафтори девиантро психологхо ба ду гурух чудо намудаанд: модарзодй ва ба даст овардашуда.

Тарафдорони сабабияти омилхои модарзодиро гаризагароён (инстинктивистон) ва тарафдорони хусусиятхои дар давоми хаёт ба даст овардашударо бихевиористон мегуянд, ки бахси онхо сари як андеша набуда, дар ин масъала хеле доманадор аст.

Ба андешаи бихевиристон рафтори одам - ин натичаи таъсири водоркунандахои гуногуни мухити атроф аст. Гаризагароён бошанд, сабаби рафтори девиантиро дар импулсхои дохилй ва гаризавй чустучуй менамоянд. Зиддияти байни ин ду равия ба он оварда расонид ки дар асри ХХ омузиши масъалаи мохияти рафтори одам хеле авч гирифт ва ба инкишофи психология мусоиидат намуд. Такрибан аз охири солхои 60-уми асри ХХ зиддият дар байни ин ду равия кохиш ёфта, баъзе масъалахои бахси байни онхо бартараф шудааанд. Айни замон дар доираи баррасии масъалахои психологй зиддият дар байни ин ду равия мушохида мешавад ва ин зиддият дар омузиши консептуалии рафтори девиантй низ дида мешавад.

Мавриди кайд аст, ки дар омузиши табиат ва мохияти рафтори девиантй сахми назарияхои гуманиста ва когнитивй хеле назаррас аст.

Дар байни назарияхое, ки рафтори девиантиро хамчун рафтори гаризавй шарх медиханд, ин масъала нахустин маротиба дар доираи психоанализ ва равияи психодинамикй мавриди баррасй карор дода шудааст. Асосгузори психоанализ Зигмунд Фрейд (Sigmund Freud) буда, мувофики назарияи у рафтори инсоният бо эрос - гаризаи хаёт муайян карда мешавад. Сарчашмаи инкишофи шахсро омилхои модарзодй аниктараш гариза ташкил медихад, ки энергияи доимии инсон ба хисоб рафта, З. Фрейд онро «либидо>> номгузорй кардааст.

Омузиши ин назария барои тахлили илмии рафтори девиантй дар ичтимоёт хеле мухим аст, зеро З. Фрейд инчунин рафтори шахсро омухта, мафхуми «бешуурй>>-ро ба гардиши илми психология ворид намудааст. Ба андешаи у бешуурй ин холатхо, протсесс ва хусусиятхои психикии одам мебошанд, ки ба доираи шуури у дохил намешаванд, аммо ба рафтори у таъсир мерасонанд. З.Фрейд таъсири бешууриро нисбат ба таъсири шуур бокувватар мешуморид. Ба шуур бошад, хамаи он чизхое дохил мешавад, ки дар замони хозира даркшаванда буда, ба осонй аз хотира бароварда мешавад (холат, ходиса, хохиш ва гайра). Хамин тавр, З.Фрейд се унсурро барои равшан кардани сарчашмаи фаъолии шахс истифода бурдааст: «Вай^сМан)) ва «Мани олй>>.

Таносуби ин унсурхо холатхои гуногунро дар инсон ба вучуд меоварад. З.Фрейд аз байни ин унсурхо майлхои чинсй - шахвониро хамчун кувваи асосии харакатдиханда донистааст, ки тамоми фаъолияти психикии инсонро идора мекунад. Ба андешаи З. Фрейд рафтор он вакт «меъёрй>> мешавад, ки агар импулсхои гаризавии «Вай>> бо талаботхои меъёрии «Мани олй>> мухолифат накунанд ва дар шуур («Ман>>) инъикос гардида, сабаби низои дохилишахсй нашаванд. «Ман>> - кушиш менамояд, холати низой ба вучуд наояд. Бояд зикр намуд, ки назари психодинамикии шахс ин на танхо назарияи илмй, балки фалсафаи инсон низ хаст. Инсон хамчун мавчудоти олй кушиш менамояд, ки рафтори худро бошуурона танзим намуда, ба меъёрхои ичтимой мувофик намояд [4].

Мувофики назарияи «психологияи инфиродй^>-и Альфред Адлер (Alfred Adler) омили рафтори девиантй дар шахс пайдо шудани комплексно (^<х,исси нокомилй^> ва «хисси бартарй^>) мебошанд, ки сабаби мутобик нашудани одам ба мухити атроф мегарданд. Ин раванд дар шахс рафтори номувофикро ба вучуд оварда, ба бегонашавии шахс мебарад. А. Адлер дар асари худ кайд намудааст, ки ташаккулёби инфиродии шахсият аз синни кудакй сарчашма гирифта, он то синни 4-5 солагй накши худро дар ташаккули шахсият мегузорад. Ташаккули инфиродии шахсият аз муносибатхои оилавй маншаъ гирифта, дар тарбия, шуур ва холати бешурии кудак нишонахои худро мегузорад, зеро дар ин синну сол майлу шавкхои бешуурй ба як равиши аник дар зери таъсири тарбия пайдо мешаванд. Хрсси "нокомилии шахсй" натичаи муносибати танкидии калонсолон ва таваччух накардани волидайн ба талаботхои шахсии кудак мебошад, ки дар шакли нихонй ба сохтори психикаи кудак ворид гардида, ба шаклгирии рафтори кудак таъсир расонида, бо се восита аён мегардад.

Якум кyдaкoнe, ки дap cинни кудакй aß таввачу^ вa мyxaббaти вoлидaйн дур мoндaaнд. Дуюм, кудако^ ки дap мapкaзи дикдати вoлидaйн чой дошта, "эpкa" бa воя pacидaaнд. Сeюм кудако^, ки бa бeмopиxo вa нyкccнxoи физиологй гирифтор xacra4A вa ин бeмopй ё нукеон бapoи бa pox мoндaни мyнocибaти ccзгcp бо aтpcфиëн мoнea эчод мeкyнaд. Чунин кудакон xyдбaxoдиxии пacт дошта, xиccи нокомилии шaxcй дap ош,о бoиcи пaйдoшaвии paфтopи номувофик мeгapдaд.

Хроеи нокомилии бcиcи бa вучуд oмaдaни мoнeaxo дap мyoшиpaт вa мyнccибaт бо aтpcфиëн мeгapдaд. Чунин xиccиëт мeгaвoнaд caбaби бавучудоии шaклxoи гуногуни paфгopи Faйpиичтимoй шaвaд: иcтeъмoли мaшpyбoти cпиpтй ё мaвoди мyxaддиp, чинояткорй, a^ecx^ нeвpoзxo ва Faйpa. Дap acn, нeвpoз дap пcиxoлoгияи инфиродй xaмчyн эътироз бap зидди зуроварии чинш as чониби шaxcи aлoxидa вa xaмчyн paфгopи пeшгиpикyнaндaи мачбурнамоии ичтимой бa нaзap мepacaд. Аз нигoxи Aдлep xиccи нокомилиро xap як фapд аз cap мeгyзapoнaд, вaлe нa xap як шaxc xyввияти шaxcии xyдpo аз дacт мeдиxaд. Чунин xиccиëт бapoи бapxe oдaмoн мeгaвoнaд xaiwiyn вoдopкyнaндa вa вccитaи пeшбapaндa дap инкишофи нфуи эчодй, xyдидopaкyнй, такмили шaxcият вa фapxaнг бapoмaд намояд вa xaмчyн кувваи пeшбapaндa бapoи тaшaккyли xyввияти xyд мyccидaт намояд[1].

Бa aндeшaи пcиxoлoги олмонй Эрик Эрикеон {Erik Erikson) caбaби рафтори дeвиaнтй ин бу^рони xyввият мeбoшaд. Са^ми Э. Эрикеон дap рушди пcиxoaнaлиз нaзappac acт. У нaзapияи З. Фpeйдpo дacтгиpй намуда, aндeшa дopaд, ки инкишофи пcиxoшaxвoнии шaxc мapxилaxoи инкишофи xyдpo дopaд. Нaзapияи Э.Эpикеcн доир бa xamx мapxaлaи рушди пcиxoлoг ичтимой инкишофи oдaмpo дap тамоми тули xaëти y дap бap мeгиpaд. Бa aндeшaи y пeш aB xaмa бa тaъcиppaccниx,oи байнщамии ичтимой вa œmrac^xo дap мapxaлaxoи мyxтaлифи инкишоф мyтaмapкaз мeшaвaд. Дар xap як мapxaлa oдaмoн бо иxтилoфxoe ру бa ру мeшaвaнд, ки бо paвaнди инкишоф алокамандй дopaнд вa xai^m тавр, бу^рони инкишофро aв c^ мeгyвapoнaнд. Агар бa oдaм мyяccap шавад, ки aв yxдaи ин мушкилот барояд, пaе ин мeгaвoнaд бa тaшaккyли тфат^и мycбии ro^orora дap тамоми тули xaëт oвapдa paеcнaд. ^обил нaбyдaн ба бapтapaфcoзии иxтилoф мeгaвoнaд барои инкишофи минбаъда ва функшя ичронамой oкибaтx,oи манфй дошта бошад [6].

Ба иридии Э. Эpикеcн мapxaлaи панчуми ин инкишроф cинни нaвpaей йот (из 12 то 18 еcлaгй) мeбoшaд. Ин мapxaлa барои ташаккули эxcocи xyввияти шаксй а^амияти му^им дошта метавонад. Он ба рушди шaxcият дар тамоми раванди минбаъдаи xaëi тaъcиp мepaccнaд. Хуввияти шaxcй арзиш^о, нука^ои назар, маром ва идeaлxoepo дар бар мсгирид, ки рафтори одамро муайян мскунинд. Он xaмчyнин метавонад ма^д^ори^о, амащо ва рафтори одамро идора намояд. Агар нaвpac xaвacмaндй ва дacтгиpии кифоя бинад, дар y образи кавии тжайюлии xyд ташаккул мeëбaд ва xиccи мустакилияти шaxcй ва назорат ба вучуд мсояд. Нaвpaccни дишрс, ки xaвacмaндй ва дастгирии лозимаро надидаанд, метавонанд бeчypъaт шаванд ва ба xyд ва ояндаи xyд xиccи нобоварй пайдо мскунинд. Чунин номуваффакиятй мeгaвoнaд caбaби омсзиши накшо ва заифии xyдшинocй гарданд. Аз ин ру иктилофи acccй дар ин мapxaлa байни xyввият ва омсзиши накшо ба амал мсояд. Дар бaъзe xoлaтx,o омсзиши накш,о метавонад ба «бу^рони x^^to бурда рааэнад. Аз руи назарияи Э. Эрикам тaвcифи рафтори дeвиaнтй дар acoœ диcфyнкcияи пcиxикй, нeвpoвxo ва дигар xoлaтxoи патологй дар ccxтopи ша^ият acccнoк карда шудааст, ки дар мачмуъ «бу^рони ша^ият»- ро ба вучуд мeoвapaнд[8].

якс аз типoлoгияx,oи ниCбaтaн амикк ва фaлcaфиpo Фр^го Риман (Fritz Riemann) псшни^од намудааст. Риман барои псшни^од намудани ин типология ба шфати маъёр таро^ои xocи шaxc ва aкcyлaмaлx,oи мувофикро ба oнxo интиxoб намудааст. Чор типи тapcx,oи acocй вучуд доранд, ки одам дар ин ё он шакл бо oнxo ру ба ру мсшивид: тapcи аз даст-ди^ии x^^ra шaxcй, тapc аз тада,ой, тapc аз марг ва тapc аз тагйирнаёбандагй.

Зиндагй capшopи тагйироту дигаргунй мeбoшaд, яънс rax комёбию гox нокомй. Дар cypaти xy5 будани caлoмaтй ва мавчудияти инкишофи дуруст шaxc метавонад xaмaи ин тapcxopo пacи cap намояд. Вобаста ба дарачаи идора ва назоратнашавандагии якс аз ин намудари тapc чунин нaвъxoи шaxcиятpo чудо мскунинд: шaxcи шизоидно, шaxcи дeпpeccивй, шaxcи бeвopкyнaндa (дилбазан) ва шaxcoни истфикй.

Нaвъxoи шapxдoдaи тapc аз чониби Ф. Риман ба шфати индикатори пcиxикй ва аклонии ташаккулёбии шaxcият xивмaт мсшмоянд. Ба акидаи y шaxcи комил бояд тapcpo бартараф карда тавонад. Инccн бояд xa^ira^ намуданро бо атрофиёнро ому^та, дар баробари ин x^^ra шaxcиpo аз даст надщад. Одам на xaмa вакт имконияти назорат ва идора кардани ин намуд^ои тарфо дорад. Бартафнамоии тapc - ин raлaбae мeбoшaд, ки инccнpo ру^ан пуркувват мeгapдoнaд [3].

Дар миёни тарафдорони назарияи рафтори табий-модарзодй ё xyд назарияи рафтори aгpeccивй мав^и acccиpo paxëфти тaxaввyлoти ишол мскунид. Конард Лopeнc (Konard Lorenz), sooпcиxoлoг ва намояндаи макгаби этологй (кал. Юнонй ^0oç -axno^, xapaкгep, одат, анъана) мeбoшaд, ки гeнeгикa ва рафтори xaйвoнoн (гарюаи xaйвoнoн), аз он чумла одамонро oмyxтaaст. Ба акидаи К. лорсго, aгpeccия ин гаризаи модарзодии мубориза барои xaëт аст, ки дар одамон ба миcли xaйвoнoг вучуд дорад, xaмин тарикк у ин рафторро бо истилoxи "рафтори морфологй" кайд намудааст. К. лорсн; таодщ мсншояд, ки ин гариза дар мapxилaи дуру дарози т-а^вую! инкишоф мeëбaд ва мамули мугобикшавии одам ба му^иг мeбoшaд.

Кожапшяи К. Лopeнc вa З.Фpeйд воксзн хам "модсли гидpaвликaвии кaчpaфтоpй"-po таодщ мскунзд ки аз нaзapи он paфгopи дeвиaнгй дap пcиxикaи ином чамъ мemaвaд, яънe зaxиpa кapдa мemaвaд. Нихоят "capnym кушода мeшaвaд" ва энepгияи зиëдaтй бapoмaдa мepaвaд. Дoниmмaндoн ба чунин xyлocae омадаанд ки боздоштани импyлcи paфтop ба caлoмaтии пcиxикии одам xaтap эчод ^да, бoиcи пaйдomaвии энepгияи дecIpyктивй ва aгpeccивй мeгapдaд[2].

Acocгyзpи paвияи биxeвиopизм (кал. англ. behaviar-paфтop) Чон Уогеон (Watson John B.) "pa^op"-po хамчун пpeдмeги омузиш rçapop дoдaacг. Биxeвиopизм дap acocи мyнocибaти мexaникй ба одам пайдо шyдaacг. Ба aндemaи y paфтopи фapд- ин таничаи хамаи он амалхои чавобй мeбomaнд, ки ба вoдopкyнaндaхoи бфуна мaнcyб мeëбaнд. Хдмин napm; бyзypгии тахлили paфтop алокаи мymaxxacи вoдopкyнaндa (S) ва амали чавобй (R) мeбomaд, ки дap он алокаи "S^R" (stimUlus-reaction) бо мавдди шшбининамоии paфтopи cyбъeкт ва "идopaкyнй"-и он тадкик кapдa мemaвaд. Ч. Уотсон бо moгиpдoнam тaчpибaхoи зиëд гyзapoнидa, иcбaг намудаанд, ки бо вошгаи ииттоби дypycги амали чавобй (R) ба тaвpи муътадил имконияти таги^ додани вoдopкyнaндa (S) вучуд дopaд. Boдopкyнaндaхo хамчун poхнaмo бapoи тани pacaнидaн ба амали чавобй бapoмaд намуда, олами дoxилии фapд ва холаги paвoнии ypo ба куллй тaFЙиp мeдихaнд. Ба aндemaи Ч Уaгcaн чунин paфтappo дap хайвонхо низ мушохида намудан мумкин acn. ,3ap acn, aгap амали чавобй (R) бо вoдopкyнaндa (S) муайян кapдa шаванд, пac бapoи paфTapи намунавй бояд вoдopкyнaндaхoи мyвaфикpo ингтоб намуд, яънe бapoи идopa ^дани paфтapи фapд муайян кapдaни вoдopкyнaдaхoи мувофик кофй аст[5]. Бо дигap ^5opa aгap гусм Ч. Уотсон paфIopи фapдpo хамчун poх,и мугобикшавй ба мухити ичтимой мeaмyзaд. У добст нaмyдaacг, ки мухити зист paфтapи инcaнpo комилан муайян мeкyнaд. Бо нaзapдoшги чунин пeшнихoдхoи илмй бapнoмaи илмии "Омузиши идopa ^дани paфтap" -po пeшнихoд нaмyдaacг[9]. Ин нaзapия ба фахмиши paфтapи ижон хамчун мачммуи peaкcияхoи opгaнизм ба тaъcиpи мухити бepyнa acac ëфтaacг. Бояд кайд кapд, биxeвиopизм хамчун якe аз acacхoи тamaккyлëбии mpaAfflivm мpaфтapм дap caтсиoлoгия ва фaлcaфaи ичтимой низ вагеъ oмyxтa мeшaвaд.

Нaмoяндaи paвияи нeaбиxeвиopизм пcиxoлoги aмpикoй Бeppec Скиннep (Burrhus Frederic Skinner), ж^от нaмyдaacг,ки "дaлeл"-ин хамчун ниmoндихaндaи paфтapи фapд мeбomaд. Омузиши pa^rop бояд дap acocи дашлхо ва чeнaкхo ба кайд г^ифта шаванд. 3epo paфГapи фapд-ин ягона вacигaecг, ки пcиxoлoг тaвaccyти он тахдил ва татбики илмиpo нaтичaбaндй кapдa мeгaвoнaд. Дaлeлхoи воксъии ин добом caбaби амали чавобй (R) будани вoдop-кyнaндa (S) мeбomaнд, ки дap paфгapи фapд мушохида мeшaвaд. Чунин aмaлpo Б.Скиннep бо истилохи "амали pecпoндeнгй", яънe амали чавобй ифода кapдaacг. Тамоми paфтоpи ижон-ин мачммуи мapaккaби aкcyлaмaлхoи кутохмудат ва дapoзмyдaт мeбomaд, ки дap вазъиягхои мyxтaлиф амалй мeгapдaнд. Ба акидаи Б. Скиннep paфгapи дeвиaнгй хам нaтичaи омузиши мачммуи вoдopкyнaндaхoи ба фapд тaъcиppacaн мeбomaд, ки он аз aкcyлaмaл capчaшмa мeгиpaд. Macana^ aгap волидайн аз cинни xypдй фapзaнди xyдpo бо мeхpy мухаббат ба воя pacaнaнд, мaълyмaг ва тapбияи xyб диханд, пac кудак xymaxnorç ба воя мepacaд. Bane arap кудак дap мухити ношлим ба воя pacaA - чангу чанчоли pyзмapa, лагу куб ва ë дoшгaни волидайни мaйзaдa ва f. ин xaтapи ба pa^rc^ дeвиaнгй дзет задани нoбoлиF мeшaвaд[5]. Ба ибopaи дигap, paфтоpи дeвиaнгй миcли paфTapи "мeъëpй" аз шнни xypдй тибкки "мexaнизми омузиш - мexaнизми ëдгиpй" дap myyp чой мeгиpaд, ки хамчун нaтичaи тaъcиpи aкcyлaмaл-вoдopкyнaндa амалй мeгapдaд.

Илова 63p ин, Б. Скинep 63p xилoфи caнкcияхoи чиcмoнй - миcли латту куб, зypoвapй ва монзнди ин бapoмaдa, aндema дошг, ки caнкcияхoи чазо ба paфтоpи нaвpac тaъcиpи муваккатй мepacaнaнд ва paфтоpи дeвиaнгии нaвpac дap ин холат ба диг-ap шакли paфгсpи дeвиaнгй мубаддал мeгapдaд. Яънe xyди paфтоpи дeвиaнгй аз байн нapaфтa, танхо !a™p мeëбaд (шаклан дигap мeшaвaд). Хдмзамон y caнкcияхoи хaвacмaндкyниpo афзалиятнок хиcoбидa, aндeшa дopaд, ки caнкcияхoи хaвacмaндкyнй ниcбaт ба caнкcияхoи чазо нагича ва тaъcиpи caмapaнoктap дopaнд[l0].

Яте аз paвияхoи илмиe, ки бо мав^см^™ нaзapияхoи биxeвиopиcгй nyppa мувофикк нecг ин пcиxoлoгияи когнитивй мeбoшaд. Maфхyми когнитивй аз калимаи логинй ^«когнито» г^ифта шудааст ва маънои донишу мaъpифaтpo дopaд. nac, ин paвия ба тадкики пpaгceccхoи мaъpифaгй эътибopи чиддй мсдихзд. Нaзapияи когнигивии paфтоpи дсвизиги аз он дагел бapмeoяд, ки хангоми aкcyлaмaли maxc ба тaъcиpaги гуногуни мухити афон^ шаpхдихии вазъияг аз тapaфи xyди maxc ахамияти калон дopaд. Вобаста ба он, ки xyди maxc ин ë он вaзъиятpo чй xeл мeфaхмaд ва бaхoгyзopй мскунзд, y метавонад ë paфтоpи '^^pH" ë paфгсpи дeвиaнгй кунад. Хдмин тapик; пcиxoлoгияи когнтивй дap м^кази диккаги xyд мазмуни шyypи oдaмpo к:apop додааст. Намояндагони ин paвия omxop кapдaн мexoхaнд, ки чй гуна тacaввypaг, фахмиш ва умуман зндсшзи одам ба pафтоpи y тaъcиp мepacaнaнд. Пpстсeccхoи мaъpифaгй воксизнд ва oнхopo фахмидану oмyxтaн имкoнпaзиp аст, мсгуяд якс аз намояндагони он Ульрик Густав Найссер ( Ulric Gustav Neisser). У дap фахмиши мохияти paфтоpи дeвиaнгй дap байни нaзapияхoи шaxcй-пcиxoлoгй ва ичгимoй-пcиxoлoгй як навъ пaйвaстaгиpo кайд намудааст. Aз як тapaф, фахмиши тaъcиpoIхoи ба вучуд oвapaндaи paфгopи дeвиaнгй аз тapaфи maxc коибили тавччух аст, аз тapaфи дит^,

тафсири ин таъсиротхо дар фарханг ва ВАО. Ба андешаи у махз тафсири коллективии таъсирот аксар вакт пайдошавии качрафториро дар дарачаи шахсй муайян мекунад. Хамзамон У. Найссер кайд мекунанд, ки бидуни бахисобгирии дарк кардан ва бахогузорй намудани худи шахс ба ин ё он вазъият мо наметавонем муайян кунем, ки заминаи ин ё он аксуламали девиантиро чй ташкил медихад[7].

Инак, аз нигохи гуногунандешии мухакикони илми психология назарияхои девиантй дар чахорчубаи равияхои гуногун дида баромада шудааст. Аз нигохи гаризагароён (инстингтивистон) рафтори девиантй ин таничаи хусусияти импулсхои дохили ва гаризавй яъне омилхои модарзодй мебошанд. Нигохи бихевиристон бошад, рафтори девиантиро натичаи таъсири водоркунандахои берунаи мухити атроф мехисобанд. Инчунин, ташаккули сифатхои психологии фард дар мархилахои инкишофй синну солй низ таъсири худро ба рафтор мерасонад. Хамзамон равандхои конгнитивй, эмотсианалй ва шароитхои махсуси ичтимой дар якчоягй бо донишхои пештара омили рафтори девиантй шуда метавонанд.

АДАБИЁТ

1. Змановская ЕВ. Девиантология: (Психология отклоняющегося поведения): Учеб. пособие для студ высш. учеб. заведений./ Е.В. Змановская- М.: Издательский ценр «Академия», 2003. -288 с.

2. Основные формы страха. Исследование в области глубинной психологии. Монография/ ФРиман Перевод Э. Гушанский Алетейя-1999. С. 330 ( 336стр)

3. Лоренц К. Спонтанность агрессии // Агрессия (так называемое «зло»). К. Лоренц- М. : Прогресс : Универс, 1994. — Гл 4.

4. Фрейд, 3. Введение в психоанализ [Текст]/ 3. Фрейд. — СПб.: Издательский Дом «Азбука-классика», 2007. —480 с.

5. Хагуров Т.А. Введение в современную девиантологию /учебное пособие/ Т.А. Хагуров - Ростов-на-Дону, 2003. Сс .240243 (343с).

6. Хомич АВ.Психология девиантного поведения: (Эриксон) Учебное пособие./ А.В. Хомич - Ростов-на-Дону: ЮжноРоссийский гуманитарный институт, 2006. — 140 с.

Маводи электрони

7. Найссер У. Познание и реальность: смысл и принципы когнитивной психологии. М.:Прогресс, 1981; Психология социального познания. http://bugabooks.com/book/147-psixologiya-socialnoa3-poznaniya/9-4-kognitivnaya-psixologiya.hlml) [дата обращения 13.10.2020].

8. Agression Theories Revisited: Loienz's Neolnstinctivism, Wilson's Socio-Biology, and Skinner's Behavioral Theories", Journal Of Asian Scientific Research, vol 7, no. 2, pp. 38-45. ISSN (e): 2223-1331. DOI: 10.18488/joumal2.2017.72.38.45 http://www.aessweb.com/pdf-fles/JASR-2017-7(2)-38-45.pdf [дат аобращения20.08.2020]

9. Rakos, richard f. Johnb. Watson's 1913 "Behaviorist manifesto": setting the stage for beha

10. B.F Science And Human Behavior. New York, Macmillan [1953]- 461 pages/ https://books.google.com.ti /books/about/ Science and Human Behavior. [дата обращения 13. 10.2020]

ИЗУЧЕНИЕ ДЕВИАНТНОГО ПОВЕДЕНИЯ В ПСИХОЛОГИИ

В статье расматривается исследование психологических теорий девиантного поведения. Хотя изучение девиантного поведения является центральной темой социологии, следует отметить, что ученые в области психологии внесли большой вклад в изучении этой проблемы. Психологи обосновали фактор девиантного поведения по двум причинам: внутренние и инстинктивные импульсы (врожденные) и результат воздействия различных факторов окружающей среды (приобретенные). В статье акцентируются теории и концепции обоснованные на психоанализе, бихевиоризме и когнитивного направления. Авторы провели анализ взглядов и результаты исследования З.Фрейда, ААдлера, Э.Эриксона, Ф.Риман, КЛоуренса, Дж.Уотсона, Б.Скиннера и других ученных в качестве надежного доказательств сведения. Статье могут быть полезны для специалистов в области социологии, психологии, социальной педагогики, социальной работы и других специалистов, занимающихся поведением индивида.

Ключевые слова: девиация, характер, агрессия, девиантное поведение, психологический фактор, психоанализ, бихевиоризм, когнитивизм.

THE STUDY OF DEVIANT BEHAVIOR IN PSYCHOLOGY

The article discusses the study of psychological theories of deviant behavior. Although the study of deviant behavior is a central topic of sociology, it should be noted that scholars in the field of psychology have made a great contribution to the study of this problem. Psychologists have justified the factor of deviant behaviorfor two reasons: internal and instinctive impulses (innate) and the result of exposure to various environmental factors (acquired). The article focuses on theories and concepts based on psychoanalysis, behaviorism and cognitive direction. The authors analyzed the views and results of the study of Z. Freud, A. Adler, E Erikson, F. Riemann, K Lorenz, J. Watson, B.

Skinner and other scientists as a reliable proof. The article is intended for specialists in the field of sociology, psychology, socialpedagogy, social work and other specialists dealing with the behavior of the individual.

Key words: deviation, character, aggression, deviant behavior, psychological factor, psychoanalysis, behaviorism, cognitivism.

Сведение об авторах:

Комилова Мавджуда Давлатджоновна - кандидат философических наук, докторант кафедры социологии Таджикского национального университета E - mail: komilova.1976@mal.ru Телефон: (+992) 935148080.

Пирматова Гулчехра Холмахмадовна - ассистент кафедры обшествоведения Таджикского педагогического института, Раштскийрайон. E - mail: pirmatova@gmail.com. Телефон: (+992) 931024014.

About the authors:

Komilova Mavjuda Davlatjonovna- PhD. student at the Department of Sociology, Tajik National University E-mail: komilova.1976@mail.ru Phone: (+992) 935148080.

Pirmatova Gulchekhra Kholmakhmadovna - assistant of the Department of Social Science, Tajik Pedagogical Institute, RashtDistrict. E - mail:pirmatova@gmail.com. Phone: (+992) 931024014.

МАФХУМИ УМУМЙ ДАР БОРАИ ХАРАКТЕР ВА ТАВСИФИ ПСИХОЛОГИИ ОН

Назарова Х.З.

Доиишгоуи миллии Тоцикистон

Одамон аз якдигар дар гуфтору рафтор фарк мекунанд ва яке аз хусусияти фарккунандаи одамон характери онхо мебошад. «Характер гуфта, мувофикати нотакрору инфиродии хусусиятхои психологии шахсро мефахманд, ки дар рафтору фаъолияти у зохир мегарданд» [3, с.306].

Хусусиятхои шахс, ки муносибати одамро ба хакикат ифода мекунанд, хамеша ягон пайвастагии ба худ хосро ташкил медиханд, ки он чамъи хусусиятхои алохидаи хамин одам набуда, онро ба хакикат ифода мекунад, хамеша ягон пайвастагии ба худ хосро ташкил медиханд, ки он аз системаи ягонаю томи характер номидашаванда иборатанд. Калимаи «характер» юнонй буда, маънояш, хислат, хусусият мебошад. Характер-ин пайвасти индивидуалии хусусиятхои мухими шахс аст, ки муносибати одамро ба хакикат ифода менамояд ва дар рафтори у зохир мешаванд.

«Дар шароити кунунй хам тарбияи сифатхои маънавию психологии инсони комил масъалаи хаётан мухим махсуб ёфта, дар маркази диккати файласуфон, хукукшиносон, педагогхо, психологхо ва бостоншиносон карор дорад. Зеро хануз дар китооби кадимаи точикон «Авесто» масъалаи тарбияи хулки неки инсонй, панду насихатхо ва тавсияхо оид ба хамаи сохахои зиндагй оварда шудааст» [1,с.3б0].

Характер муносибатхоест, ки онхо дар шаклхои рафтори одатшуда ва мустахкамгардида зохир мегарданд. Мо ин ё он хел характер доштани одамро кайд намуда ба хамин системаи муносибатхои уро нисбат ба хакикат ва дар айни замон шакли мустахкам кардашуда ва мукаррарии рафтори уро дар вазъияти муайян хамчун тарзи зухури хамин муносибатхо ошкор менамоем. Масалан агар мо кайд намоем, ки хоксорй хусусияти характери хамин одам аст, бо хамин нишон медихем, ки муносибати у ба худаш ва дар айни замон рафтори у дар вазъияти муайян чи гуна аст ва дар шароити муайян аз у чи гуна рафтор карданро нигарон шудан мумкин аст.

Характер ва дигар чихатхои шахс, аз чумла мизоч ва кобилият бо хамдигар алокаманд мебошанд. Мизоч ба шакли зухуроти характер таъсир мерасонад, ба ин ё он чихати характер тобиши ба худ хос медихад. Масалан, суботкории холерик дар фаъолияти пурчушухуруши у ва хамин хислати флегматик дар мулохдзакорию бодиккатии вай ифода меёбад. Холерик богайрат ва борагбат, флегматик бошад мунтазам ва саросема нашуда кор мекунад. Аз тарафи дигар, худи мизоч низ дар зери таъсири характер аз нав сохта мешавад, одами характери кавй доштагй баъзе чихатхои манфии мизочашро пахш намуда, зухуроти онро назорат карда метавонад.

«Крбилияту характер низ ба таври чудонашаванда алокаманданд. Дарачаи баланди кобилиятнокй бо чунин хислатхои характер, масалан, бо коллективизм, яъне бо хиссиёти алокаи чудонашаванда доштан бо коллектив, хохиши барои бехбудии он кор кардан, бо кувваю имкониятхои худ боварй доштан, ки бо ноканоатмандии доимй аз комёбихои худ, серталабй нисбат ба худ, махорати ба кори худ танкидона муносибат кардан пайваста шудааст, алокаманд мебошад», [2, с.240].

Нашъунамои кобилият ба махорати душворихоро суботкорона бартараф намудан, дар зери таъсири бемуваффакиятй рухафтода нашудан, муташаккилона кор кардан ва ташаббус нишон додан аст. Алокаи характеру кобилият низ дар он ифода меёбад, ки ташаккули чунин чихатхои характер ба монанди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.