CC BY
0ЭОЖ 82-14(5Каз):81'255.2
1ЗТАЙ МЭМБЕТОВ - ЛИРИК АЦЫН ЬЭМ АУДАРМА ШЕБЕР1
МУТИЕВ ЗИНУЛЛА ЖАКСЫЛЫКОВИЧ
М. Этемюов атындагы Батыс ^азакстан университетшщ профессоры, ф.г.к., доцент,
Орал, ^азакстан
АЖГАЛИЕВ МАРАТ КАЙРЖАНОВИЧ
Батыс ^азакстан инновациялык-технологиялык университетшщ кауымдастырылган профессоры, п.г.к., доцент, Орал, ^азакстан
М¥ХАНБЕТОВА ЖАНГYЛIМ 0ТЕПБЕРГЕЩЫЗЫ
М. Этемiсов атындагы Батыс ^азакстан университетшщ ага окытушысы, магистр,
Орал, ^азакстан
Аннотация. Мацалада цазац поэзиясына вз YHiMeH келт, улт лирикасын рухани жагынан байытцан ацын 1зтай Мэмбетовтыц влец-жырларына тацырыптыц-идеялыц жагынан талдау журггзгледг. Зерттеу нысанына алынган эр туындысыныц табигаты мен квркемдж ерекшелжтергне назар аударылган. Сонымен бгрге ацынныц аудармашылыц шеберлггг де галымдар назарынан тыс цалмаган. Элемнщ танымал ацындары Пушкин, Лермонтов, Кольцов, Некрасов, Шевченко, Петефи, Боратынский, Исаковский, Малышко, Муса Жэлил, Вл. Маяковский туындыларын цазацша свйлетуде ацынныц вз1не тэн дербес 1зден1с1 сарапталады.
Ктт свздер: лирик ацын, аудармашы, поэзия, идеялыц мурат, цубылту, айшыцтау, халыцтар достыгы, тэрж1ма.
^азакстан Жазушылар одагыныц мYшесi 1зтай Мэмбетов — казактыц лирик, эпик акыны, журналист, аудармашы. 1953 жылы ^аз МУ- дi бтрген. «Ж^лдыз» журналы, ««Казак эдебиетЬ» газет редакцияларында, ^азак мемлекетпк керкем эдебиет баспасында, ^азак КСР Телевизия жэне радиохабарын тарату женiндегi мемлекеттiк комитетiнде, ^азакстан Жазушылар одагы поэзия секциясында кызмет iстеген.
Акынныц алгашкы жыр жинагы «Т^цгыш» деген атпен 1955 жылы жарык кердi. Одан кейiн сандаган елец кiтаптары, бiрнеше дYркiн тацдамалысы баспа жYзiн керген. Бiркатар шыгармалары туыскан халыктар тiлiне тэржiмаланFан. Лермонтов, Пушкин, Байрон, Блок, Брюсов, т.б. жырларын казак тшне аударFан.
1зтай Мэмбетов АлFа ещршщ Табантал деген езеншщ бойында дYниеге келiп, туFан шешесiнен жастайынан жетiм калFан. Кеп киындык керген езшщ муцын, жетм бала психологиясын «Эгей шеше» елещне сыЙFыза бiлдi. Бул елец женшде жазушы Сэбит Муканов жазушылардыц бiр жиналысында: «Эгей шеше талай заман бойы эдеби шыFармаларда жаксы []¥FымFа ие болFан емес едi. 1зтай бiрiншi рет ол туралы керемет елец жазды. Онда ол наFыз кiсiлiгi жетiп т¥рFан эйел егей шеше бола алмайтынын дэлелдеп шыкты» - деген.
1зтай Мэмбетов ширек Fасырлык акындык жолында жиырмаFа жуык елец кiтап жазып, элем эдебиетi мен орыс классиктершщ кыруар маржандарын ез ана тшне аударFан iскер азамат акын [1].
1зтай Мэмбетовпен т^стас емiр сYрген замандасы белгiлi казак акыны Гафу ^айырбеков ол туралы: «1зтай еркелшт де, CYЙкiмдi тектектiктi де, акыета тэн алуан кызык мiнездi де керсекен адам. Оны замандастары мына бiз кебiрек бiлемiз. Оныц ак кецiлдiлiгi, баладай тэуекелшiл сенiмшiлдiлiгi, ер-жомартты^ы, тура кететiн шыншылдыFы — бэрi ж^ртты ерiксiз баулап экететiн касиеттер едi» [2, 7 б.] - еске алады.
А^ын 1зтай Мэмбетовтьщ кыска гумырындагы акындык сапарында шыгармашылык ецбепнщ бастаулары мен корытынды жемiсiне кез жYгiртсек, олардыц катарын непзшен «Туцгыш» (1955), «Сыр» (1958), «Табантал» (1961), «Эсиет» (1962), «Жалын» (1964), «Жол узак» (1966), «Сал сары» (1970), «Тарланбоз» (1973), «Жылы жел» (1974), «Тацдамалы» (1976), «Акпан» (1983), «1зтай Мэмбетов» (2011) т.б. жыр жинактары курайды.
1зтай Мэмбетов, бiрiншiден, лирик акын. 1зтайдыц акындык талантыныц негiзгi белпа оныц елецдершщ такырып аясынан, идеялык муратынан-ак ацгарылып турады. Эйткенi туындыларында адами болмыс, имани кундылык алгашкы орынга койылган. Элецдершдеп нэзiк сыршылдык, пэк сезiм мен кещл хошы окырманын ерiксiз баулып, жетелеп отырады. Акын тiлi жещл, карапайым, кепшшк журтка угыныкты.
1зтай Мэмбетовтщ алгашкы тырнакалды жыр жинагы «Туцгыш» аталганымен, ютаптыц мазмуны кYPделi эрi кызыкты, тартымды керiнедi. Жинак шагын-шагын терт белiмнен турады, атаулары: 1. Бейб^шшк бакшасы. 2. Лирикалык жолдар. 3. ТYркия тYнегiнде. 4. Жаксы жырлардан.
Ютаптыц белiмi басталмас бурын алгашкы бетшдеп берiлген шумактар окырман жYреriне бiрден жылы ушырап, кезтаныс суреттер окушысын YЙiрiп, иiрiп экетедi, бейне бiр сезбен салынган бояулы картина дераз. ^ншц кезi кецшмдей жылынып, КYлдi мезгiл, кYмiс сэуле куйылып. Кец кесiлген эсем далам ен бойын Аймалайды, желпидi жел жYгiрiп.
Айнымаган косынкасы жецгемнщ -Айналама толды тYрлi гYл менщ. ТYсiрдi еске жасыл таудан аккан су Жас сулудыц CYЙсiне бiр ^лгенш.
Толтырмак боп дэнге кектем сауырын, Турды тацнан, турды туган ауылым. Тынбай соккан жYрегiндей емiрдiц Кырда кызу кетерiлдi алып Yн.
Турмын кырда, куанамын, кYлемiн, Елжiрейдi асау албырт жYрегiм. Эз жерiмнiц о шет мен бу шетiн Осынау бiр шуак кYндей CYЙемiн! [3, 3 б.]
Терт шумакты бул жырдыц тула бойында эдебиетке катысты керкемдiк кубылыстар мен ерiстi ернектердщ баршасы дерлiк тунып тургандай, Эп дегеннен кiтап авторыныц оцай шагылатын жацгак еместiгiн сез енерiне, оныц шшде сез сарасын (Абай) ауыздыктауга Yлкен дайындыкпен келгенiн ацгаруга болады. Кезге урган келiстi эдебi - акын, бiрiншiден, кейiптеп сейлеуге куштар екен, яки елецнiц барлык шумагыныц тутас орамы кейiптеуге курылган. ^ннщ кезi адамныц кецiлiндей жылынып, мезгш кYмiс сэулесiн куйып, адамдай жадырап кYлiп турса, оган косылып, кец кесшген эсем даланыц ен бойын желтген жел жYгiрiп, аймалалап жатады. Осы сыкылды кубылту мен айшыктаудыц да Yздiк Yлгiлерi («Айнымаган косынкасы жецгемнщ - / Айналама толды тYрлi гYл менiц»), жасыл таудан аккан судыц жас сулудай ^лу^ дэнге сауырын тесеп жаткан кектем, елжiреген асау албырт жYрек - муныц баршасы табигаттыц эдемi суретш кез алдымызга келденец тартады.
Ютаптыц «Бейбiтшiлiк бакшасы» 1-белiмiнде акынныц езш коршаган дYниенiц шуакты мезеттерi мен кецiлдi сэттерi, когамныц тыныс-тiршiлiгi, ецбеккер халыктыц жаксыга умтылысы бейнеленген. «Бебек», «Iнiме», «Сэби тойында», «Эсе бер жайнап, ес, Ым», «Суретшi Ым», «Жас какпашы, «Шал елецi», «Карт ойы», «Хат» аталган
туындылардыц непзп айтар ойы дос-жаранга деген юршказ кецiл, жакын-жуык, бауыр-тумага, Yлкен-кiшiге курмет сиякты адамгершiлiк устанымдардан турады. Мэселен, - Ак тiлектер айтылып, Журт сэбидi CYЙдi еппен. Аспанда жаца ай туып, Сыгалады эйнектен [3, 14 б] «Сэби тойында»
- деп келетш немесе:
Жалтылдап сэби жанарыц Тезiрек есш^ бала шак, КYтiп тур Отан - ананыц Еажайып керю - болашак [3, 15 б.] («Осе бер жайнап, вс, шм»)
- деген бата-тшектерде акын болашактыц кшп, когамныц болашагы сэбидiц келешепмен байланысты болмак деген ой тастайды. Кептi керген кененiц эцгiмесiнде («Шал елещ», «Карт ойы») зулап еткен балалык шактыц эдемi естелiктерi, ага урпактыц жаца курылыс орнатуда кезшкен киындыктары мен кайырымы мол ютердщ кайтарымы жырланады.
Акынныц «Бейбiтшiлiк бакшасы», «Кайгыны сiлкiп алып кYш», «Далада», «Ерлiк билетi», «Жаца порт», «SYri^i тацда», «Ыбырай мектебi» т.б. туындыларыныц езегiнде жаца когам орнатып жаткан ецбекшiлердiц ерен ецбектерi, дала мен каладагы тYлеп жаткан езгерiстер баян болган.
Табигат кызыктары «Май ^ш», «Жацбыр», «ТYнгi кырман», «Жазгы тацда», «Булак», «Жолда», «Самалдан турган сыр тыцдап» аталган елец-жырлардыц мазмунына барып конактаган. Эр туындыда табигаттыц эсем полотносы жазылып, салынган (жырланган). Айталык.
ТYPдi де тYннiц тYндiгiн, Сiбiрлеп жазгы тац атты. Кербез кYн ашып кiрпiгiн, Эмiрге сэуле таратты [3, 32 б.]. («Жазгы тацда»)
Сондай-ак:
Такаббар таудыц тесiнде Агады мелдiр тас булак. Жиегiн каулап есуде Судырап жасыл жас курак [3, 35 б.] («Булац») Тагы да осындай эсем керiнiс:
Жасырып жерден ай жYзiн, Аспады буйра булт басты. Жамылып жайлы жаз тYнiн Самалмен егiн сырласты [3, 33 б.] («TYHei цырман»)
СYзiп, тере берсец, осы сынды бiрiнен-бiрi эдемi табигаттыц эсем де сулу суретщ^ бейнеленген сез ернектерi молынан ушырасады. Акын эр кубылыстыц суретiн кайталамай, бiрiне-бiрiн уксатпай тыцнан ернек сала жырлайды. Казак тiлiнiц сез байлыгын акын мукият екшеп жэне ез орнына лайыкты колданады.
Ал «Достык энi», «Кездесу», «Сапар», «Айдынга кезш тiгедi», «Украиндык жiгiттiц ойы», «¥ксар бiздiц жер дагы», «Туыстан сэлем кабылда» делiнген елец-жырлар такырыбы халыктар достыгына, ел-журт татулыгына арналган. Ресей, Украина, Германия елдерiмен достык катынастар мен еткен тарихка катысты окигалар, елдiц элеуметтiк ахуалы, енерi мен мэдениетш дамытудагы iс-шаралар тiзбегi акын жанарынан тыс калмаган.
Жинактыц «Лирикалык жолдар» атты 2-бeлiмшдеri жырлар аркауына адщл кYЙмен, ce3iM сырымен байланысты eлецдерi енген. Айталык, «Анама», «Сыр», «Бiр CYЙгенщ мьщ артык», «КYнбаFыс», «Кeрдiм кеше бакшада», «Ыргыз жагасында», «Сацыну дагы рахат», «Тац алдында», «Жiгiт сыры», «Коштасарда», «Р..^а», «ЖаFадаFы екеу», «СYЙем сеш, жаутац Ke3iM», «Акын аFаFа» т.б. туындыларында акын кешпкерлершщ жYректi жарып шыккан ыстык ыкыласы, коршаFан ортаFа курмет мен кeзкарасы, адамгершiлiктi ту ете эдептен озбаFан мeлдiр махаббаты, адалдыкты армен айкастырFан кiршiксiз сезiмдерi жырланады. Мысалы:
Кадiрiц артык карт анам, СаFынып сенi оралдым. СYЙшi бiр, CYЙшi кайтадан, СYЮге баста жаралдыц [3, 49 б.].
(«Анама»)
Сол сиякты:
Жанарыц оты жанымды билеп, Махаббатка мас болдым «Мэцгшк жар ол, eмiрлiк CYЙмек..» Калды бэрi баска ойдыц [3, 61 б.].
(«Карацат квз1ц ку.л1мдей царап»)
ТаFы сондай:
Еамде бYгiнгiдей сонау жылы Алдыца апарFаным сэби жырды. Эр сeзiн шешетiндей болдым сонда Жырымныц e3rn емес, таFдырымды [3, 74 б.].
(«Ацын агага»)
Адами катынастар мен iзгiлiкке суарылFан eлец-жырлар eрiмiнде ардакты жандардыц бiр-бiрiне деген курмет, сыйластыкка уласкан мэцгшк мураттары айкын ^ршедь
Ютаптыц 3-бeлiмi «ТYркия тYнегiнде» аталыпты. Бунда негiзiнен кецеспк дэуiр адамыныц капиталистiк елге кeзкарасы, оЙFа жат идеологияныц акынFа эсер-ыкпалы айкын байкалады. Эйтсе де жат елде болып жаткан тeцкерiс окиFалары, жаца мен ескшщ тартысы, бай^релердщ кара халыкка жасап жаткан корлык-зорлыFы сол заман сипатыныц шындыFына сай баяндалып жырлаетан. Ой-санасы «гYлденген коммунизм» рухымен карулаетан советтiк кейiпкерге туыскан елде болып жаткан саяси ок^алар мен ереуш-дYмпулер жат кeрiнерi де анык. Акынныц сол бiр дэуiрлiк ^зкарасынан бейбiтшiлiк пен тыныштыкты ацсаFан карапайым халыктыц Yнiн танытпакка ниеттенген ^зкарасы жатырFаны ацFарылады. «Тiлейдi тYгел ТYркия», «ТYнгi кeшеде», «ТYрменiц алды», «Жыр», «Жетiм бала», «Бай ниетi», «Ащтык жецген ана, «Шайханада», «Азаттык эш» аталFан туындыларында капиталистiк коFамныц шынайы тыныс-тiршiлiгi боямасыз кeрсетiледi. Толкиды тулар - толкиды байрак, Колында кекп халыктыц. Кeгершiн кeкте ушады шарлап, Куяды жалын жанып кYн.
Бул жерде жоктык, бул жерде нала, Бул жерде каЙFы кыруар: ЖYдеген анна, жYдеген бала, ЖYдеген эке - бэрi бар [3, 77 б.].
(«Т1лейд1 mYгел Туркия») Шет мен шеп жок ереуiлге шыккан халыктыц басты талабы - жумыссыздыкпен байланысты болса, халык наразылыFыныц бiр ушында керексiз соFыстан шаршаFан жалпы журттыц сын кeтермес хал-ахуалы баяндалады. ТYркияныц реалист абыз акыны Назым
Хикметтщ жырын окып муцын шаккан жетiм бала, Бурсаныц тас тYрмесiнде отты жырымен тецдiк, эдiлдiк Yшiн кYрескен ызалы муцга булыккан акын, кедейдiц жас кызына суктана кез тiгiп, саудалаган ынсапсыз бай, жумысы, кYн керiсi болмагасын шайханадагы кэрi шалга арын саткан кыздар - сол дэуiрдегi ТYркияныц ауыр хэлiн танытатын суреттер. «ТYркия тYнегiнде» тарауында берiлген елец-жырларда акынныц аталган ел тарихымен терец таныс болганын ацгарамыз.
Кiтаптыц «Жаксы жырлардан» аталган соцгы белiмiнде акынныц аудармалары берiлген. Тэржiма саласында да акынныц бiраз ецбектенгенi байкалады. Элемнщ есiмдерi белгiлi шайырлары Пушкин, Лермонтов, Кольцов, Некрасов, Шевченко, Петефи, Боратынский, Исаковский, Малышко, Муса Жэлил, Вл. Маяковский жырларын казакша сейлетуде автор бiраз тер теккен. ¥лт угымыныц кабылдауына сай тэржiмаланFан елец-жырлар казактыц тел шыFармасындай окылады. Тэржiма авторы тYпнусканыц негiзгi желiсiн сактай отырып, тура мазмундауFа кецiл белген. Кей тустарда керкемдш бояуына кшэрат тYCсе де айтар ойды туындыныц идеялык максатына баFындырFан. Эйтсе де кещлге конымды шырайлы бiрер шумактар поэзия табиFатыныц талабына толыFымен сиып тур. Yмiтпен кYттiк зарыFа, Еркшдш алар саFатты. КYткендей жiгiт жарына ЖолыFар ыстык бiр сэттi [3, 95 б.]
(«Чадаевца», Пушкиннен)» ***
ЖYзiндей кек аспанныц Карап мелдiр кезiце, Тыным таппай жвс жаным, Ынты^амын езiце [3, 96 б.].
(Лермонтотан) ***
Этшем калыр жайыма, СYюiм сенi суынды. Этшем, калдыр жайыма, Жанныц жлкоты бурыеты
Кергенше сенi кецiлдi ем Кергесш, ештi шат кYнiм. Жайыма калдыр, етшем, Менде жок сендiк от бYгiн [3, 97 б.]
(«Триолет», Кольцовтан) ***
Осы сынды сэтп аударылFан тэржiма елецдер катарын Некрасовтан аударылFан «Бесiк жыры», Шевченкодан «Кайтемш кара касты мен», Петефиден «Жыл толды FOЙ», жэне «Ауру адам» (Боратынскийден)», эзiл елец «Пешке мен отын салмадым» (Исаковскийден), «Чикагода» (Малышкодан), «Алман жерiнде» (Муса Жэлилден), «Нес бар» (Вл. Маяковскийден) курайды. Такырыбы эр килы болFанымен бул туындыларды аудармашы М. 1зтаев мейлiнше жетюзе аударFан. Эр елец авторыныц айтар ойын, идеялык муратын аудармашы жете уFынFан сыцайлы. Мэселен, татардыц улы акыны саналатын Муса Жэлилдiц фащист лагерiнiц туткынында отырып, тар капаста жазылFан трагедиялык одаFа тэн лирикасын аудармашы шебер жеткiзген. Дана Маркс т^ан елi сен бе едщ, Сенбiсiц бул отты Шиллер Отаны? Туткиылда туткын болып мен келдiм, -Экелдi де «кул» деп немю атады.
Жалындаган «Рот-Фронт» заманын, Айтшы маган, кайда гана жогалттыц? СYЙген улын карт Клара ананыц -Неге меш азапка сап жылаттыц? [3, 106 б.] («Алман жертде» - Муса Жэлилден) Бейб^ елдерге карсы согыс ашып, Алмания халкын жерге караткан немiс фашистершщ мукым журтка, элемге танымал мэденинт пен когам кайраткелершщ есiмдерi аталады туындыда. Шиллер, Гете, Карл, Роза, Тельман, Цеткин, Маркс, Гейне т.б. еркениетке ат салыскан алыптар елшщ бул мазакка толы канкуйлы эрекеттерiн Муса Жэлил калай сын садагына ала жырласа, тэржiмашы татар шайырыныц акындык муратын оц угынып, шынайы жеткiзе алган.
1зтай Мэмбетовтыц аудармашылык шеберлiгi хакында акынныц эрiптесi Fафу Кайырбеков былайша толганады: «Ол сол кезде жаца колга алынып жаткан Пушкин, Лермонов аудармаларына катынасты. Ол ез елецдерiмен поэзия аудармасына катар кiрiсiп едь Эз дYниелерiн Yйрене оки жYрiп жазды. Кек асанныц кеп жулдызы Сенде неге екеу-ак, ОцтYCтiктiц кара кезi Кездестiк-ау бекер-ак -- деп едi Лермонтов 1зтай тiлiмен [2, 5 б.].
Fафу акын 1зтайдыц аударма саласындагы ересен ецбегiне кайырыла кайта согады. «1зтай Мэмбетовтыц жалпы творчествосыныц как жартысы - оныц поэиясындагы аударма ецбеп» [2, 11 б.] - деп жогары бага бередi.
Аударма енершщ табигаты туралы аныктамада: «Керкем аударма - эдеби шыгарманыц бiр тiлден екiншi тiлге аударылган нускасы, керкем эдеби шыгармашыльщтыц бiр саласы. Керкем аудармада эдеби шыгарма бастан аяк сезбе-сез тэжiмаланбайды, сездердiц магынасын, керкемдiк куатын, бейнелiк эсерiн негурлым толык жеткiзу максат етiледi. Аударма жасаушы адам кем дегенде ею тiлдi жаксы бiлуi кажет. Онсыз аударма сапасы ойдагыдай шыкпайды, тYпнусканыц улттык сипаты, езiндiк езгешелiктерi сакталмайды» [4] - деген тужырымга кулак ассак, I. Мэмбетовтыц аталган салада жемсп Ьэм шыгармашыльщпен ецбек еткеш анык.
Жалпы алганда акын 1зтай Мэбетов кеп кырлы суреткер. Ол бiрнеше поэманыц да авторы болумен бiрге карымды журналист. Акын мурасына зер салушы Э. Ахметов: «Казак поэзиясына ширек гасыр ецбек сщрген аркалы акын, алгыр журналист, асыл азамат 1зтай Мэмбетовтыц тамаша туындылары кYнде кажетiмiзге жарап, жасампаз емiрiмiздiц сырлы кiрпiшi болып каланып, бiздiц жаркын ертецiмiзге, бакытты урпактарымызбен бiрге бара бермек» [5] - деген тужырымы акын мурасына берiлген эдш бага деп есептеймiз.
Зерттеуд1 Казахстан Республикасы Fылым жэне жогары б1л1м министрл1г1 Fылым комитетг царжыландырады (грант №AP19676441).
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Мэмбетов 1зтай. Пайдаланылган сiлтеме: URL. https: //adebiportal.kz/kz/authors/view/2397 (Каралган уакыты: 10.05.2024).
2. Кайырбеков F. Акын 1зтай Мэмбетов. Ютапта: Мэмбетов I. Тацдамалы. Элецдер мен дастандар. Кураст. F. Кайырбеков. - Алматы: Жазушы, 1976. - 372 б.
3. Мэмбетов I. Туцгыш. Элецдер. - Алматы: КМКЭБ, 1955. - 112 б.
4. Аударма // Пайдаланылган сштеме: URL. https://kk.wikipedia.org/wii/
5. Ахметов Э. Бздщ Ь-агац. Ютапта: Мэмбетов I. Акпан. Элецдер мен дастандар. Кураст. М. Мэмбетова. - Алматы: Жазушы, 1983. - 360 б.
